Anna Pawłowska
Sposoby wykonania kary śmierci w
relacjach Tacyta i Swetoniusza
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 77-90
2007
A n n a P a w ł o w s k a L u b lin
S p o so b y w y k o n a n ia k a ry śm ie r c i
w r e la c ja c h T acyta i S w e to n iu sz a
Is tn ie ją d w a powody, d la k tó ry ch podjęłam n in iejszy te m a t. Pierw szy, sposoby w y k o n y w a n ia k a ry śm ierci s ta n o w ią o b sza r m oich z a in te re so w a ń badaw czych. Po w tóre, dotychczasow e p o sz u k iw a n ia n ie przyn io sły e fe k tu w p ostaci p u b lik acji w polskiej lite ra tu rz e p rz ed m io tu , w k tó rej w sposób ko m pleksow y zostałyby z e b ra n e i zestaw io n e różne sposoby w y k o n a n ia k a ry śm ierci w p a ń stw ie rz y m sk im w I w. p.n.e. i I w. n.e. N iestety, n a p rzełom ie o statn ieg o stu le c ia p.n .e i pierw szego s tu le c ia n aszej e ry n ie p o w stały żad ne w ypow iedzi pochodzące od ów czesnych p ra w n ik ó w od no śnie p ro b lem a ty k i w y k o n a n ia k a ry śm ierci. D opiero w II i III w. n.e. rzy m scy ju ry ś c i z a in te re sow ali się k w e stia m i zw ią zan y m i ze spo so bam i w y k o n a n ia k a ry głównej. N ieocenione źródło w iedzy z tego z a k re s u s ta n o w ią w o m aw ian y m o k resie źró d ła n iep ra w n icze , głów nie A n n a le s K o rn e liu sz a T acyta i D e vitae Caesa-
r u m T ra n k w iliu sz a S w eto n iu sza. C elem m ojego a r ty k u łu je s t sk a ta lo g o w a
nie sposobów w y k o n a n ia k a r y śm ierci w o p arciu o relacje z a w a rte w d ziełach obydw u au to ró w oraz p ró b a odpow iedzi n a p y ta n ie , n a ja k ie j p o d staw ie orzek an o k a r ę śm ierci, a w ięc czy ju ż w ów czas is tn ia ły u re g u lo w a n ia p ra w n e dotyczące sposobów w y k o n a n ia k a r y śm ierci, czy też tę k w e stię reg u lo w ał np. zwyczaj b ąd ź były w yn ik iem pow szechnie stosow anej p ra k ty k i.
K a ta lo g i sposobów w y k o n a n ia k a r y śm ie rc i w d zisiejszy m z n a c z e n iu z o sta ły sfo rm u ło w a n e dopiero w n a s tę p n y c h dw óch s tu le c ia c h po p o w s ta n iu R o c zn ik ó w i Ż yw o tó w C ezarów . P ie rw s z a w z m ia n k a d o ty cząca tej m a te rii p rz y p is y w a n a j e s t ży jącem u w II w. n.e. P a u lu so w i, k tó ry po d aje u k rz y ż o w a n ie (crux), s p a le n ie (c re m a tio ) i ścięcie (d e co lla tio ) ja k o sp o so b y w y k o n a n ia n ajw y ższej k a r y (s u m m u m s u p p lic iu m 1) o raz ja k o ro d zaj „k a ry
1 P or. P a u li S e n te n tia e 5.1 7 .2 : S u m m a s u p lic c ia s u n t c r u x c re m a tio d eco lla tio : m ed io -
c r iu m a u te m d e lic to r u m p o e n a s u n t m a ta llu m l u d u s d e p o rta tio : m in im a e releg a tio e x iliu m o p u s p u b lic iu m u n ic u la . S a n e q u i a d g la d iu m d a n tu r, in tr a a n n u m c o su m e n d i s u n t. W y ra
ś re d n ie j”, k tó ry m oże dop ro w ad zić do śm ierci, w a lk a po dczas ig rz y sk (n a a r e n ie - lu d u s). Z kolei C a llis tr a tu s (II/III w.) d o k o n u je g ra d a c ji sposobów w y k o n a n ia k a r y śm ie rc i i w y m ie n ia w ko lejno ści od n ajw yższej: k a r ę w ideł (po w ieszenie n a w id łach - a d fu rc a m ), s p a le n ie żyw cem (vivi crem atio), a ta k ż e ścięcie głow y (c a p itis a m p u ta tio ). P o n a d to w s k a z u je n a d ep o rta cję i sk a z a n ie do p ra c y w k o p a ln i ja k o n a jb liż sz e k a rz e głów nej2. W w ypow ie dzi U lp ia n a , k tó ry rów nież w y m ie n ia k a r ę w ideł i s p a le n ie żyw cem , p rz e d sta w io n e s ą różn ice w s to s o w a n iu ty c h k a r w y n ik a ją c e z kon dy cji społecz n e j s k a z a n e g o 3. O so b y n a le ż ą c e do w y ż sz y c h w a r s t w s p o łe c z e ń s tw a
(honestiores) m ogły u n ik n ą ć k a r y śm ie rc i p o p rzez u d a n ie się n a w y g n a n ie .
K w e stię tę re g u lo w a ł e d y k t c e s a rz a H a d r ia n a 4.
In n e sposoby w y k o n a n ia k a r y śm ie rc i z n a n e R zy m ian o m to: p rz e z n a czenie do w a lk i ze z w ie rz ę ta m i (d a m n a tio a d b estia s)5, k a r a w o rk a (poena
cu llei) o rz e k a n a z a zabójstw o osoby b lis k ie j6, z rz u c e n ie ze S k a ły T arp ej-
sk iej, w bicie n a p al, ro z ry w a n ie p rz ez w ozy p ęd zące w p rz eciw n e strony, u d u s z e n ie p rz ez k a ta , s p a le n ie po z a k o p a n iu do połow y ciała , z a m u ro w a n ie żywej w e sta lk i w g ro b ie7, sam obójstw o ja k o sposób w y k o n a n ia k a r y śm ierci
(libera fa c u lta s m o rtis) o ra z w p rz y p a d k u żo łn ierzy d z ie s ią tk o w a n ie
(decy-2 Por. C a ll. D. 4 8 .1 9 .(decy-2 8 p r. C a p ita liu m p o e n a r u m fe re is ti g r a d u s s u n t, s u m m u m su p li-
c iu m esse v id e tu r a d fu r c a m d a m n a tio , ite m v iv i c re m a tio : q u o d q u a m q u a m s u m m i s u p p lic i a p e lla tio n e m e rito c o n tin e n tu r , ta m eo, q u o d p o s ta id g e n u s p o e n a e a d in v e n tu r est, ite m c a p itis a m p u ta tio . D e in d e p r o x im a m o r ti p o e n a m e ta lli coercitio. P o st d e in d e in in s u la m d e p o r ta tio n .
3 U lp . D. 48 .1 9 .9 .1 1 : I s ta e fere s u n t p o e n a e q u a e in iu g i so ien t, se d e n im s c ie n d u m est
d is c r im in a esse p o e n a r u m n e q u e o m n e s e a d e m p o e n a a d ific i p o sse. N a m in p r im is decu rio - n e s in m e ta llu m d a m n a r i n o n p o s s u n t nec in o p u s m e ta lli, nec fu rc a e s u b ic i vel v iv i e x u r i.
4 D. 4 8 .2 8 .1 3 —14. Zob. P. G a rn se y , S o c ia l s ta tu s a n d leg a l p r iv ile g e in th e R o m a n E m p i
re, O x fo rd 1970, s. 122—125.
5 D. S ła p e k , ‘D a m n a tio a d b e s tia s ’ w ro zw o ju ‘v e n a tio n e s ’ o k re su r e p u b lik i rz y m s k ie j, w: K a r a śm ie rc i w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , re d . H . K o w alsk i, M. K u ry ło w ic z, L u b lin 1996, s. 127—142; M. K le m e n to w sk i, Z a o s tr z e n ie k a r ś m ie rc i z u d z ia łe m z w ie r z ą t w śr e d n io w ie c z
n y c h i w c ze sn o n o w o ży tn yc h p a ń s tw a c h e u ro p e js k ic h , w: „ R e je n t”, r. 15, n r 3(167), m a rz e c
2 0 0 5 , s. 151—155; K. S ó jk a -Z ie liń s k a , D ro g i i b e zd ro ż a p r a w a . S z k ic e z d zie jó w k u ltu r y
p r a w n e j E u ro p y , W ro cław — W a rs z a w a — K ra k ó w 200 0 , s. 72.
6 A. D ę b iń s k i, ‘P o e n a c u ll e i ’ w r z y m s k im p r a w ie k a r n y m , P K 3 7 , 1 9 9 4 , n r 3 —4, s. 1 3 3 —146; K. A m ie la ń c z y k , ‘P a r r i c id i u m ’ i ‘p o e n a c u lle i ’, [w:] R e lig ia i p r a w o k a r n e
w s t a r o ż y t n y m R z y m i e , r e d . A. D ę b iń s k i, M . K u ry ło w ic z , L u b lin 1 9 9 8 , s. 1 3 9 —150;
C h . B u k o w s k a -G o rg o n i, D ie S tr a fe d e s S ä c k e n s — W a h r h e it u n d L e g e n d e , [w:] F o r s c h u n
g e n z u r R e c h ts a r c h ä o lo g ie u n d R e c h tlic h e n V o lk s k u n d e s , s. 1 4 5 —162; R. D ü ll, Z u r B e d e u tu n g d e r ‘p o e n a c u lle i’ im r ö m is c h e n S tr a fr e c h t, [w:] A t t i d e ll C o n g resso I n te r n a z io n a le d i D ir itto R o m a n o , vol. II, R o m a — P a v ia 1 9 3 3 —1 935, s. 3 6 3 —408; S. G o d e k , K a r a w o rk a w p r a w ie d a w n e j R z e c z p o s p o lite j, [w:] ‘C o n tr a leg es e t b o n o s m o res. P r z e s tę p s tw a o b y c za jo w e w s ta r o ż y tn e j G recji i R z y m ie , re d . H . K o w a lsk i, M. K u ry ło w ic z, L u b lin 2 0 0 5 ,
s. 9 1 —92.
7 W . M o s sa k o w sk i, G e ric h t ü b e r V es ta lin n e n , [w:] A u -d e là d es F ro n tières. M é la n g e s de
d r o it r o m a in o ffe rts à W. W o ło d kiew icz, V arso v ie 2 000, s. 6 1 3 —627; W M o s sa k o w sk i, S a k r a ln e z b r o d n ie w e s ta le k , [w:] R e lig ia i p r a w o k a r n e w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , re d . A. D ę b iń
m a c ja )8. N ie n a le ż y ró w n ież z a p o m in a ć o sw ego ro d z a ju „u p rzy w ilejo w a
n y c h ” sp o so b ach zw ią z a n y c h z u n ik n ię c ie m k a r y śm ierci, d oty czący ch w y łącz n ie w yższych w a rs tw sp o łecz eń stw a. Z aliczam y do n ic h ró ż n e form y w y g n a n ia , czyli e x iliu m : relegatio i d ep o rta tio o ra z in te rd ictio a q u a e et
ig n is 9. W a rstw y n iższe, h u m ilio r e s , m ogły zach ow ać życie (choć w p ra k ty c e
ty lko je p rzed łu ży ć) w w y p a d k u s k a z a n ia n a c ię ż k ą p ra c ę p u b lic z n ą lu b w k o p a ln ia c h (a d m e ta llu m ).
W św ie tle d otychczasow ych u w a g , m o ż n a p rz y p u szcz ać, że w s k a z a n e pow yżej sposoby w y k o n a n ia k a r y śm ierci s ta n o w ią ro dzaj k a ta lo g u zb u d o w aneg o w o p a rc iu o ź ró d ła p ra w n ic z e z o k re s u II i III w. C zy je d n a k u p ra w n io n e j e s t tw ie rd z e n ie , że ta k ż e T acy t o ra z S w e to n iu sz w sw oich re la c ja c h p rz e d s ta w ili w y k az o b ow iązujący ch w e w czesn y m p ry n c y p acie sposobów w y k o n a n ia k a r y głów nej? C zy m o ż n a z c a łą stan o w c zo ścią tw ie r dzić, że ta k i „oficjalny” k a ta lo g w ów czas ju ż is tn ia ł? A je ś li ta k , to p o ja w ia j ą się k o lejn e k w e stie do ro z strz y g n ię c ia : Czy obaj a u to rz y p rz e d s ta w ia ją
w sz y stk ie z n a n e w o m a w ia n y m o k re sie sposoby w y k o n a n ia k a r y śm ierci? Być m oże p rz y k ła d y z a w a rte w A n n a le s i D e vita e C a esa ru m s ta n o w ią p rz e g lą d po w szech n ie sto so w an y c h w p ra k ty c e m e to d eg z ek w o w a n ia p o e n a
c a p ita lis . Is tn ie je ta k ż e p ra w d o p o d o b ień stw o , że k ry te r iu m d o b o ru p rz y
k ład ó w z a w a rty c h w d z ie ła c h a n n a lis tó w sta n o w iły np. s p e k ta k u la rn o ś ć d an eg o sposobu, pozycja sp o łecz n a s k a z a n e g o i jego o so ba czy te ż rodzaj najczęściej p o p e łn ia n y c h p rz e s tę p s tw , za k tó re g ro z iła u t r a t a życia.
N ajo b sz ern iejsze g o m a te r ia łu bad aw czeg o d o s ta rc z a ją obydw aj a u to rz y w z a k re s ie lib era fa c u lta s m o rtis, czyli s a m o b ó jstw a n a p olecen ie c e sa rz a , d lateg o w ła śn ie te n sposób o tw ie ra k a ta lo g sposobów w y k o n a n ia n a js u ro w szej kary. Tylko w A n n a le s T ac y ta z n a jd u ją się 43 p rz y p a d k i sam o b ó jstw a
8 Por. k a ta lo g i sposobów w y k o n y w a n ia k a r y śm ie rc i p rz e d s ta w io n e p rz ez : T h. M o m m se n , R o m is c h e s S r a fr e c h t, L eip zig 1899 (N a c h d ru c k G ra z 1955), s. 9 1 6 i n.; E . C a n ta r e lla ,
I s u p liz i c a p ita li in G recia e a R o m a , M ilan o 1991, s. 171—303; B. S a n ta lu c ia , D ir itto e p r o - cesso p e n a le n e ll a n tic a R o m a , M ilan o 1989, s. 116—117; C. V is m a ra , S e n s ib ilita a n tic a e s e n s ib ilita m o d e rn a , [w:] I l s u p p liz io com e sp ecta co lo , R o m a 1990, s. 19—26; E . C o sta , C r im in i e p e n e d a R o m o lo a G iu s tin ia n o , B o lo g n a 1921, s. 94; M. K u ry ło w icz, P ra w o i obyczaje w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , L u b lin 1994, s. 188—191; E . Z ak , P r a w n ic y r z y m s c y o s p o so b a ch w y k o n y w a n ia k a r y śm ie rc i, [w:] K a ra śm ie rc i w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , re d . H . K o w al
sk i, M. K u ry ło w icz, L u b lin 1996, s. 110; J e ś li ch o d zi o k w e s tię k a r y śm ie rc i w y k o n y w an e j n a ż o łn ie rz a c h por. G. K u le cz k a, S t u d ia n a d r z y m s k im w o js k o w y m p r a w e m k a r n y m , P o z n a ń 1974, s. 101—102; S. D u c in , S to s o w a n ie k a r y śm ie rc i w a r m ii r z y m s k ie j w o kresie
w o jen p u n ic k ic h , w: K a ra śm ie rc i w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , re d . H . K o w alsk i, M. K u ry ło w icz,
L u b lin 1996, s. 1 5 3 -1 6 5 . P ro b le m a ty k ę p r z e s tę p s tw p o p e łn ia n y c h p rz e z ż o łn ie rz y p o d jął ró w n ie ż G. F e rru c io F a lc h i, D ir itto p e n a le r o m a n o , P a d o v a 1932, s. 248 i n.
9 R e le g a tio p o leg ało n a n a k a z ie o p u s z c z e n ia sa m eg o R z y m u lu b te ż p ro w in c ji. W p rz y p a d k u d e p o rta tio s k a z a n y n ie ty lk o m u s ia ł się u d a ć do o d leg ły ch od R z y m u m ie jsc, a le ta k ż e tr a c ił p r a w a o b y w a te ls k ie i c ały m a ją te k , k tó r y u le g a ł k o n fis k a c ie . Z a k a z w o d y i o g n ia o z n a c z a ł w y k lu c z e n ie ze sp o łecz n o ści i w y jęcie spod p ra w a . (W y g n an y pod g ro ź b ą u t r a t y ży cia n ie m ógł w ró cić n a te r y to r iu m rz y m s k ie ).
ja k o złagodzonej form y w y k o n a n ia k a r y śm ierci. S w e to n iu sz po d aje ty ch p rz y k ła d ó w zd e cydow anie m n iej, ale i t a k s ta n o w ią one n a jw ię k s z ą g ru p ę , bo j e s t ich 13. N a jc z ę stsz y m i p ow o d am i p o p e łn ia n ia s a m o b ó jstw a ja k o spo so b u w y k o n a n ia k a r y śm ie rc i były p o d e jrz e n ia b ąd ź rz ecz y w iste sp isk i, o b ra z a m a je s ta tu , p rz e s tę p s tw a o c h a r a k te r z e o byczajow ym (ch ociażby u trz y m y w a n ie sto su n k ó w k aziro d czy ch ) o ra z u t r a t a c e sa rsk ie j ła s k i10. N a j częściej o d b ie ra n o sobie życie p rz ez zażycie tru cizn y , o tw arcie żył lu b p rz e bicie m ieczem czy sz ty le te m . R zadziej n p . p rzez p o w ieszen ie czy zag ło d ze nie. W arto n a d m ie n ić , że w liczbie w y d a w a n y c h p oleceń ta rg n ię c ia się n a życie p rz o d o w ali T y b eriu sz, N e ro n oraz K la u d iu sz - po w szech n ie u w a ż a n i p rz ez im w sp ó łczesn y ch z a osoby o z a b u rzo n e j psy chice a ta k ż e p r z e d s ta w ien i p rz ez obu h isto ry k ó w ja k o p o sta c i n e g a ty w n e 11. L ib e ra fa c u lta s m o r
tis - był to sposób z a re z e rw o w a n y w łaściw ie ty lk o d la osób po chodzących
z w yższych w a rs tw sp o łecz eń stw a, se n a to ró w i e k w itó w 12.
K olejny sposób - w s k a z a n y zarów no p rz ez T acy ta, j a k i S w e to n iu s z a - to z a re z e rw o w a n e , co do zasady, d la n iew o ln ik ó w u k rz y ż o w a n ie (cru x )13. N a jb a rd z ie j k o ja rz y się ono je d n a k z p rz e ś la d o w a n ia m i c h rz e ś c ija n z a c z a sów N e ro n a . W te n s a m sposób g in ęli ró w n ież w yzw oleńcy i osoby wolno u ro d z o n e sp o śró d p le b s u 14. W D e v ita C a esa ru m a u to r o d n o to w ał n a s tę p u ją c e p rz y p a d k i tego ro d z a ju k a r y śm ierci:
- u k rz y ż o w a n ie p ira tó w p rz ez J u liu s z a C e z a ra (Div. Iu l. 74);
- u k rz y ż o w a n ie o p ie k u n a z a zabójstw o p u p ila w ce lu p rz y w ła sz c z e n ia jego m a ją tk u (Gal. 9);
- u k rz y ż o w a n ie k o p istó w za p rz e p is a n ie k s ią ż k i z a w iera ją cej tre ś c i o c h a ra k te r z e k ry ty c z n y m w s to s u n k u do c e s a rz a (D om . 10).
10 Por. n p . S u e t. T ib. 53 (p o d e jrz e n ie sp is k u ); Tac. A n n . V I 9 (o b ra z a m a je s ta tu ) ; A n n . V I 40 (n ie ła s k a c e s a rz a ).
11 Por. A. K ra w c z u k , P o czet cesa rzy r z y m s k ic h , I s k r y 1995, s. 3 8 -4 5 , 6 1 - 6 7 , 6 8 -8 4 ; A. K ra w c z u k , P o czet c esa rzo w y ch R z y m u , I s k r y 2 001, s. 4 8 -6 2 .
12 B a rd z ie j szczegółow e o m ó w ien ie teg o z a g a d n ie n ia por. A. P a w ło w s k a , S a m o b ó js tw o
n a p o lec en ie c esa rza j a k o sposób w y k o n a n ia k a r y śm ie rc i n a p o d s ta w ie p r z y k ła d ó w z d z ie ł T a c y ta i S w e to n iu s z a - r e f e r a t p rz y g o to w a n y n a k o n fe re n c ję p r a w a rz y m s k ie g o L u b lin
2 0 0 7 (w d ru k u ).
13 O ty m , że u k rz y ż o w a n ie było sp o so b em w y k o n a n ia k a r y śm ie rc i g łó w n ie n a n ie w o l n ik a c h i w y zw o le ń c a c h , ś w ia d c z ą n a s tę p u ją c e p rz y k ła d y p o ch o d zące z H is to r ia e T acy ta:
H is t. IV 11: A s ia tic u s (is e n im lib e r tu s ) m a la m p o te n tia m s e r v ilii s u p p lic io e x p ia v it. („Azja-
ty k , ja k o że b y ł w y z w o leń c em , szk o d liw e sw e w p ły w y o d p o k u to w a ł k a ź n ią n ie w o ln ic z ą ”.) o ra z H is t. IV 3: S o la c io f u i t s e r v u s V ergilii C a p ito n is, q u e m p r o d ito r e m T a r r a c in ie n s iu m
d ix im u s , p a tib u lo a d fix u s in is d e m a n u lis q u o acceptos a V ite llio g e s ta b a t. („ J e d y n ą ich było
p o c ie ch ą [tj. m ie sz k a ń c ó w T e rra c y n y o b lężo n y ch p rz e z L u c ju s z a W ite liu s z a i b e z s k u te c z n ie c z e k a ją c y c h n a pom oc], że n ie w o ln ik W e r g iliu s z a K a p ito n a , o k tó re g o z d r a d z ie w obec m ie sz k a ń c ó w T e rra c y n y o p o w ie d ziałe m , z o s ta ł do k r z y ż a p rz y b ity , m a ją c n a p a lc u te n sa m z ło ty p ie rś c ie ń , k tó r y ja k o d a r W ite liu s z a s ta le n o s ił”).
14 A. K r a w c z u k , N e r o n , I s k r y 2 0 0 0 , s. 2 6 5 - 2 6 8 ; M . G r a n t , N e r o n , P IW 1 9 9 0 , s. 1 1 2 -1 2 1 .
T ym czasem T acyt pod aje w A n n a le s je d e n p rz y k ła d - u k rz y ż o w a n ie c h rz e śc ija n o sk a rż o n y c h o p o d p a le n ie R zy m u w 64 r.:
Tacyt Ann. XV 44
Sed non ope humana, non laritionibus principis aut deum placamentis decebat infamia, quin iussum incendium credetur. Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et questissimis poenis affecit, quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. [...] Igitur prim um correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimine incendii quam odio hum ani generis convicti sunt. E t pereuntibus addita ludibria, ut ferrarum tergis contecti laniatu canum interirent aut crucibus adfixi atque flam m anti, ubi defecisset dies, in usu(m) nocturni lum inis urerentur15.
W pow yższym frag m en cie, a u to r w y m ien ia w szy stk ie ro dzaje k aź n i, j a kim p o d d an i zo stali w yznaw cy C h ry stu sa . O bok u k rz y ż o w a n ia pojaw iło się r ó w n ie ż w y d a n ie n a w a lk ę ze z w ie r z ę ta m i ( d a m n a t i o a d b e s tia s ), a w łaściw ie ro z s z a rp a n ie p rzez p sy (contecti la n ia tu c a n u m interiren t), oraz sp alen ie żyw cem (vivi crem atur). S p e k ta k u la rn o śc i, w idow iskow ości w y m ie rz a n e j chrześcijan o m k a r y dodaw ało okrycie ich sk ó ra m i z w ie rz ą t i p o d p ale nie u k rzyżow anych. Owe dodatkow e „środki”, za sto so w an e łączn ie z p rz y b i ciem do krzy ża, m iały n a celu o d stra sz e n ie p o ten cjaln y ch przestępców .
S m ie rc z a d a n ą p rz ez z w ie rz ę ta p rz e d s ta w ia ta k ż e S w eto n iu sz, p odając, że c e sa rz K la u d iu sz „w s to s u n k u do p o d są d n y c h , k tó ry m udo w od nion o w ięk sze p rz e s tę p s tw a , n ie p o p rz e s ta w a ł n a w y m ia rz e k a r y w yznaczon ym p rz ez p raw o , lecz sk a z y w a ł ich n a ro z s z a rp a n ie p rz ez d zik ie z w ie rz ę ta ”
(re stitu it a ctiones et in m a io re fr a u d e co nvicto s le g itim a m p o e n a m reg ressu s a d b estia s c o n d e m n a v it)16. W in n y m m ie jsc u n a ty k a m y się n a rz u c e n ie
psom n a p o ża rcie ja k o p rz e ja w o k ru c ie ń s tw a D o m ic ja n a 17. P o d o b n ie rzecz
15 „A toli a n i pod w p ły w e m z ab ieg ó w lu d z k ic h , a n i d a ro w iz n c e s a rz a , o fia r b ła g a ln y c h n a rzecz bogów n ie u s tę p o w a ła h a ń b ią c a p o g ło sk a i n a d a l w ierzo n o , że p o ż a r b y ł n a k a z a n y . A by j ą w ięc u s u n ą ć , p o d s ta w ił N e ro n w in o w ajcó w i d o tk n ą ł n a jb a rd z ie j w y s z u k a n y m i k a ź - n ia m i ty ch , k tó ry c h z n ie n a w id z o n o d la ich sro m o t, a k tó ry c h g m in c h rz e ś c ija n a m i n a z y w a ł. [... ] A śm ierc i ich p rz y d a n o to u rą g o w isk o , że o k ry ci s k ó ra m i d z ik ic h z w ie rz ą t, g in ę li ro z s z a rp y w a n i p rz e z p sy alb o p rz y b ic i do k rz y ż ó w (alb o p rz e z n a c z e n i n a p a s tw ę p ło m ie n i i), gdy z a b ra k ło d n ia , p a lili się, s łu ż ą c z a n o cn e p o c h o d n ie ”. W sz y s tk ie tłu m a c z e n ia za: T acyt,
D z ie ła , tłu m . S. H a m m e r, C z y te ln ik 2004.
16 P or. S u e t., C la u d . 14. N ie s te ty S w e to n iu s z n ie p o d a je co o z n a c z a z w ro t „w iększe p r z e s tę p s tw a ”, co u t r u d n ia o k r e ś le n ia k a ta lo g u p rz e s tę p s tw , z a k tó r e k a r a n o p rz e z n a c z e n ie m do w a lk i ze z w ie rz ę ta m i.
17 Por. S u e t., D om . 10: P a tr e m fa m ilia s , q u o d T h r a e c e m m y r m illo n i p a r e m , m u n e r a r io
im p a r e m d ixe re t, d e tr a c tu m e sp e c ta c u lis in h a r e n a m , c a n ib u s o b iecit c u m hoc titu lo : Im p ie lo c u tu s p a r m u la r is („ P ew ien ojciec ro d z in y w y ra z ił się [w c z a sie ig rz y s k ], że tr a c k i s z e r
się m a w p rz y p a d k u w y sz u k a n y c h o k ru c ie ń s tw K a lig u li, o k tó ry c h t a k p isze S w eto n iu sz: M u lto s h o n e sti o rd in is d efo rm a to s p r iu s s tig m a tu m notes
a d m e ta lla et m u n itio n e s v ia r iu m a u t a d b estia c o n d e m n a v it a u t b e s tia r iu m m ore q u a d rip e d e s cavea coercuit a u t m e d io s serra d issecu it, nec o m n e s gra- v ib u s ex causis, v e ru m m a le de m u n e re su o op inatos, vel q u o d n u m q u e p e r g e n iu m s u u m d e ie ra sse t18. („W ielu zn a k o m ite g o ro d u o b y w a te li n a jp ie rw
o szpecił p ię tn e m , później z e sła ł do k o p a ln i kruszców , do n a p r a w y d ró g lu b n a p o ża rcie d zik im zw ie rzę to m albo o sa d z a ł w k la tc e , z m u sz a ją c do pozycji czw oronogich z w ie rz ą t, albo ro z c in a ł ich p iłą n a połow ę”). N iestety , a n i u S w e to n iu sz a , a n i u T a c y ta n ie p o ja w ia się ju ż a n i r a z u ż a d n a w z m ia n k a n a te m a t s to so w a n ia ta k ic h k a r j a k o sa d z e n ie w k la tc e czy rozcięcie piłą. B yć m oże pow yższy fr a g m e n t sta n o w i ty lk o p rz y k ła d o k ru c ie ń s tw a K a lig u li, a n ie j e s t p rz e d s ta w ie n ie m k o lejn y ch sposobów w y k o n a n ia k a r y śm ierci.
In n y m , zgodnie re la c jo n o w a n y m p rz e z o bu au to ró w , ro d z a je m k a r y śm ie rc i było s tra c e n ie , czyli ścięcie m ieczem lu b to p o rem . J a k k o lw ie k p rz y k ład ó w j e s t w iele, to ty lk o w D e vita e C a esa ru m p o ja w ia się je d n a w z m ia n k a o n a rz ę d z iu , z a p om ocą k tó reg o d o k o n an o d e k a p ita c ji, czyli o toporze. W ła śn ie w te n sposób m ieli g in ą ć ci, o k tó ry c h czytam y : C iv ita te m R o m a n i
u su rp a n te s in ca m po E s q u ilin o secu ri p e r c u s s it19.
O gólniejszy te r m in „ścięcie” lu b „ s tra c e n ie ” p o jaw ia się w n a s tę p u ją cych fra g m e n ta c h z d z ie ła T acyta:
- s tra c e n ie K lu to riu s z a P ry s k u s a (A n n . III 51);
- s tra c e n ie W inicji, W e s k u la riu s z a F la k k u s a i J u l i u s z a M a r y n u s a
(A n n . VI 10);
- ścięcie K o n s y d iu s z a P r o k u lu s a (A nn. VI 18); - ścięcie T a riu s z a G ra c ja n u s a (Ann. VI 39);
- śm ie rć liczn y ch k o ch a n k ó w (i e w e n tu a ln y c h spiskow ców ) M e ssa lin y
(A n n . XI 35);
- s tra c e n ie P la u c ju s z a L a te r a n u s a (A nn. XV 60); - ścięcie W e ja n iu sz a N ig ra (Ann. XV 67);
- s tra c e n ie L u c ju sz a W ite liu sz a (H ist. IV 2);
- p u b lic z n e s tra c e n ie w yzw oleńca M a rc ja n u s a Ic e lu s a (H ist. I 46); - s tra c e n ie M a r y k k u s a (H ist. II 61).
to k a z a ł go D o m icja n p o rw a ć z w id o w n i i rz u c ić p so m n a a r e n ę z ty m n a p is e m : »Oto z w o le n n ik ta rc z o w y c h z a p a śn ik ó w , k tó r y w y ra z ił się n ieg o d n ie « ”. W sz y s tk ie tłu m a c z e n ia p o d a ję za: S w e to n iu s z , Ż y w o ty C e za ró w , tłu m . J . N ie m ir s k a - P lis z c z y ń s k a , O s s o lin e u m 2004). W ś w ie tle p o w yższego f r a g m e n tu p o ja w ia się k ilk a k w e s tii, k tó r e tr u d n o r o z s tr z y g n ą ć w o p a rc iu o re la c ję S w e to n iu s z a : Po p ie rw sz e , czy d a m n a tio a d b e stia s było k a r ą po w s z e c h n ie s to s o w a n ą z a p rz e s tę p s tw o o b ra z y m a je s ta tu ? Po w tó re , czy c e s a rz m ógł (m ia ł t a k n ie o g ra n ic z o n ą w ła d z ę ) sk a z a ć o b y w a te la rz y m s k ie g o b ez p r z e p ro w a d z e n ia p ro c esu ? W reszc ie po trz e c ie , czy z d a rz e n ie to było rz ec zy w iście p rz e ja w e m o k ru c ie ń s tw a ze s tro n y w ładcy, czy j e s t to e fe k t s tro n n ic z o śc i sa m e g o a u to r a ?
18 S u e t., C al. 27.
19 S u e t. C la u d . 25: „W innych p rz y w ła s z c z e n ia sobie o b y w a te ls tw a rz y m s k ie g o ś c in ać k a z a ł to p o re m n a R ó w n in ie E s k w iliń s k ie j”.
W o p a rc iu o term in o lo g ię u ż y w a n ą p rz ez ob ydw u s ta ro ż y tn y c h au to ró w n a s u w a się n a s tę p u ją c y w niosek: te rm in y „ s tra c e n ie ” o raz „ścięcie” s ą to ż sa m e z d e k a p ita c ją , czyli ścięciem m ieczem b ąd ź to p o rem . M o żn a p rz y pu szczać, że d la w sp ó łczesn y ch T acytow i i S w eto n iu szo w i użycie ogólnych w y ra ż e ń „ s tra c e n ie ” czy te ż „ścięcie” było ro z u m ia n e je d n o z n a c z n ie ja k o w y k o n a n ie k a r y śm ie rc i za pom ocą m iecz a lu b to p o ra.
In n y m sposobem , k tó ry m o ż n a zn a le źć u oby dw u h isto ry k ó w , j e s t z a głodzenie. S w eto n iu sz p odaje, że za g ło d z en i z o sta li p rz ez T y b e riu sz a jego dw aj w nuko w ie: D ru z u s i N ero n:
Suet. Tib. 54:
Atque ex eo paterfacta interiore anim i sui nata omnium criminationibus obnoxis reddidit variaque fraude inductos, ut et concitarentur ad conuicia et concitati proderentur, accusavit per litteras ammarissime congestis etiam probris et iudicatos hostem fam e necavit, Neronem
in insula Pontia, Drusum in ima porte Palatii20.
Ś m ie rć D ru z u s a o p isu je rów n ież Tacyt:
Tacyt, Ann. VI 23:
Drusus deinde extinguitur, cum se miserandis alimentis mandendo e cubili tomento, novum ad diem detinuisset21.
P o n ad to k a ta lo g sposobów w y k o n a n ia k a ry śm ierci p rz e d sta w io n y w A n
n a les u z u p e łn ia ją dw ie w z m ia n k i dotyczących s trą c e n ia ze S k ały Tarpej-
skiej. D otyczą one p rz y p a d k u L u cju sza P itu a n iu s z a p o sąd zan eg o o p ra k ty k o w a n ie m ag ii i astro lo g ii22 o raz oskarżoneg o o sto s u n k i k azirod cze z có rk ą S e k s tu s a M a riu sz a 23. Podobnie rzecz się m a z k olejnym sposobem , k tó ry w y m ien ia w yłącznie Tacyt, tj. z u d u sz e n ie m p rzez k a ta . J e ś li chodzi o tę m etodę, to w R o c zn ik a c h z n a jd u ją się trz y w z m ian k i dotyczące u d u sz e n ia . P ierw szy p rz y k ła d zw iązan y j e s t ze śm ie rc ią ek w ity T ycjusza S ab in u sa:
20 „ N a s tę p n ie ja k o w rogów p a ń s tw a g ło d em z am o rzy ł: N e ro n a n a w y sp ie P o rcji, D r u z u s a w p o d z ie m ia c h P a l a t y n u ”.
21 „P o tem g a ś n ie D ru z u s , k tó r y n ę d z n ą s tr a w ą , m ia n o w ic ie ż u ją c w y s ła n ie m a te ra c a , aż do d z ie w ią te g o d n ia sw e życie p r z e d łu ż y ł”.
22 Por. Tac. A n n . II 32: F a c ta d e m a te m a tic is m a g isq u e I ta lia p e lle n d is s e n a tu s c o n s u l ta; q u o r u m e n u m e r o L. P itu a n iu s sa xo d e ie c tu s e st [...] („P ow zięto te ż w se n a c ie u c h w a ły
w s p ra w ie w y g n a n ia a stro lo g ó w i m ag ó w z I ta lii; je d n e g o z n ich , L u c ju s z a P itu a n iu s z a , strą c o n o ze S k a ły T a rp e js k ie j...”).
23 P or. Tac. A n n . V I 19: P o st q u o s S ex. M a r iu s H is p a n ia r u m d itis s im u s d e fe r tu r ince-
sta ss e fil i a m et S a x o T a rp eio d e ic itu r („Po n ic h S e s tu s a M a riu s z a , n a jb o g a ts z e g o H is z p a n a ,
Tacyt Ann. IV 70:
Sed Caesar sollemnia incipientis anni kalendis Ianuariis epistula precatus, vertit in Sabinum corruptos quosdam libertorum et petitum se arguens, ultionemquehaud obscure poscebat. Nec mora quin decerentur; et trahebantur damnatus, quantum obducta veste et adstrictis faucibus nisi poterat, clamitans sic inchoari annum, has Seiano victimas cadere24.
W ed łu g re la c ji a n n a listy , S a b in u s - bliżej n ie z n a n y z in n y c h p rz e k a zów ry c erz rz y m sk i — z o sta ł s k a z a n y n a śm ie rć zgodnie z now orocznym ży czeniem T y b eriu sz a. P ow odem w y d a n ia p rz ez s e n a t ta k ie g o w y ro k u stało się o sk a rż e n ie o p rz e k u p stw o n iew o ln ik ó w i w yzw oleńców w celu d o k o n a n ia z a m a c h u n a życie c e sa rz a . J e d n a k ż e w z w ią z k u z in te r p r e ta c ją pow yż szego f r a g m e n tu p o ja w ia ją się w ą tp liw o ści, czy j e s t to n a pew no u d u sz e n ie . N a te n sposób w sk az y w ało b y stw ie rd z e n ie d otyczące z a rz u c e n ia m u n a głow ę s z a t i lin y ścisk ając ej g ard ło . Z d ru g iej strony , fa k t w lec zen ia s k a z a ń ca p rz e m a w ia z a ty m , że T acyt, re la c jo n u ją c te n p rz y p a d e k , o g ra n ic z a się ty lk o do z a sy g n a liz o w a n ia s k a z a n ia ekw ity, ale n ie p od aje spo so b u w yko n a n ia kary. P ra w d o p o d o b n a j e s t m ożliw ość, iż S a b in u s z o sta ł pow ieszony, z a czym p rz e m a w ia zarów no w leczenie, j a k i zało żen ie lin y n a szyję, acz k o lw iek m ógł w te n sposób z o stać zaw leczo ny n a m iejsce k a ź n i, n p. ścięcia czy s trą c e n ia ze S k a ły T a rp e jsk ie j, o czym T acy t ju ż n ie w sp o m in a.
N a to m ia s t k o le jn a w z m ia n k a dotyczy śm ierci dzieci S e ja n a , z n ie n a w i dzonego p re fe k ta p re to ria n ó w za p a n o w a n ia T y b e riu sz a 25. B ow iem h is to ry k t a k oto re la c jo n u je tę egzekucję:
Tacyt Ann. V 9: Placitum posthac, ut in reliquos Seiani liberos
adverteretur,vanescente quamquam plebis ira ac plerisque per priora supplicia lentis. Igitur portantur in carcerem filius im m inentium intellegens, puella adeo traheretur; neque facturam ultra, et posse se puerili verbere moneri. Tradunt temporis eius auctores, quia triumvirali supplicio adfici virginem inauditum ,
24 „A toli C e z a r z o k a zji p ierw sze g o s ty c z n ia n a p is a ł do s e n a tu , w k tó ry m po zło ż e n iu ży czeń n o w o ro czn y ch p rz e s z e d ł do s p ra w y S a b in u s a , o b w in ia ją c go, że p r z e k u p ił k ilk u jeg o w y zw o leń có w i g odził n a je g o życie; ż ą d a ł w ięc n ie d w u z n a c z n ie jeg o u k a r a n i a , co też b e z zw ło czn ie u c h w alo n o . W leczono te d y s k a z a ń c a , k tó r y ile m u ty lk o z a rz u c o n e n a głow ę s z a ty i ś c is k a ją c a g a rd ło lin a n a to po zw alały , z c ały m w y s iłk ie m ra z po ra z w o ła ł, że ta k ro z p o c z y n a się now y ro k ; oto ofiary, k tó r e n a cześć S e ja n a p a d a ją ”.
25 M. C ary, H . H . S c u la rd , D zieje R z y m u od cza só w n a jd a w n ie js z y c h d o K o n s ta n ty n a , P IW 1992, s. 7 3 -7 5 .
a carnifice laąueum iuxta compressam; exim oblissis faucibus id aetatis corpora in Gemonias abiecta26.
Z a m o rd o w a n iu córki S e ja n a , j a k w y n ik a z p rz e k a z u T acy ta, p o p rz e d z i ło jej zgw ałcen ie p rzez k a ta . S ta ło się t a k d lateg o , że R zy m ian ie n ie w yko n yw ali egzekucji n a dziew icach. N a stę p n y opis u d u sz e n ia zn ajdu je się w k się dze szóstej R o czników i zw iązany je s t z osobą S e k stiu sz a P a k o n ia n u sa .
Tacyt Ann. VI 38: Nec dispares Trebellini Rufi et Sextii Paconiani exitus:
nam Trebellienus sua manu cecidit, Paconianus in carcere ob carmina illic in principatem factitata strangulatus est27.
S e k s tu s P a k o n ia n u s z o s ta ł s k a z a n y z po w o du sw oich w ierszy, s k ą d in ą d n ie z n a n y c h i n ie p rz y ta c z a n y c h p rz ez a u to ra , sz k a lu ją c y c h osobę c e sa rz a , a w ięc za p rz e stę p stw o o b ra zy m a je s ta tu (crim en laesae m a ie s ta tis )28. Tyle re la c ja T a c y ta n a te m a t sposobów w y k o n y w a n ia k a r y śm ierci.
O prócz rodzajów k a r y śm ie rc i w y m ien io n y ch w yżej, k tó re ró w n ież m o ż n a zn a le źć w A n n a le s , w Ż y w o ta c h C ezarów, s ą jeszcze n ie w z m ia n k o w a n e przy k ład y . O d n o śn ie p ierw szeg o z n ich , z a sie c z e n ia ró z g a m i n a śm ie rć (k a ry w ideł - a d fu rc a m ), c z y ta m y p rz y o k azji re la c ji dotyczącej sam o b ó j s tw a „n ajw iększego a r ty s ty sp o śró d c e sa rz y ”, czyli N e ro n a 28:
26 „ P o tem u c h w a lo n o w y tra c ić r e s z tę p o to m s tw a S e ja n a , ja k k o lw ie k g n iew lu d u osty - g ał, a p o p rz e d n im i k a ź n ia m i u ła g o d z iły się p rz e w a ż n ie u m ysły. N ie sio n o w ięc ch ło p ca, k tó ry ju ż ro z u m ia ł, co m u g ro zi, o ra z d ziew eczk ę, k tó r a t a k d a le ce b y ła n ie ś w ia d o m a , że c ią gle z a p y ty w a ła , co z a w in iła i d o k ą d j ą w lo k ą; ju ż w ięcej teg o n ie zro b i - m ó w iła - a sk a rc ić j ą m o ż n a ró z g ą d zie cię cą . P o d a ją w s p ó łc z e śn i p is a rz e , że j ą k a t p rz e d z a ło ż e n ie m p ę tli zg w ałcił, p o n iew aż u c h o d ziło z a rzecz n ie s ły c h a n ą d ziew icę g a rd łe m k a r a ć ; że n a s tę p n ie , po u d u s z e n iu , m ło d o c ian e ich zw ło k i n a G e m o n ie w y rz u c o n o ”.
27 „P odobnie z esz li ze ś w ia ta T re b e lle n u s R u fu s i S e k s tiu s z P a k o n ia n u s : T re b e lle n u s bo w iem od w ła s n e j r ę k i p a d ł, a P a k o n ia n u s a u d u sz o n o w w ię z ie n iu z a w ie rs z e , ja k ie ta m p rzeciw k o c es arz o w i u k ła d a ł”.
28 N a t e m a t p r z e s tę p s tw a o b ra z y m a je s ta tu por. R. A. B a u m a n n I m p ie ta s in p r in c ip e m .
A s tu d y o f tre a so n a g a in s t th e R o m a n em p ero r w ith sp e c ia l reference to th e f ir s t c e n tu ry A . D., M u n c h e n 1974; id em , T h r C r im e n M a ie s ta tis in th e R o m a n R e p u b lik a n d A u g u s ta n P rin c ip a te , J o h a n n e s b u r g 1970; R. S a jk o w sk i, K la s y fik a c ja p r z e s tę p s tw o o b ra zę m a je s ta tu z a r z ą d ó w T y b e riu sza n a p o d s ta w ie k a ta lo g u S w e to n iu s z a (Tib. 58), „E c h a P rz e sz ło ś c i I ”,
O ls z ty n 2 0 0 0 , s. 1 7 -2 6 ; id em , O s k a r ż e n ia o o b ra zę m a je s ta tu w p ro c e sa ch de re p e tu n d is .
O b w in ie n ie G a ju sz a J u n iu s z a S y la n u s a z ro k u 2 2 n .e., „C zaso p ism o P r a w n o -H is to ry c z n e ”
1 9 9 9 , z. 1 - 2 , s. 3 4 7 - 3 5 7 ; id e m , S p r a w a F a la n i u s z a i R u b r i u s z a . P o c z ą te k p ro c e só w
o ob ra zę m a je s ta tu z a r z ą d ó w T y b e riu sza , „ Z eszyty N a u k o w e W yższej S zk o ły P ed a g o g ic zn e j
w O ls z ty n ie 13. P ra c e H is to ry c z n e ”, z. 11, s. 1 1 -2 1 ; E. K o e s te rm a n n , D ie M a je s tä tp ro z e s se
u n te r T ib e riu s, H is to r ia 4 (1955), s. 7 2 -1 0 6 ; D. H e n n ig , T L a b ie n u s u n d d e r erste M a je s tä tp r o z e ß d e fa m o s is lib e llis , C h iro n (1973), s. 2 4 5 -2 5 4 ; M. D y ja k o w sk a , P o stęp o w a n ie w sp r a w a c h o ‘c rim e n m a ie s ta tis ’ w o k resie r e p u b lik i r z y m s k ie j, Z es zy ty P ra w n ic z e U K SW
6.1 (2006).
29 N e ro n u m ie r a ją c u b o le w a ł n a d s w ą ś m ie rc ią m ów iąc: Q u a lis a r tife x p ereo ! - co do sło w n ie o z n ac za : „ ja k im ż a r t y s t ą b ę d ą c g in ę !”. P o r. S u e t. N e ro 49; M. G r a n t, op. c it., s. 316; A. K ra w c z u k , N e ro n , s. 189.
Suet. Nero 49: Inter moras parlatos a cursore Phaoni codicillos praeripuit
legitque se hostem a senatu iudicatum et quaeri,
ut puniatur more maiorum, interrogavitque, quale id genus esset poenae et cum comperisset nudi hominis cervicem inseri furcae, corpus virgis ad necem cedit [...]30.
P ow yższy fr a g m e n t n a s trę c z a p ew n e tru d n o ś c i in te rp re ta c y jn e odn o śn ie k w a lifik a cji ta k ie g o sposob u w y k o n a n ia k a r y śm ierci. M ianow icie, po ja w ia się w y ra ź n e w sk a z a n ie n a z a c h ło s ta n ie n a śm ie rć p rz y u ży ciu rózeg
(corpus v irg is a d necem cedit) z ró w n o czesn y m w s k a z a n ie m n a fa k t, iż
s k a z a n y w k ła d a ł głowę pom ięd zy w idły 31. J e d n a k ż e b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n a w y d aje się p ie rw s z a m ożliw ość, tz n ., że re la c ja po w y ższa dotyczy chło sty. Do rz a d k o śc i n a le ż ą p rz y p a d k i, gdy c h ło s ta s ta n o w iła s a m o is tn ą k a rę , n ajczęściej p o p rz e d z a ła o n a in n y sposób w y k o n a n ia k a r y głów nej. Z d a rz a ły się je d n a k w y p a d k i „nadgorliw ości” czy te ż u ży c ia n a d m ie rn e j siły p rzez w y m ierz ając eg o razy, co w efekcie sta w a ło się p rz y c z y n ą zg o n u ch ło sta n e - go32. N a to m ia s t z w ro t fu r c a j e s t u ż y ty w p ow yższym fra g m e n c ie ja k o o k re śle n ie n a r z ę d z ia służącego u n ie ru c h o m ie n iu osoby p o d d aw an ej chłoście. N a s tę p n y p rz y k ła d z a c h ło s ta n ia n a śm ierć, dotyczący a k to r a A p ellesa, n ie b u d z i ż a d n y c h w ą tp liw o ści zw ią z a n y c h z jego in te r p r e ta c ją . S w e to n iu sz w y ra ź n ie po d aje, że z a zw łokę w odpow iedzi n a p y ta n ie , k to w yd aje m u się w ięk sz y - Jo w isz czy K a lig u la , A p elles z o sta ł z a c h ło s ta n y n a śm ie rć (cunic-
ta n te m fla g e llis d is c ia lit)33.
K o lejn a w z m ia n k a o tej k a rz e p o jaw ia się p rz y o kazji o p isu innego spo so b u w y k o n a n ia p o e n a c a p ita li, a m ian o w icie z a k o p a n ia żyw cem p rz e w odniczącej w e sta le k , K o rn elii, o sk arżo n ej o cudzołóstw o. A u to r n ie ja k o n a m a rg in e sie stw ie rd z a , iż k o ch a n k o w ie w e sta lk i z o sta li z a sie cze n i ró z g am i n a śm ie rć n a k o m icju m .
30 „Gdy t a k z w le k a ł, k u r i e r p rz y n ió s ł lis t do F a o n a . N ero w y rw a ł m u go z r ę k i i p r z e c z y ta ł, że z o s ta ł p rz e z s e n a t u z n a n y z a w ro g a ojczy zn y i że j e s t p o sz u k iw a n y , a b y p o n ieść k a r ę w e d le o b y czaju przodków . W ów czas z a p y ta ł F a o n a , ja k iż to ro d z aj k a ry . D o w ied ział się, że o b n a ż a ją w in o w a jcę, głow ę k ła d ą m ię d z y w idły, ciało s ie k ą ró z g am i aż n a ś m ie rć ”.
31 T erm in v irg a in te r p r e to w a n y j e s t ja k o ró zg a, p r ę t, k ij, c h ło s ta lu b k a r a c ie le sn a . Por. J . S ondel, s.v. v irg a [w:] S ło w n ik ła c in sk o -p o lski d la p r a w n ik ó w i h isto ry kó w , K rak ó w 1997, s. 996; M. P le zia , s. v. v irg a [w:] S ło w n ik ła cin sk o -p o lski, t. V, W a rsz a w a 1999, s. 625.
32 O d n o śn ie chłosty ja k o sposobu w y k o n a n ia k a ry śm ierci por. P. Kołodko, R z y m s k a te r m i
n o lo g ia sto so w a n a n a o k re ślen ie n a r z ę d z i u ży w a n y c h p o d c z a s c h ło s ty , Z e s zy ty P ra w n ic z e
U K S W 6.1 (2006), s. 1 2 7 -1 2 9 ; K u leczk a, op. cit., s. 99; P. Kołodko, R z y m s k a term inologia
p r a w n a stoso w a n a n a określenia chłosty, [w:] C onta leges et bonos mores. P rzestę p stw a obycza jo w e w sta ro żytn e j Grecji i R zy m ie , red . H. K ow alski, M. K uryłow icz, L u b lin 2005, s. 1 4 9 -1 5 9 .
33 S u e t., C al. 33: I n te r v a r is iocos, c u m a s s is te n s s im u la c r o I o v iu s A p e lle n tr a g o e d o ru m
c o n s u lu is s e t u te r illi m a io r v id e retu r, c u n ic ta n te m fla g e llis d is c ia lit, c o n la u d a n s s u b in d e vocem d e p r e c a n tis q u a s i e tia m in g e m itu p r a e d u lle m . („Oto n ie k tó r e z jeg o p rz e ró ż n y c h
ż artó w . R a z, sto ją c obok p o s ą g u J o w is z a , z a p y ta ł a k to r a tra g ic z n e g o , A p e lle sa , k tó r y z n ich w y d a je m u się w iększy. Ten z w le k a ł z o d p o w ie d zią . K a lig u la z a c h ło s ta ć go k a z a ł n a śm ierć . Co w ięcej, gdy A p e lle s b ła g a ł o z m iło w a n ie , K a lig u la c h w a lił co c h w ila jeg o głos, j a k gdyby n a w e t w j ę k u szczeg ó ln ie sło d k i”).
Suet. Dom. 8: Incesta Vestalium virginum, a patre quoque suo
et fratre neglecta varie et severe coercuit, priora capitali supplicio, posteriora more veteri. N am cum Oculatis, item Varonillae liberum mortis permisset arbitrium corruptorusque earum relegesset, mox Corneliam
maxim am virginem absolutam olim, dein longo intervallo repetitam atque convictam defodi imperavit,
stupratoresque virgis in comitio ad necam cedit34.
S w e to n iu sz p o d k re ś la , iż początkow o w e sta lk i b yły k a r a n e w e d łu g oby cz aju przo d k ó w (m os veteri), a w ięc były żyw cem z a m u ro w y w a n e i g in ęły ś m ie rc ią głodow ą. D opiero z cz asem , n a jp ra w d o p o d o b n iej w ra z z n a s ile n ie m się z ja w isk a ła m a n ia p rz ez n ie ślu bó w czystości, k a r ą za in c e s tu m sta ło się z a k o p a n ie żyw cem 35.
Z y w o ty C ezarów z a w ie ra ją ta k ż e w z m ia n k ę o u to p ie n iu w ychow aw cy
i słu żb y dom ow ej G a ju sa , ad o p to w a n eg o s y n a O k ta w ia n a A u g u s ta . P rz y c z y n ą s k a z a n ia s ta ła się n a d m ie r n a chęć w zb o g ace n ia sk a z a n y c h k o sztem pro w in cji p odczas choroby G a ju s a i tu ż po jeg o śm ierci.
Suet. Aug. 67: [...] paedagogum ministroque C. fili, per occasionem
valitudinis mortisque eius superbe avereque in provincia grassat, oneratis gravi pondere caervicibus praecipitavit in flum en36.
34 „ N iew łaściw e z a c h o w a n ie w e s ta lk i, z le k ce w a żo n e n a w e t p rz e z ojca i b r a ta , k a r a ł ro z m a ic ie, lecz z aw s ze su ro w o , p o c zą tk o w o k a r ą śm ie rc i, p ó źn iej w e d le d a w n eg o o byczaju. O to n a p rz y k ła d sio s tro m O k u la to m , ró w n ie ż W aro n illi, pozw olił w y b ra ć d o w o ln ą śm ierć . Ic h u w o d zicieli z e s ła ł n a w y g n a n ie . Lecz w s to s u n k u do K o rn e lii, p rz ew o d n ic zą ce j w e s ta - lek , k tó r a ju ż ra z z o s ta ła u n ie w in n io n a , n a s tę p n ie po d łu żs ze j p rz e rw ie p o w tó rn ie o s k a rż o n a i s k o m p ro m ito w a n a d o w o d am i, z a s to s o w a ł k a r ę z a k o p a n ia żyw cem . J e j k o c h a n k ó w k a zał z as ie c n a śm ie rć n a k o m ic ju m ”.
35 Por. m .in . M. K ra w c zy k , O d p o w ie d z ia ln o ś ć z a ‘in c e s tu m ’ w e s ta lk i, [w:] ‘C r im in a et
m o r es’. P ra w o k a r n e i o byczaje w s ta r o ż y tn y m R z y m ie , L u b lin 2 001, s. 7 3 -8 7 ; M o ssa k o w sk i, S a k r a ln e ..., s. 1 1 9 -1 2 2 .
36 „W ychow aw cę i słu ż b ę d o m o w ą sw ego s y n a , G a ju s a , k a z a ł [A u g u st] p o to p ić w rzece z w ie lk im c ię ż a re m u szyi z a to, że p o c zy n a li sobie b u tn ie i łap c zy w ie n a p ro w in c ji, k o rz y s ta ją c z cho ro b y i śm ie rc i G a ju s a ”. W d z ie le S w e to n iu s z a d w u k ro tn ie p o ja w ia się w z m ia n k a o p o g ru c h o ta n iu g o len i. S u e t A u g . 67: T h a lo a m a n u , q u o d p r o e p is tu la p r o d ita d e n a rio s
q u in g e n to s a ccep isset, c ru ra ei fr e g it („Swego s e k r e ta r z a T a llu s a s k a z a ł n a p o g ru c h o ta n ie
g o len i z a to, że p rz y ją ł ła p ó w k ę p ię c iu s e t d e n a ró w z a u ja w n ie n ie tr e ś c i p e w n eg o l is tu ”) b ą d ź ich p o ła m a n iu S u e t. T ib. 44: F e r tu r e tia m in sa c r ific a n d o q u o n d a m c a p tu s fa cie m in i-
s tr i a ccera m p r a e fe r e n tis n e q u is se a b stin e r e, q u in p o e n e u ix id u m re d iv in a p e r a c ta ib id e m s ta tim s e d u c tu m c o n s tu p r a r e t s im u lq u e fr a tr e m e iu s tib ic in e m ; a tq u e u tr iq u e m ox, q u o d m u tu o fla g itiu m e x p ro b ra n t, c ru ra fre g is se („O p o w ied ają, że k ie d y ś w c z a sie s k ła d a n ia o fia r
zach w y co n y u r o d ą słu g i p o d a ją ce g o m u s k rz y n e c z k ę z k a d z id łe m n ie m ógł p o w s trz y m a ć ż ąd z y i n a ty c h m ia s t, p ra w ie z k o ń c e m o b rz ę d u re lig ijn e g o , w ty m ż e m ie jsc u u p ro w a d z ił go n a b o k i s p e łn ił a k t fizy czn y z n im o ra z z jeg o b r a te m f le tn is tą . W k ró tc e k a z a ł im oby d w u g o len ie p o ła m a ć z a to , że n a w z a je m w y rz u c a li sobie ów sro m o tn y c zy n ”). P ie rw s z a w ą tp li w ość d o ty c z ą c a ty c h frag m e n tó w , to k w e s tia czy j e s t to ty lk o p o ła m a n ie g o len i czy te ż
W o p a rc iu o re la cje obydw u autorów , m o ż n a w y sn u ć n a s tę p u ją c e w n io ski. P ierw szy, że z żadnego p rzy w o łan eg o w yżej o p isu p rz y p a d k ó w w y k o n a n ia k a r y śm ierci n ie w y ła n ia się odpow iedź n a p y ta n ie o is tn ie n ie b ąd ź n ie is tn ie n ie w o k re sie w czesnego p ry n c y p a tu k a ta lo g u sposobów w y k o n y w a n ia k a r y głów nej. Ze w z g lęd u n a b r a k źró deł p ra w n ic z y c h pochodzących z tego o k re su , n ie m o ż n a u d zielić je d n o z n a c z n e j odpow iedzi n a to p y ta n ie . N a p o d sta w ie A n n a le s i D e v ita e C a esa ru m ta k ż e j e s t to b a rd z o tru d n e . W ydaje się je d n a k , że gdyby rzeczy w iście w o m a w ia n y m o k re sie istn ia ło tak o w e z e sta w ie n ie dotyczące m eto d , za p o m ocą k tó ry c h dok on yw ano eg z e kucji, t a k s k r u p u la tn i h isto ry c y j a k T acy t i S w e to n iu sz n ie o m ieszk a lib y 0 ty m w spom nieć. J e ś li p rz y ją ć w e rsję o b r a k u oficjalnego u re g u lo w a n ia p ra w n eg o w tej m a te r ii, b ard zo p raw d o p o d o b n e s ta je się tw ie rd z e n ie , iż w sz y stk ie z a p re z e n to w a n e p rz ez a n n a lis tó w p rz y k ła d y o d n o sz ą się do p o w sze ch n ie sto so w an y c h n a p rz eło m ie I w. p .n .e i I w. n.e. sposobów w y k o n y w a n ia k a r y śm ierci. Z a te m re la cje z a w a rte w obu d zieła ch o d p o w ia d a ją rz ecz y w iste j p ra k ty c e . P rz y jm u ją c z a ło ż en ie, że w o m a w ia n y m o k re sie w p a ń s tw ie rz y m sk im n ie było „oficjalnego” w y k a z u zw iązan eg o z w y m ie rz a n ie m p o e n a ca p ita li, n a le ż y z a sta n o w ić się, n a czym o p ie ra li się sęd zio w ie, o rz e k a ją c k a r ę śm ierci. P om ocne w tej m a te r ii o k a z u ją się w z m ia n k i z a w a rte w p rz e d s ta w io n y c h pow yżej p rz y p a d k a c h . S w e to n iu s z bo w iem w trz e c h re la c ja c h pow ołuje się n a w y m ia r k a r y w y zn aczo ny p rz ez p raw o
(poena le g itim a )31, obyczaj p rzod ków (m os m a io r u m )38 o ra z d a w n y obyczaj (m o s veteri)39. T ak w ięc, chociaż n ie s ą z n a n e p rz e k a z y ju ry s tó w dotyczące
k a ta lo g u sposobów w y k o n a n ia k a r y śm ie rc i n a p rz eło m ie I s tu le c ia p .n .e 1 I s tu le c ia n .e., m o ż n a stw ierd z ić , że fe ro w an ie w yroków śm ie rc i o p a rte było częściowo n a re g u la c ja c h u staw o w y c h , a częściowo n a n o rm a c h zw y czajow ych (pow szechnej p ra k ty c e )40.
O d m ie n n ą k w e stię sta n o w i n a to m ia s t p ro b le m a ty k a m otyw ów s k ła n ia ją c y c h (najczęściej cesarzy ) w k o n k re tn y c h p rz y p a d k a c h do w y b o ru tak ieg o , a n ie in n eg o spo so b u w y k o n a n ia n ajw yższej kary. O dpow iedź n a to p y ta n ie ró w n ież k ry je się w re la c ja c h a n n a listó w . T acyt, o p isu jąc k a ź n ie c h rz e śc ija n z a czasów N e ro n a , podaje, iż „śm ierci ich p rz y d a n o to u rą g o w isk o (a d d ita
lu d ib r ia ), że okryci sk ó ra m i d zik ich z w ie rz ą t, g in ę li ro z s z a rp y w a n i p rzez
ła m a n ie k o łem . D ru g a - z w ią z a n a j e s t z p y ta n ie m , czy j e s t to sposób w y k o n a n ia k a r y śm ierc i, czy ty lk o , ro d z ą c e tr w a łe s k u tk i w p o s ta c i k a le c tw a , o k a le cz e n ie , k tó re g o n a s t ę p s tw e m m o g ła być śm ie rć . N ie ste ty , w o p a rc iu o re la c ję S w e to n iu s z a n ie m o ż n a je d n o z n a c z n ie r o z s trz y g n ą ć ty c h w ą tp liw o ś c i.
37 Por. S u e t. C la u d . 14. 38 S u e t. N e r o 49. 39 S u e t. D om . 8.
40 Por. n p . K. A m iela ń c z y k , P o en a L e g is C o rn elia e, [w:] K a ra śm ie rc i w s ta r o ż y tn y m
R z y m ie , re d . H . K o w alsk i, M. K u ry ło w icz, L u b lin 1996, s. 1 4 3 -1 5 1 ; id em , U s ta w o d a w s tw o K o r n e liu s z a S u l li n a rzecz re s ta u r a c ji r e p u b lik i i z a p r o w a d z e n ia p o r z ą d k u p u b lic z n e g o , A n
p sy [...]”41. N a to m ia s t z p rzed staw io n eg o p rzez S w eto n iu sza o p isu śm ierci pew nego R zy m ian in a, k tó ry porów nyw ał m iędzy so b ą track ieg o sze rm ie rza , m u rm illo n a i c e sa rz a D om icjana, w y n ik a, że rz u cen ie n iesz c z ę śn ik a n a po żarcie psom sta n o w i p rz ejaw o k ru c ie ń stw a, z którego zn a n y był w ład ca42. In n y m otyw stan o w iły p ubliczny c h a r a k te r o raz s p e k ta k u la rn o ś ć egzekucji, co m iało zap ew n e n a celu prew encję, o d stra sz e n ie p o ten cjaln y ch p rz e s tę p ców. T aki powód m o żn a p rz y p isa ć m .in. śm ierci ch rześc ijan (okrycie sk ó ram i, p o d p alen ie u k rz y żo w an y ch m ając e z a stą p ić pochodnie) czy z a c h ło s ta n iu n a śm ierć n a kom icjum , a więc p rz y u d ziale publiczności, k o chank ów w e sta lk i K ornelii, czy nie w sp o m in an ej przez żadnego z h isto rio g rafó w k a ry w o rk a43. N ie n a le ż y rów nież p o m in ąć k w e stii p re fere n cji czy też ce sarsk iej fa n ta zji. N iejed n o k ro tn ie bow iem , n a co w sk az u je głów nie S w eton iu sz, ce sarz nie p o p rz e sta w a ł n a k a rz e przew id zian ej p rzez p raw o lu b zwyczaj, ale albo z a m ie n ia ł je d e n sposób w y k o n a n ia poena c a p ita li n a inny, albo sto sow ał pew ne m odyfikacje. Św iadczyć o ty m m o g ą w z m ian k i dotyczące sk a z y w a n ia przez K la u d iu s z a za p o p ełn ien ie „w iększego p rz e s tę p s tw a ” n a ro z s z a rp a n ie przez dzikie zw ie rzę ta z a m ia s t n a k a rę p rz e w id z ia n ą p ra w em . P odobnie rzecz się m a, je śli chodzi o d odatkow e „środki” za sto so w an e przez N e ro n a w w y p a d k u u k rz y ż o w a n ia w yznaw ców C h ry s tu sa . Jesz cze in n ą g ru p ę m otyw ów s ta n o w ią osobiste u p rz e d z e n ia w ładcy w s to s u n k u do o skarżonego, np. w sp o m n ia ny p rz y p a d e k o k ru c ie ń stw a D om icjana, w y n ik ający praw d op od obn ie nie ty l ko z fa k tu p o p e łn ie n ia crim en laesae m a iesta tis, ale i u ra żo n ej dum y, czy śm ierć n ajbogatszego H isz p a n a , S e k s tu s a M a riu sz a , za k tó r ą k ry ły się raczej p rz e sła n k i finansow e niż z a rz u c a n e m u k aziro d ztw o 44.
C zym in n y m j e s t z a g a d n ie n ie k ry te rió w do b o ru p rz y k ła d ó w p rz ez T a c y ta i S w e to n iu sz a . P ie rw sz y m z w a c h la rz a m o żliw ych k ry te rió w j e s t ro dzaj p rz e stę p stw , za k tó re o rz ek an o k a r ę śm ie rc i i często tliw o ść ich p o p eł n ia n ia (np. p rz e s tę p s tw a obyczajow e, o b ra z a m a je s ta tu czy te ż p o d ejrz en ie lu b rz ecz y w isty sp isek ). Po w tó re , n a w ybór p rz y k ła d ó w m o g ła m ieć w pływ osoba spraw cy, jego s ta t u s społeczny i m ajątko w y , p rz e k o n a n ia p olityczne lu b re lig ijn e b ą d ź p ełn io n e fu n k c je p u b liczn e. N ie bez z n a c z e n ia p o z o s ta w ał z a p ew n e fa k t, że sk a z a n ie n a śm ie rć osób z n a n y ch , n ie rz a d k o p o w sze ch n ie p o w a żan y c h , o dbijało się sz e ro k im ech em w śró d m ieszk a ń có w całego im p e riu m . N iew y k lu czo n e, że m oty w em s k ła n ia ją c y m do zrelacjo n o w a n ia d an eg o p rz y p a d k u , s ta ło się o k ru c ie ń stw o czy w idow iskow ość n ie k tó ry c h sposobów w y k o n y w a n ia k a r y śm ierci, co z ko lei m iało p o d k re ślić o d stra sz a ją c y , p re w e n c y jn y c h a r a k t e r k ary . N a p o d k re ś le n ie z a s łu g u je ta k ż e fa k t, że a n i T acyt, a n i S w e to n iu sz n ie b y li t a k do k o ń c a o b iek ty w n i w swoich relacjach. W w ielu p rz y p ad k ac h u ja w n iła się niechęć do istniejącego
41 Tac. A n n . XV 44.
42 K ra w c z u k , P o czet c e s a r z y ..., s. 139. 43 P or. S u e t. D o m . 8.
s ta n u rzeczy i ciąg o ty p ro re p u b lik a ń s k ie . R elacje ob u a u to ró w z a w a rte w
A n n a le s i D e v ita C a esa ru m w y m a g a ją je d n a k ż e sk o n fro n to w a n ia z in n y m i
źró d ła m i, zarów no p ra w n ic z y m i, j a k i lite ra c k im i.
Sum mary
Ways o f execution o f death penalty in Tacyt and Suetonius’s relations
The first mentions concerning the catalogue of ways of the executions of death penalty in contemporary understanding come from the lawyers of the II and III centuries A.D. (Paulus, Callistratus, Ulpianus).To the well known for the Romans ways of execution of the death penalty we number: crucifixion (crux), burning alive
(vivi crematio), sending to the block (poena cullei), burning alive after burying up to
the half of the body, immuring an alive vestal in a grave, devotion for fighting against animals (damnation ad bestias), throwing off the Tarpeian Rock, impaling, tearing up by carts at full speed in opposite directions, suffocation by an executioner, suicide as a way of death penalty and decimation of soldiers. Lack of any previous, coming from the I century B.C./I centuries A.D. legal sources concerning this m atter is compensated by literary sources, especially Annales by Tacyt and De vitae Caesa-
rum by Swetoniusz. Both authors unanimously give examples of the following ways
of executions of death penalty: suicide on an emperor’s order, crucification and sending to the block. Moreover, in Tacyt’s relations we can find mentions about suffication by an executioner. Succesively, Swetoniusz broadened the list of ways of death penalty for flogging to death, burning alive and death by drowing.
In the light of the above rem arks, the following question comes into being: w hether in the I century B.C. and in I century A.D. there existed „an official catalogue” of the ways of execution of poena capitalis, and it’s reflection are reactions of annalists. More probable, however, seems the claim, th a t cases described by the both authors create the introduction of the most popular ways. To assume th a t in the period being described, we can’t talk about „an official catalogue” of the ways of death penalty, but we should ask ourselves w hat was the „base” for judges when adjudging a real way of execution of capital punishment. In this m atter, references of Swetoniusz seem to be helpful. They reter to the measure of punishm ent fixed by law (poena legitima), customs of ancestors (mos maiorum) and ancint habits (mos veteri). Therefore, passing a sentence was partly based on legal regulations and partly on customary norms (common practice).
A different m atter are the problems of motives which inclined the emperor to choosing this and not another way. The answer for this question is hidden in many relations of writers who mention the most often the following motives: mockery, cruelty of the emperor, public character and pageantry of the executions, emperor’s preferency or imagination, or a bias against somebody.
Another issue is the criterion of selection of cases by Tacyt and Swetoniusz. In the wide range of possible criterions we can mention for example: kind of offence (lase-majestity, moral offence, conspiracy) and their frequency, perpetrators (social status, property status, political or religious belives, or public function), cruelty and pageantry of some ways of the executions.
We can’t forget th a t relations included in Annales and De vitaecaesarum need to be confronted with another sources.
