Sens filozoficzny kondycji człowieka niepełnosprawnego

Wojciech Chudy

Sens filozoficzny kondycji człowieka

niepełnosprawnego

Studia Philosophiae Christianae 23/2, 5-24

R

O

Z

P

R

A

W

Y

S tu d ia P hilo so p h iae C h ristian a e ATK

23(1987)2

W O JC IEC H CHUDY

SENS FILOZOFICZNY KONDYCJI CZŁOWIEKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO

0. W prow adzenie m etafilozoficzne. 1. Osoba n ie p ełn o sp ra w n a w aspekcie bytow ym . 2. F enom enologia przygodności osoby n ie p ełn o sp ra w n e j. 3. S ens ko n d y cji osoby n ie p ełn o sp ra w n e j. P e rsp e k ty w a podm iotow a. 4. Sens kon d y cji osoby n iep ełn o sp raw n ej. P e rsp e k ty w a przedm iotow a. 5. P odsum ow anie.

W PRO W A D ZEN IE M E T A FILO ZO FIC ZN E

Filozofia osoby niepełnosprawnej posiada szeroko kontekst różnych dziedzin ■—■ zarówno filozoficznych jak i pozafilozofi- czmych —■ wspomagających ją oraz uzupełniających. Filozofia ta, starająca się wyjaśnić problem ułomności osoby ludz­ kiej w aspektach najgłębszych, a więc tłumacząca ostate­ cznie, zakorzeniona jest w szerszej problematyce ogólno-

-antropologicznej, etycznej, m etafizycznej wreszcie. Filozo­

ficzna próba wyjaśnienia egzystencji, sensu i celu życia człowieka upośledzonego musi opierać się, z jednej strony, na analizie ludzkiego bytu osobowego, z drugiej zaś, na swoistej teorii cierpienia związanej zawsze z jakąś koncepcją zła. Nie obejdzie się więc tak rozumiana filozofia dotycząca szczególnej sytuacji osób ludzkich bez zarysu aksjologii z określoną hie­ rarchią wartości oraz bez rodzaju fenom enologii opisującej i ba­ dającej zawartość przeżyć ludzkich związanych z doświadcze­ niem zła (cierpienia, ułomności, braku). Tak pojęte nastawie­ nie filozoficzne mieć może dwojaki akcent: po pierwsze, akcent etyczny, wiążący się z takimi zagadnieniami jak problem reak­ cji moralnej na niepełnosprawność, problem modelu szczęścia czy „horyzontu” ostatecznych odniesień decyzji życiowych. Po drugie, akcent w rozważaniach filozoficznych tego typu w i­ nien padać na wym iar epistemologiczny i tu dotyczyć takich zagadnień jak problem przeżywania cierpienia lub ograniczenia sprawności życiow ej, problem w pływ u tej sytuacji ma optykę,

w której osoba niepełnosprawna widzi świat i swoje w nim miejsce, wreszcie problem współ-odczuwania z drugim jego cierpienia czy niesprawności. Tak pojęte dociekania filozoficz­ ne mogą mieć dwojaki punkt odniesienia i w zw. z tym być realizowane bądź z pozycji osoby niepełnosprawnej (jak w przy­ padku analizy sensu życia czy optyki poznawania świiata), bądź z pozycji osoby zdrow ej. (jak w przypadku analiz zjawiska współodczuwania). Poniższe rozważania podejmą w aspekcie metody zwłaszcza część fenomenologiczną tak zarysowanych zadań.

Chociaż przy obecnym stanie badań nie można m ówić o ist­ nieniu pełnej filozofii osoby niepełnosprawnej, to szereg auto­ rów podejmuje i rozwija tę problematykę \ Zwykle rozważania i analizy tego typu umieszcza się na tle szerszych zagadnień. Przykładowo: Viktor Franki wykładał filozofię człowieka n ie­ pełnosprawnego przez 3 sem estry w latach 1949— 1950 na Uni­ w ersytecie W iedeńskim w ramach filozofii cierpienia.

Nie sposób wreszcie nie wspomnieć o roli dziedziny teologii dla tych rozważań natury filozoficznej. Dociekania mające sw o­ ją podstawę w źródłach nadprzyrodzonych i pozaracjonałnych (przeżycia religijne) dostarczają analizom filozoficznym poświę­ conym osobie niepełnosprawnej w iele przesłanek i im pulsów. Ta szczególna koherencja twierdzeń i uzasadnień wynika z isto­ ty sytuacji osoby niepełnosprawnej, która usposabia dynamikę i strukturę przeżyć człowieka dotkniętego chorobą, czy ograni­ czeniem w kierunku wiary. Trzeba wym ienić w tym m iejscu znaczącą rolę dla tego kontekstu rozważań nauczania Jana Paw ła II poświęcającego często specjalną uwagę ludziom nie­ pełnosprawnym i chorym 2. Jego encyklika Dives in misericor­

dia oraz adhortacja Salvifici doloris w centralnych częściach

rozważań skupiają się na człowieku chorym, cierpiącym i ułom ­ nym, będącym w pewnej m ierze reprezentantem kondycji ludz­ kiej w ogóle.

1 M ożna tu w skazać n a p ra c e V. F ra n k la , P. R a m se y ’a, S. S onntag, H. K eller, S. Weil, z polskich au to ró w zaś J. A leksandrow icza, A. Szysz- ko-B ochusza, J. M iodońskiego, a przed e w szystkim A. K ępińskiego. In ­ te re su ją c y i k o m p e ten tn y zestaw au to ró w m ieści to m Sen s choroby, sens śm ierci, sens ży cia w y d a n y przez H. B o rtn o w sk ą w W yd. Z n a k (K raków 1984).

2 K o m p letn y zbiór w ypow iedzi O jca Ś w iętego do chorych, n ie p ełn o ­ sp raw n y ch i p rac o w n ik ó w służby zdrow ia w ygłoszonych w la ta c h 1978—1982 za w iera k sią żk a J a n P a w eł 11 — O cierp ien iu o p u b lik o w a­ n a w W yd. S ió str L o re ta n e k (W arszaw a 1985).

OSOBA N IE PE ŁN O SPR A W N A W A S P E K C IE BYTOW YM

1. Pojęcie osoby niepełnosprawnej biorąc ściśle nie łączy się istotnie z polem znaczeniowym filozofii człowieka (osoby) jako bytu. Pojęcie ułomności (upośledzenia, inwalidztwa, kalectwa) wykracza znaczeniowo poza obszar kategoriakiy filozofii bytu, łącząc się raczej z dziedziną znaczeniową nauk szczegółowych, takich jak medycyna, psychologia i socjologia. Niepełnospraw­ ność nie dotyczy w sposób istotny s t r u k t u r y b y t o w e j osoby lu d z k iejs. N iniejszy paragraf będzie eksplikacją pow yż­ szej tezy.

Ogólna d e f i n i c j a osoby niepełnosprawnej mówi, iż jest to „osoba o naruszonej sprawności psychofizycznej, powodują­ cej ograniczenia funkcjonalne sprawności lub aktywności ży­ ciow ej” 4. Posługując się ustaleniami ogólnej m etafizyki (teorii bytu), zauważyć należy, iż osoba niepełnosprawna tak określo­ na nie jest osobą niepełnosprawną b y t o w o . Ogólna teoria bytu wydziela w każdym rodzaju bytu „części” istotowe, „częś­ c i” integrujące oraz „części” doskonałościowe 5. Brak jakiejkol­ wiek „części’ istotowej do których należy np. elem ent istnienia, istoty, formy, m aterii — powoduje unicestwienie bytu. Byt (np. byt osobowy) nie może istnieć będąc pozbawianym „częś­ c i” istotowej; stąd nie można na gruncie realistycznej teorii bytu mówić o bytowej ułomności człow ieka w tym znaczeniu.

„Części” integrujące bytu z kolei to takie, z których pow­ staje materialna całość bytowa (np. ilość oczu, waga człowieka). „Części” doskonałościowe zaś decydują o doskonałości konkret­ nego bytu, (np. słuch u muzyka czy siła u atlety). W obydwu tych kategoriach bytowych b г а к o w o ś ć jest niejako imma- nentną cechą człowieka (jak zresztą w szystkich bytów przy­ godnych). Nie istnieje człowiek, będący idealnie zintegrowaną jednością materialną; nie istnieje również muzyk idealnie i nie­ zmiennie doskonale m uzykalny. Brakowość jest tutaj podstawą zmienności bytu ludzkiego, a w konsekw encji — śmierci.

Róż-3 O kreślenie ens in v a lid u m (od in -v a lid u s łac. b rak o w y , n iep ełn o - w artościow y) używ ane n ie k ied y w filozofii człow ieka, i w sk azu jące n a p rzygodny c h a ra k te r b y tu ludzkiego, m a c h a ra k te r m etafo ry czn y i w tó rn y w sto su n k u do technicznego (m edycznego lu b innego) p ojęcia niepełnospraw ności.

4 E k sp erty z a S y tu a c ja lu d zi n ie p ełn o sp ra w n y ch i sta n reh a b ilita cji w P R L . P od red. M. Sokołow skiej. W arszaw a 1980, 35.

5 P or. M. A. K rą p ie c M e ta fizy k a . Z a rys teorii b ytu . L u b lin 1978 (Wyd. d ru g ie p rz e jrz a n e i popraw ione), 197—199.

mica pomiędzy brakowością odnoszącą się do tych „części” by­ tow ych u ludzi zdrowych, a odnoszącą się do ludzi niepełno­ sprawnych, nie jest różnicą istotną m etafizycznie, lecz tylko różnicą ilościową. Nie można więc na jej podstawie mówić o niepełnosprawności jako cesze bytow ej pewnego rodzaju ludzi.

Podobną co do zawartości tezę daje rozpatrzenie struktury bytowej osoby ludzkiej w aspekcie niepełnosprawności. W strukturze osobowej wyróżnia się w bycie ludzkim trzy war­ stw y. Po pierwsze, warstwę fizyczną, cielesną związaną z funk­ cjami motoryczmo-organiicznymi. Po drugie, warstwę psychicz­ ną wiążącą się z funkcją psychiczno-popędową organizmu ludz­ kiego. Po trzecie wreszcie, warstwę duchową, której głów ny­ mi przejawami jest działalność intelektualna i w olityw na czło­ wieka. W płaszczyźnie każdej z tych warstw odróżnia się sam elem ent struktury bytowej (fizyczność, psychiczność, ducho­ wość) od funkcji poszczególnych warstw. Brak funkcji, np. abstrakcyjnego m yślenia, nie wyklucza istnienia struktury by­ towej intelektu, lecz tylko wskazuje na zakłócenie jego funkcji. W szczególności wym iar duchowy osoby ludzkiej stanowi o tej cesze, którą w języku m etafizycznym nazywa się — god­ nością. Godność osobowa człowieka jest w a r t o ś c i ą o n ­ t y c z n ą bytu ludzkiego. Jako wartość m etafizyczna, struktu­ ralna przysługuje ona bez wyjątku wszystkim bytom osobo­ wym , posiada również z tego tytułu charakter niezmienności. Godność osobowa jest wartością wynikającą z najgłębszych duchowych wym iarów bytu ludzkiego. W aspekcie teologicznym jej źródło upatruje się w podobieństwie człowieka do Boga.

(homo imago Del) ustanowionym w bycie ludzkim w akcie

stworzenia (Rdz.l, 26,27).

W św ietle tych ustaleń m etafizycznych widać, iż żaden ro­ dzaj niepełnosprawności nie sięga istoty bytu osobowego czło­ wieka, czyli tego wym iaru bytu ludzkiego, który decyduje o jego godności osobowej. Bez względu ma typ niepełnospraw­ ności: ułomność układu ruchu, układu krążenia, nerwicę, upoś­ ledzenie psychiczne, chorobę alkoholową, narkomanię, opóźnie­ nie środowiskowe i inne typy podpadające pod szeroką defi­ nicję osoby niepełnosprawnej — żaden z nich nie dotyczy, a w związku z tym nie narusza, struktury ontycznej ducha ludz­ kiego. Niepełnosprawność obejmuje wym iar fizyczny lub psy­ chiczny osoby ludzkiej, jest w stanie zakłócić jej funkcje in ­ telektualne i w olityw ne — lecz nie sięga głębi bytu osobowe­ go. „Człowiek jest człowiekiem tylko o tyle, o ile — jako isto­ ta duchowa — jest czymś wyższym niż sam jego byt cielesny

i psychiczny”, pisał w monografii poświęconej człow iekow i cho­ remu Victor F ra n k i6. Bez względu na rodzaj upośledzenia człowiek pozostaje osobą i stale przysługuje mu szczególna wartość antyczna, na m ocy której należna mu jest — tak jak i każdemu innem u człow iekow i ■—· afirmacja innych ludzi. Jest to wartość godności osobowej. Jak m ówił Jan Paw eł II w Mię­ dzynarodowym Roku Osób Niepełnosprawnych: „Stan zdrowia fizycznego i um ysłowego nic nie dodaje ani nic nie ujmuje godności osoby ludzkiej” 7. Osoba niepełnosprawna pozostaje w pełni osobą ludzką.

FEN O M EN OLO G IA PRZY G O D N O ŚCI OSOBY N IE P E Ł N O S P R A W N E J

2. Analiza m etafizyczna osoby niepełnosprawnej jako bytu

pokazała, iż nie ma danych filozoficznych do określania odręb­ nej kategorii osoby w tym aspekcie. W płaszczyźnie istotnych elem entów bytu w ogóle oraz bytu osobowego nie ma różnicy m iędzy człow iekiem w pełni sprawnym, a człowiekiem w ja­ kiejś mierze ułomnym. Przyjęcie jednak opcji fenomenologicz­ nej, czyli nastawienia na z j a w i s k o niepełnosprawności, tak jak ono się jawi w przeżyciach osoby ułomnej albo w prze­ życiach świadomych podmiotu zewnętrznego wobec tego zja­ wiska — ukazuje nowe aspekty filozoficzne tej kwestii.

Podstawowym aspektem, w którym pojawia się tak ujęty fenom en niepełnosprawności, jest aspekt p r z y g o d n o ś c i człowieka, w szczególności zaś przygodności egzystencjalnej, stanowiącej podstawowy rys doczesnego życia ludzkiego.

Zgodnie z nastawieniem d metodą przyjętą w tej części ni­ niejszego artykułu, przedmiotem badania nie może być przy­ godność (contingentia) jako właściwość bytu niekoniecznego w swej bytowości (esse). Ściśle biorąc — przedmiotem rozważania narzucającym się tutaj w pierwszej mierze ·—■ przedmiotem

nota bene związanym z przygodnością pojmowaną m etafizycz­

nie i na niej w pewien sposób nabudowanym —· jest h o r y ­ z o n t p r z y g o d n o ś c i , towarzyszący wszelkim aktom św ia­ domym człowieka.

Przygodność wiązana w polu przeżyć świadom ych z momen­ tam i niekonieczniości, utracalnośoi, przemijalności, brakowości, wadliwości, a naw et po prostu niedoskonałości stanowi stały rys przeżyć każdego człowieka. Pierwszorzędny charakter w

6 H om o patiens. T łum . R. C zarnecki i J. M oraw ski. W arszaw a 1976, 42.

horyzoncie przygodności mają przeżycia egzystencjalne. Ciężka choroba zagrażająca życiu, śmierć bliskiej osioby czy naw et doświadczenie śm iertelnego wypadku ulicznego konstytuują głęboką i mocną świadomość przygodności b y to w e j8. Świado­ mość owa stanowiąc jeden z aspektów realistycznego widze­ nia rzeczywistości, zwłaszcza zaś rzeczywistości doczesnej czło­ wieka, współkomstytuuje w sposób zasadniczy horyzont przy­ godności świadomego bytu ludzkiego. Horyzont ten bowiem współstanowiony jest przez przeżycia różnych przejawów przy­ godności. Jednym z nich jest przygodność prawdy wyrażająca się w przeżyciach kontaktu z fałszem, błędem poznawczym czy kłam stwem — tak w postaci skłamania przez sam podmiot świadomości, jak bycia okłamanym przez kogoś drugiego. In­ nym przejawem przygodności, w pływ ającym na ukonstytuowa­ nie horyzontu przygodności, jest przygodność wytw oru dzieła rąk ludzkich. Zniszczałntość naw et najbardziej szlachetnych w y ­ tworów człowieka, naruszalność ich przez ząb czasu, a taikże ostateczna zmkomość i niedoskonałość najbardziej wysokich dzieł, składają się na to poczucie przygodności. Przygodność miłości, przeżyć erotycznych; kruchość wiary człowieka co raz to madwyrężanej przez wątpienie czy słabość; przygodność uczuć ludzkich; przygodność pracy ludzkiej i jej rezultatów; kruchość energii, siły własnej woli ii innych postaci samopoczucia — te i w iele innych rodzajów przeżyć składają się w sumie na ukon­ stytuow anie się horyzontu przygodności w świadomości ludz­ kiej.

Osią niejako oraz pojęciem centralnym ii „wypadkowym ” tego horyzontu jest jednak p r z y g o d n o ś ć e g z y s t e n c j a l n a , tutaj tdana w formie stałej (choć najczęściej tylko in actu exer­

cito przeżywanej) konstatacji utracalności istnienia, przemijal-

noścd życia i wszelkich jego doczesnych przejawów. Tak ustru- kturowana co do m om entów treściow ych oraz wypełniona świa­ domość współtokreśla oczyw iście bieg życia podmiotu ludzkiego owej świadomości. Trudno byłoby w tym m iejscu postawić tezę o decydującym charakterze określania życia ludzkiego przez świadomość wypełnioną, horyzont świadomości, w szczególnoś­ ci zaś horyzont przygodności. Złożoność, wieloezyninikowość oraz zanurzenie m otyw ów ludzkiego działania życiowego w sfe­ rze nieświadomości, podświadomości itp. składają się na poz­

8 M a rtin H eidegger w iąże przeżycie lęku „m etafizycznego” — A n g st — z ta k u k o n sty tu o w a n y m h o ryzontem św iadom ości, u p a tru ją c w nim p o d sta w do „p rzeb u d zen ia” człow ieka z jego n ie a u te n ty c z n e j po staw y (das m an).

naw czy obraz życia ludzkiego daleki od zdeterminowania. Tym niemniej niie wyklucza to wszystko twierdzenia o pewniej roli świadomości, określonej m in . przez horyzont przygodności, dla biegu życia człowieka, zwłaszcza dla jakości jego życia św ia­ domego.

Dalej idąc można sformułować ostrożne przypuszczenia co do głównych rysów jakości postawy życiowej człowieka posia­ dającego w „wyposażeniu” pola świadomości wyraźny horyzont przygodności9. Postawa ta będzie raczej r e a l i s t yc z n a niż idealistyczna; cechować ją będzie nastawienie raczej na war­ tości a b s o l u t n e niż na względne (doczesne); można też po­ stawić w związku z tym przypuszczenie o raczej t e i s t y c z ­ n e j niż ateistycznej orientacji podmiotu związanego z tą po­ stawą.

Dotychczasowe rozważania tej części artykułu odnosiły się jednakowoż do świadomości w ogóle jako do przedmiotu badań fenomenologicznych pewnego rodzaju. Sformułowania i tezy dotychczas przedstawione nabierają specyficznego „wzmocnie­ nia” w odniesieniu do osób niepełnosprawnych mogących być podmiotami tak określonej świadomości. Albowiem trzeba po­ wiedzieć — biorąc pod uwagę sytuację tych osób z istoty i de­ finicji niejako r a d y k a l n i e j s z ą w aspekcie przygodności tu charakteryzowanej ·—· że osoby niepełnosprawne ż y j ą w h o r y z o n c i e p r z y g o d n o ś c i — można rzec — szcze­ gólnej intensyw ności i podwyższonym natężeniu.

Horyzont przygodności, z którym żyją ludzie niepełnospraw­ ni, jest ich codziennością. Można powiedzieć, że jego ukon­ stytuow anie się jest w m ałym stopniu zależne od doświadcze­ nia zewnętrznego a w większości zostało im „przypisane” z. ra­ cji ich sytuacji niepełnosprawności. Cierpienie, bezradność, za­ grożenie życiia, lęk — to dane ich codziennej kondycji świa­ domościowej. Fenomenologicznie rzecz biorąc, osobom niepełno­ sprawnym jest zadany jako stała struktura świadomościowa, horyzont przygodności, w którym szczególnie silną znaczeniowo rolę odgrywa przygodność egzystencjalna 10. Sytuacja życiowa

9 S ą to p rzypuszczenia z a k ła d ają ce m .in. określo n ą (klasyczną) w izję rzeczyw istości i koncepcję człow ieka i jego działan ia p rz y jm u ją c ą m ocne założenia racjonalności.

10 Nie w n ik am y tu ta j w rozległy i b ogaty k o n te k st psychologiczny tego za g ad n ien ia i w zw. z ty m sp raw ę fak ty czn eg o życia psychicznego osób n ie p ełn o sp ra w n y c h z ta k zad an y m h o ryzontem (jego n e u tra liz a ­ cji, w y p ie ra n ia czy k o m p en sacji p rzy użyciu m echanizm ów obronnych). K o n tek st te n im p lik u je oczywiście, ro zm a ite w a ria n ty zachow ań. N as n a to m ia st in te re su je ty lk o p la n sza dan y ch fenom enologicznych.

ludzi ułomnych wiążąca się ze specyfiką poszczególnych rodza­ jów ich schorzenia czy upośledzenia nadaje specjalny status ich życiu, stosunkom do drugich ludzi, miejscu w społeczeń­ stw ie, zaangażowaniu w pracę itp. Są to wszystko wyróżniki osób niepełnosprawnych, których w yjaśnienie podpada pod dzie­

dzinę nauk szczegółowych (psychologii, socjologii, teorii reso­ cjalizacji, rewalidacji dip.) lub wtórnie dopiero.. filozof ii korzy­ stającej z w yników tych nauk. Pierwotnym zaś filozoficznie tem atem w odniesieniu do osób niepełnosprawnych jest za­ gadnienie p o s t a w y ż y c i o w e j i s e n s u ż y c i a związane z fenomenem horyzontu przygodności.

Człowiek niepełnospraw ny znajduje się stale w horyzoncie przygodności. Twierdzenie to poprzez uwarunkowania psycho- -fizyczne podmiotu tego horyzontu oraz w yjątkow o silną in­ tensywność danych stanowiących o przeżywaniu przygodności posiada bardziej zobiektyw izowany walor niż w przypadku zdrowego i pełnosprawnego podmiotu świadomości. W przypad­ ku ludzi ułomnych horyzont przygodności posiada podstawy obiektywne sw ej konstytucji w postaci stanu ułomności, braku fizycznego lub psychicznego czy permanentnego zagrożenia n. Owe podstawy obiektywne przynależą w m niejszym lub w ięk­ szym stopniu każdej bez w yjątku osobie niepełnosprawnej i mo­ gą stanowić w analizie filozoficznej źródło o b i e k t y w i z a ­ c j i s e n s u b y c i a osobą niepełnosprawną bez. względu na to, czy osoba ta jest w stanie uświadomić sobie te n sens, czy też będąc osobą silnie upośledzoną psychicznie lub um ysłowo żyje w horyzoncie przygodności nieświadomie.

Tein dwojaki: obiektyw no-suhiektyw ny charakter horyzontu przygodności, w którym nieustannie żyje osoba niepełnospra­ wna, stw arza również podstawy do dwojakiej perspektyw y po­ zytyw nych rozważań filozoficznych kondycji człowieka niepeł­ nosprawnego i jej sensu. Jedną z tych perspektyw stanowi optyka samej osoby niepełnosprawnej (perspektywa podmio­ towa), drugą zaś optyika zobiektywizowana (perspektywa przed­ miotowa) w płaszczyźnie dialogu międzyludzkiego, moralności i społeczeństwa.

11 P rz y k ła d y d o tk liw ej obecności tego h o ry zo n tu przygodności i im p ­ lik a c ji egzystencjalnych, in te le k tu aln y ch , a n a w e t św iatopoglądow ych ow ej obecności u człow ieka p rzeżyw ającego sw ój sta n choroby czy ułom ności d aje lite ra tu ra p ię k n a. Żeby tylk o w ym ienić pow ieści: P e­ te r C am enzind H e rm a n n a Hessego, C zarodziejska góra T om asza M anna oraz Słońce te ż w schodzi E rn e sta H em in g w ay ’a.

SENS K O N D Y C JI OSOBY N IE P E ŁN O S PR A W N E J PER SPEK TY W A POD M IO TOW A

3. Od strony podmiotu niepełnosprawności jawią się feno­

menologicznie dwa najważniejsze wym iary jego życia. Pierw szy jest wymiarem ściśle związanym z psychiką osoby niepełno­ sprawnej i jej zdolnościami przezwyciężania i sublimowania swoich ograniczeń spowodowanych ułomnością. Drugi wym iar charakteryzowalny od strony podmiotu jawi się jako bardziej obiektyw ny i dotyczy sensu istotnych uwarunkowań podmio­ tu przez ułomność (jak brakowość, przygodność, poczucie za­ grożenia, bliskość śmierci) i kryjących się ewentualnie za n i­ mi wartości.

Prima facie stan ułomności wiąże się z ograniczeniem i ob­

ciążeniem człowieka. Człowiek chory lub niepełnosprawny poświęca swą energię życiową, m yśli i siły w o w iele w ięk­ szym stopniu niż osoba zdrowa borykaniu się z bezradnością, walce z cierpieniem i przezwyciężaniu oporu materii. Ten cię­ żar przygniata zdolności projekcyjne człowieka, przytłacza je­ go poczucie sensu i często redukuje osobowe poczynania ludz­ kie do odruchów samozachowawczych.

Z drugiej strony jednak, znane z teorii psychologicznych prawa k o m p e n s a c j i i s u b l i m a c j i stanowią ю now ych i nieoczekiwanych źródłach energii życiowej u osób niepeł­ nosprawnych. Ludzie ci są w stanie niejednokrotnie przekro­ czyć ograniczenia stwarzane przez ułomność i niejako przy owym m otyw ie przezwyciężania powołać now e ogólnoludzkie czy osobiste wartości. Można przytoczyć jako przykłady sze­ reg postaci historycznych i ich osiągnięć związanych w pe­ wien sposób z sytuacją niepełnosprawności. Najbardziej zna­ ne przykłady to Helena K eller obarczona znacznym stopniem inwalidztwa (niewidoma i głuchoniema od wczesnego okresu dzieciństwa), znana pisarka, pedagog i teoretyk rewalidacji; prezydent USA F.D. Roosevelt sprawujący sw ą funkcję w ostatnim okresie rządów na wózku; J. L. Borges — wielki niew idom y poeta i pisarz; w Polsce znana jest osoba doc. Ka­ ziowa — niewidom ego estetyka radiowego o międzynarodowej klasie.

Niepełnosprawność staje się w przypadkach tego typu swo­ istym dobrem, polegającym na tym, że walka z ułomnością

usprawnia człowieka do działania w kierunku innych, różnych od homeoistazy, wartpści; haftu je go w jego relacji do iwłar snego upośledzenia, a przez to dystansuje wobec niego. Po­

wstaje wtedy, jak to określił Teilhard de Chardin, „nadda­ tek ducha zrodzony przez uszkodzenie ciała” 12. Wymiar sensu kondycji człowieka niepełnosprawnego nie sprowadza się jed­ nak tylko do tego, by rzec, .subiektywno-sublimacyjnego as­ pektu. Jego istotę stanowi aspekt bardziej obiektyw istyczny i bardziej uniwersalny.

Wiąże się om, z jednej strony, z problematyką z ł a w życiu człowieka:; z drugiej zaś, z problemem f u n d a m e n t a l n e j p o s t a w y życiowej człowieka niepełnosprawnego.

Niepełnosprawność każdego typu jest ujmowalna w kate­ goriach aksjologii jako zło —· brak dobra. Utrata wzroku, zdolności samodzielnego poruszania się, zaburzenia um ysłowe czy naw et alkoholizm dają się określić w sposób klasyczny w filozofii wartości jako brak dobra. Kluczem do określenia

sensu kondycji egzystencjalnej osoby ludzkiej obarczonej

owym brakiem jest kierunek odpowiedzi na pytanie o cel zła i sens przyporządkowania tej właśnie postaci braku (czyli nie­ pełnosprawności) tej właśnie osobie. Pytanie o sens niepełno­ sprawności to zawsze pytanie o sens braku dobra, o sens jaki może mieć ■— dla m nie — zło.

W ostatecznej perspektywie zło pozostaje co dto celu — ta­ jemnicą. „Choroba naprawdę jest krzyżem, czasami ciężkim krzyżem, próbą, którą Bóg dopuszcza w życiu człowieka, w niepojętej tajem nicy planu, który wym yka isię naszym zdol­ nościom pojmowania”, m ówi Jam Paw eł I I 1S. Ostatecznie w kierunku Transcendencji odnosi samego człowieka sens hory­ zontu przygodności. Skierowuje on człowieka do wartości, któ­ re są w stanie dopełnić miewystarczalność bytu ludzkiego sa­ mego w sobie, absolutnością uzupełnić względność, konieczno­ ścią istnienia — przymijalność, mocą — kruchość. Charakter niepełnosprawności wzmacnia tę tendencję. Brak i zło okazu­ ją się być szansą. Jest to szansa oparcia „projektu ostatecz­ nego” 14 życia przez człowieka niepełnosprawnego na — uży­ wając terminu V. Frankla — Nadsemsie, który nadaje sens chorobie, cierpieniu i ułomności. „Przyznajcie waszym cier­ pieniom wyższą wartość, uświęćcie je zdając się z ufnością na Tego, który was doświadcza”, w zyw ał Papież chorych i nie­

12 P. T eilh a rd de C h a rd in O szczęściu, cierpieniu, m iłości. T łum . W. S u k ien n ic k a i M. T azbir. W arszaw a 1981, 90.

13 P rzem ów ienie do chorych i n iep ełn o sp ra w n y c h podczas pielg rzy m ­ k i w B razy lii w 1980 r.

pełnospraw nych15. „Pewien jestem, że choroba wiidziana w takim św ietle, chociaż po ludzku i boleśnie umartwiająca, za­ wiera w sobie zalążek nadziei i niesie nowe pocieszenie” 10.

Dostrzeżenie sensu własnej ułomności i włączenie go w pod­ staw ow y projekt życia zmienia charakter widzenia świata i nadaje now y walor relacjom osoby niepełnosprawnej z ota­ czającą ją rzeczywistością. Rewizji ulega dotychczasowa hie­ rarchia wartości, koncepcja szczęścia i sensu życia, zmienia się rola związków z innym i ludźmi, przewartościowana zostaje ranga wartości „złożonych”, „wtórnych” i zwłaszcza walenit- nych kulturowo (np. kariera, zamożność czy m odny wygląd) m rzecz wartości prostszych i bardziej naturalnych.

Szczególnie wyraźnemu przewartościowaniu ulega pozycja zdrowia w całości sensu życia lub w koncepcji życia szczęśli­ wego. Wraz z akceptującym dostrzeżeniem sensu swej kon­ dycji życiowej człow iek niepełnosprawny przezwycięża stere­ otyp potocznego m yślenia łączący dobre zdrowie i szczęśliwe czy sensowne życie w nierozerwalną i konieczną jedność. Zdrowie fizyczne i psychiczne — a co z tym się wiąże, cały kompleks pojęć takich jak sprawność, tężyzna fizyczna, od­ porność i wytrzymałość, lecz również poziom inteligencji, bły­ skotliwość um ysłu czy tzw. spryt — nie stanowią w tym pro­ jekcie sensu warunku koniecznego życia w pełni szczęśliwego and nie zajmują miejsca tak wysokiego w hierarchii wartości pożądanych jak w życiu jednostki zdrowej. Projekt szczęścia w modelu osoby niepełnosprawnej oparty jest w większej m ierze na innych wartościach transcendentnych wobec wartości przetrwania, zachowania dobrej form y zdrowotnej i innych wartości w italno-w egetatyw nych. Z istoty kondycji życiowej człowieka niepełnosprawnego, zwłaszcza zaś z racji wpisania w nią horyzontu przygodności, jego projekt szczęścia nasta­ wiony jest raczej na wartości stosunków międzyludzkich (jak miłość i przyjaźń) oraz na wartości transcendentne o charak­ terze absolutnym, w szczególności na wartość Boga.

Podobna konfiguracja wartości, nastaw ień i preferencji ży­ ciowych w pływ a także na tę strukturę świadomościową, którą Martin Heidegger nazwał h o r y z o n t e m ś m i e r c i . Tutaj fenomenologicznie rzecz traktując, osoba niepełnosprawna ma również więcej danych ku temu, by kategorię śmierci w łą­

15 A u d ien cja ogólna, p rzem ów ienie do chorych. Rzym 20 g ru d n ia 1978 r.

czyć w sposób naturalny w kontekst swoich przeżyć świado­ m ych, by ją ·—■ można rz.ec — „oswoić” czy „przyswoić” świa- domoścdowo. Silny horyzont przygodności związany na stałe z przeżywaniem niepełnosprawności; wyraźnie eksponowane

W polu świadomości — choć najczęściej umieszczone „pery­

feryjnie” —■ poczucie zagrożenia zdrowia, a także stabilizacji życiowej, rodzaj „niepewności jutra” — przybliżają kategorię ostatecznego kresu życia ludzkiego, uniwersalizu j ąc zarazem jej znaczenie i funkcję w kontekście takich dziedzin jak dzie­ dzina światopoglądu, stosunku do Boga si religii, czy dziedzi­ na moralności.

Można, jak się wydaje, postawić w tym m iejscu tezę, iż to sw oiste mem ento mori zawarte w horyzoncie świadomości człowieka niepełnosprawnego z samej istoty form y i zawarto­ ści jego stru k tu ry. świadomości, jest daną, będącą szczególną

s z a n s ą ułomnego człowieka, szansą zwłaszcza w czasach współczesnych drugiej połow y X X wieku. Okres ten charak­ teryzujący się silnym przyspieszeniem tempa życia, rew olu­ cją obyczajowości i relatywizacją wartości, w tym tzw . war­ tości ostatecznych (życie, miłość, śmierć, Bóg), nie sprzyja zhar­ m onizowaniu w ludzkiej świadomości, zwłaszcza w przeżyw a­ nym przez człow ieka własnym życiu, kategorii śmierci. Po­ ważnie zakłóca to i deformuje formę rozumienia przez czło­ wieka własnego życia; co za tym idzie, dezintegruje rytm sa­ mego życdia. Jak m ów i bowiem w ybitny tanatolog francuski Jacques Attali, autor m.in, dzieła L ’ordre cannibale, „śmierć jest sumą życia: nadaje się jej taki sens, jaki nadaje się ży­ ciu. Dziś kam ufluje się śmierć, odmawia się nadania jej sen­ su. Dowodzi to, że nie um iem y nadać sensu życiu, podobnie jak nie potrafim y nadać sensu złu, cierpieniu. Jest to skrajny dowód kryzysu, jaki przeżywam y” 17. Niepełnosprawność z w pisanym w strukturę przeżyć osoby niepełnosprawnej ho­

ryzontem przygodności i horyzontem śmierci, z istotną zatem predyspozycją mentalną do ujęcia w e w łaściw ych proporcjach aksjologicznych i eschatologicznych, stanowi szansę utrzyma­ nia modelu życia, szczęścia, moralności człowieka na pozio­ mie w łaściw ym dla wartości człowieczeństwa. Jest to szansa tkwiąca w każdej osobie niepełnosprawnej, a poprzez przy­ kład — szansa dla każdego człowieka.

SENS K O N D Y C JI OSOBY N IE P E ŁN O S PR A W N E J PER SPEK TY W A PRZEDM IO TO W A

4. Sytuacja obiektyw na człowieka niepełnosprawnego, jego

stan fizyczny, ułomność psychiczna czy niedorozw ój um ysło­ w y oraz w zw. z tym cała forma jego życia konstytuuje pe­ w ien określony sens przedmiotowy. Sens ten jest ujm owalny przy odpowiednio rozumiejącym nastawieniu przez innych, również zdrowych i sprawnych ludzi. Treść jego stanowi dla nich dane zarówno poznawcze jak i formacyjne. Można je w supozycji tego artykułu określić jako sens znaku przygodno­ ści, wskazania elem entarnych wartości życia oraz sens spraw­ dzianu i szansy moralnej.

Sens z n a k u p r z y g o d n o ś c i ujawnia się w formie na j- bardziej bezpośredniej, gdyż w kontakcie (nieraz na ulicy, w tłum ie przechodniów) z osobą niepełnosprawną. Ułomność w y ­ rażająca się w sposób widoczny — poprzez zdeformowany w y ­ gląd, nieharmonijne ruchy czy atrybuty w rodzaju białej laski czy wózka — powoduje każdorazowo w m niejszym lub w ięk­ szym stopniu przeżycie wstrząsu. W świadomości, którą nazwać by można „świadomością przechodnia”, w której cechą istotną jest zaabsorbowanie doraźnością, pochłonięcie przez teraźniej­ szość, napotkanie człowieka niepełnosprawnego powoduje rodzaj szoku. Jest to przeżycie — często odczuwane negatyw nie — przerywające w strum ieniu świadomości ciągłość treści o cha­ rakterze doraźnym; treści, których funkcją w dużym stop­ niu jest (zwłaszcza w dzisiejszych czasach) odsunąć na plan dalszy horyzont przygodności, zagłuszyć horyzont śmierci, stłu ­ mić ostateczne kategorie życia ludzkiego. Zetknięcie się z nie­ pełnosprawnym powoduje szok właśnie przez przywołanie owego kontekstu. Sens ułomności i związane z nim przeżycia w yw ołują różne reakcje ludzkie: od współczucia i litości, po­ przez przerażenie i lęk, aż po jawne, otwarte odrzucenie i niechęć. Zawsze jednak będą to reakcje świadczące o „nad­ zwyczajności” przeżycia, o zakłóceniu zw ykłego codziennego biegu strumienia świadomości. Przeżycie wyw ołane naocznym kontaktem z niepełnosprawnością należy do tej sfery przeżyć, gdzie mieszczą się intuicje i emocje związane z m yślam i o w ła­ snej chorobie, o zagrożeniu chorobą i śmiercią bliskich nam osób. Innym i słowy: przeżycie to przywołuje nasz horyzont przygodności.

Sens upośledzenia uświadamia nam — przypomina, w yry­ wając nas z „tła” świadomości codziennej — fakt, że należy­ m y w pewnym filozoficznym aspekcie do wspólnoty bytów

18 w ö j c i e c h c h u d y [14] I

flektującyeh swoją przygodność. Uświadamiamy sobie swą przygodność egzystencjalną i co za tym lidzie dramatyczną do­ niosłość dla naszego życia horyzontu śmierci. W tym aspekcie w yw ołanym przez sens przedmiotowy niepełnosprawności jawi się swoista egzystencjalna r ó w n o ś ć w p r z y g o d n o ś c i wszystkich osób lu d zk ich 18. Człowiek niepełnosprawny jako znak, sygnał przygodności bytowej człowieka w ogóle oka­ zuje wspólny los wszystkich istnień ludzkich. Jak m ówił o tym papież Wojtyła: „Nie może być barier czy murów m ię­ dzy ludźmi zdrowymi a nimi. Kto dzisiaj w ydaje się zdrowy, może w sobie nosić ukrytą chorobę, może jutro ulec niesz­ częściu i trwałem u kalectwu. W szyscy jesteśm y pielgrzyma­ mi; droga nie jest długa, dla każdego kończy się śmiercią” 19.

Senis przedmiotowy bycia znakiem przygodności jawi siię jako -pierwszorzędna jakość wynikająca z obecności osoby niepełnosprawnej wobec drugiego człowieka. Jakość ta poja­ wia się zawsze w sytuacji dialogicznej. Oprócz konsekwencji psychologicznych i egzystencjalnych (które określiliśm y w po­ przednim paragrafie niniejszego artykułu), obudzenie hory­ zontu przygodności posiada swoje przyporządkowanie do sto­ sunków z innym i ludźmi. Winno zatem owocować w kontek­ ście dda-logu międzyosobowego i m oralności20.

K olejny wymiar, który pojawia się dla drugiego człowieka jako wym iar sensu przedmiotowego- osoby niepełnosprawnej, wiąże się z ekspresją w a r t o ś c i e l e m e n t a r n y c h ży­ cia ludzkiego. Jak już wspom inaliśm y w poprzednim paragra­ fie, życie czło-wieka niepełnosprawnego z istoty swojej obra­ ca się w kręgu wartości p r o s t s z y c h niż te, które stano­ wią oś aktywności życiowej człowieka zdrowego, sprawnego i zaangażowanego w skomplikowane dziś układy kulturowo- -społeczne. Uwaga i aktywność osoby ułomnej z konieczności koncentrują się ma wartościach elem entarnych życiowo, po­

18 Oczywiście, sy tu a c ja o d czy tan ia „znaku przygodności”, ja k im je st osoba n ie p ełn o sp ra w n a w zięta w aspekcie sen su przedm iotow ego, jest ty lk o jed n ą z w ielu m ożliw ych sy tu a c ji fenom enologicznie w yposażo­ n ych w bycie ta k im znakiem . W p a ra g ra fie 2 w spom inaliśm y o k ilk u ro d za jac h ta k ic h sy tu acji. S k ra jn y m , lecz częstym p rzy k ła d em bu d ze­ n ia się św iadom ości potocznej ze sw oistego „ leta rg u codzienności” (o k tó ry m H eidegger m ów ił das m a n — „się”) jest k o n sta ta c ja , k tó rą czynią zazw yczaj uczestnicy uroczystości pogrzebow ej: „W szystkich n as to, czek a”.

19 P rzem ów ienie w ygłoszone podczas w izyty w R epublice F e d e ra ln e j N iem iec w O sn ab rü ck 16 listo p ad a 1980 r.

mijając często lub nde dochodząc do wartości zapośredniezo- nych wielorako przez kulturę. W obszarze działania tych osób częściej napotyka się wartości i potrzeby takie jak pomoc bliźniego, solidarność międzyludzka, poczucie bezpieczeństwa, spokój, radość, dobroć i miłość, przyjaźń ii opiekuńczość niż np. wartość opłacalności, protekcji, taktyki czy kariery. Lu­

dzie upośledzeni są bliżej wartości prostych i podstawowych. Szczególnie wyraźnym tego przykładem (odkrywanym zre­ sztą ostatnio przez różne dziedziny literatury i s z tu k i21) jest świat ludzi upośledzonych um ysłow o oraz chorych psychicz­ nie. K ontekst życia tych osób w dużej m ierze ograniczony lub po prostu inny w stosunku do kontekstu życia łudzi zdro­ wych ujawnia szereg wartości, odczuć i odruchów odznacza­ jących się źródłowym dla pojęcia człowieczeństwa, w pełni ludzkim walorem. Życie tych upośledzonych osób odsłania podstawowe wym iary człowieczeństwa nie zagłuszone i nie przesłonięte w najważniejszej mierze przez natłok kulturo­ wych naleciałości. Kontakt z popularnie tak nazywanym ,,mu- m inkiem ” może w iele nauczyć dzisiejszego człowieka odnoś­ nie do źródłowych wartości natury ludzkiej oraz autentycznie człowieczego przeżywania świata.

Dotyczy to zresztą nie tylko kontekstu życia osób o za­ kłóconej sprawności um ysłowej d psychicznej, lecz w większym lub m niejszym stopniu wszystkich osób niepełnosprawnych. W szystkie bowiem te osoby w większym lub m niejszym stop­ niu rezygnują ze sfer życia, w których dominuje aspekt kon­ kurencyjności, rywalizacji lub takiego zapośredniczenia kul­ turowego, który wym aga od człowieka znacznej sprawności i wysiłku. Jest specyfiką kultury współczesnej, że rezygnacja ta często obejmuje wartości pozorne, potrzeby fałszyw e i cele jedynie doraźne w aspekcie rzeczywistej matury człowieka. Sens przedmiotowy kondycji życia człowieka niepełnosprawne­ go zawiera — paradoksalnie — szereg prostych i zdrowych wzorców aksjologicznych, moralnych i społecznych dla kul­ tury zorientowanej na tę właśnie naturę. Konfrontacja prze­

31 S pośród w ielu dzieł w ym ienić m ożna K. K esey ’a L o t nad k u ­ k u łc z y m gniazdem i film M. F o rm a n a w g te j książki, pow ieść P ta siek W. W harto n a, film a u s tra lijs k i pt. T im (nad an y w tv po lsk iej 23 m a rc a 1985 r.), film S. S pielberga E.T. e k sp lo ru jąc y w y ra źn ie i tw órczo w a r ­ tości p sy c h ik i i um ysłow ości „innych” ; podo b n ą ideologią k ie ru je się cała seria k siążek T. Ja n sso n o M um inkach (seria ta n ota bene d ała asu m p t do p rz y d a n ia nazw y „m u m in k i” ludziom um ysłow o upo śle­ dzonym i sta ła się hasłem w yw oław czym w ażnego dla życia i reso ­ cjaliza cji ty c h ludzi ru c h u społecznego w Polsce).

jawów, zachowań itp. faktycznej kultury dzisiejszej z owym i wzorcami, zderzenie ich ze sobą w konkretnych sytuacjach autopsji życia ludzi niepełnosprawnych ■— prowadzi do kon­ kluzji negatyw nie oceniającej niektóre w ym iary teraźniejszej kultury.

Jednym z najistotniejszych wym iarów kultury ludzkiej jest wym iar k u l t u r y m o r a l n e j . W wym iarze tym sens przed­ m iotowy życia osoby niepełnosprawnej okazuje siię sw oistym s p r a w d z i a n e m i s z a n s ą dla każdego człowieka sens ów odczytującego. Człowiek niepełnosprawny —· zostało to w y ­ żej wykazane — jest, jak każdy człowiek, osobą. Z racji by­ cia osobą ludzką i „wyposażenia” w zw. z tym w wartość god­

ności osobowej, człowiekowi niepełnosprawnemu należna

jest — tak jak każdemu innem u człow iekow i — afirmacja ze strony drugiego. Afirmacja ta, wyrażająca się w konkretnych sytuacjach w formie pomocy, solidarności, pociechy czy zw y­ kłej życzliwości m iędzyludzkiej, jest podstawowym wyrazem prawidłowego życia moralnego. Subiektywnym aspektem te ­ go podstawowego wyrazu jest powinność, jakiej doświadcza człowiek w obliczu drugiego człowieka w każdej sytuacji m o­ ralnej; powinność zaafirmowania drugiego i uczynienia dru­ giemu dobra. Obiektywnym aspektem fundującym niejako tę sytuację jest osobowa natura człowieka odczytana w postaci twierdzeń m etafizycznych zakładanych w taki lub inny spo­ sób przed uruchomieniem całego powyższego dynamizmu aktu moralnego.

W ymiar m oralny dotyczy więc osoby niepełnosprawnej ze względu na to, że jest ona osobą; nie ze względu na to, że . jest ona niepełnosprawna. W aspekcie moralnym człowiek nie­

pełnosprawny nie jest ani lepszy ani gorszy. Należna mu jest afirmacja dlatego, że jest osobą i „nosi” wartość ontyczną godności wyróżniającą go z wszystkich innych bytów natural­ nych. Jednakowoż charakter konkretnych sytuacji moralnych wyróżnia dość istotnie dziedzinę powinności, która konstytuuje się w kontakcie z ludźmi niepełnosprawnymi. Dziedzina ta wymaga od człowieka, który pragnie sprostać jej obligatoryj­ nym czynnikom, w ytrw ałości i rodzaju hartu moralnego.

W tym znaczeniu dialogiczna sytuacja moralna, w której bierze udział osoba niepełnosprawna jest sprawdzianem m o­ ralnym osoby drugiej 22. Ze swej natury zdrowotnej człowiek

22 Oczywiście, ow ą d ru g ą osobą m oże być rów nież człow iek n ie ­ p ełn o sp raw n y . Na zasadzie pars pro toto m ożem y też odnieść te tw ie

r-niepełnosprawny wym aga częstszych i regularniejszych aktów pomocy niż osoba zdrowa. A kty te, mając swoją istotnie mo­ ralną — a nie tylko np. specjalistyczną, techniczną czy chary­ tatywną — podstawę, powiinny być naturalną konsekwencją kontaktu i dialogu międzyosobowego człowieka z człowiekiem niepełnosprawnym. Moralność nie jest kategorią sporadyczną. Sens przedmiotowy życia osoby niepełnosprawnej obliguje drugiego człowieka do podjęcia wezwania moralnego noszące­ go cechy wytrwałości, regularności, trudu, cierpliwości, często i wyrzeczenia. Realizacja bądź nie tego wezwania stanowi isto­ tę. sprawdzianu moralnego, którym jest dla nas sytuacja czło­ wieka ułomnego.

Na tym także zasadza się wartość szansy, jaką stwarza nam w aspekcie moralności spotkanie z takim człowiekiem . Opisy­ wane wyżej wytrącanie nas ze świadomości zrutynizowanej dniem codziennym i przebudzenie w nas pamięci o warto­ ściach rzeczywiście i autentycznie przynależnych do natury ludzkiej dotyczy również sfery moralnej. Sens kondycji życia osoby niepełnosprawnej jest w stanie silniej, niż może to spra­ wić kontakt z osobą zdrową i samodzielną, uświadomić czło­ w iekow i istotę moralną ii posłannictwo wspólnoty ludzkiej. Obudzenie w człowieku autentycznego poczucia moralnego ujawnia zarazem, iż naszą misją na tym św iecie jest solidar­ na pomoc w znoszeniu trudów życia i że uczestnictwo we wspólnocie, które ma za cel tworzenie wspólnego jest uczestni­ ctwem w e wspólnej biedzie, losie człowieka przygodnego. Szan­ sę dostrzeżenia najgłębszego wym iaru moralnego wspólnoty lu­ dzi stwarza — poprzez unaocznienie, będące szczególną częścią tego wym iaru — życie osoby niepełnosprawnej i jego sens.

POD SUM OW ANIE

5. Rozważania nad filozoficznym i aspektami bytu i życia

osoby niepełnosprawnej ujawniają tezy dwojakiego charakte­ ru. Ze striony m etafizyki klasycznej, i zakładanej w jej ra­

dzenia do p o sta w y m o ra ln e j społeczeństw a w obec osoby (osób) n ie ­ p ełn o sp raw n y ch . W reszcie zagadnieniem o drębnym , choć p ara le ln y m z tą lin ią rozw ażań, jest sp ra w a pow inności m o ra ln e j człow ieka n ie ­ p ełnospraw nego. S p ra w a ta m u si być ro z p a try w a n a w zw ykłych k a ­ te g o riach e ty k i ogólnej. N iepełnospraw ność nie u jm u je niczego z zasobu a firm a c ji n ależn ej człow iekow i od drugiego człow ieka (ew. upośle­ dzonego), choć m oże ona m odyfikow ać zakres ak tó w a firm a c ji m o ra l­ n ej aż do jego zn iw elow ania (jak w p rz y p a d k u ciężkich psychoz itp.) w łącznie.

mach filozofii bytu, wartości i osoby, konkluzje dociekań gło­ szą niewyróżnialność osoby niepełnosprawnie] co do struktury i wartości bytowej, co za tym zaś idzie moralnej, w stosunku do osób nie obciążonych jakąś ułomnością. Ze strony nastawie­ nia fenomenologicznego z kolei, podchodzącego do faktu niepeł­ nosprawności jako do zjawiska, które odznacza się określonym sensem przedmiotowym, osoba niepełnosprawna i jej życie ujawnia szereg charakterów istotnie wyróżniających ją w re­ lacji do innych ludzi.

Cetralnym charakterem fenom enologicznym sensu przedmio­ towego życia osoby niepełnosprawnej jest szczególny związek z horyzontem przygodności, posiadający zarówno aspekt su ­ biektyw ny (dla podmiotu niepełnosprawnego) jak i aspekt o- biektyw ny (sam w sobie); szczególnym i im plikacjam i tego ho­ ryzontu są m oment przygodności egzystencjalnej oraz odnie­ sienie życia świadomego do momentu lub horyzontu śmierci. Ze względu na istotny stan psychofizyczny osoby niepełno­ sprawnej, horyzont przygodności posiada w jej przypadku szczególną intensywność, natężenie jakości egzystencjalnych i waleńtność życiową. Przejawia się to zarówno w wymiarze psychicznym i osobowościowym życia człowieka upośledzone­ go, jak i w wym iarze „projektu ostatecznego” (wyposażonego w sens nadrzędny i hierarchię wartości) tego życia. W tym pierwszym wymiarze, specyficzna rola ułomności i jej kontek­ stu polega na wzm ocnieniu i uintensyw nieniu energii i siły psychicznej w w ielu konkretnych przypadkach osobowych. W drugim z wym ienionych wym iarze rola horyzontu przygodności i wiążących się z mim wartości polega głównie na pozytyw ­ nym włączeniu przez osobę niepełnosprawną sw ej ułomności w projekt życia, na zaafirmowaniu upośledzenia i wintegro- waniu go w całość sensowną życia i działania.

Z pow yższym i funkcjam i łączy się aspekt m oralny i kultu­ rotwórczy tak zrozumiałego życia osoby niepełnosprawnej. W płaszczyźnie ddalogicznej — stanowionej przez relację tej oso­ b y z drugim człow iekiem —- osoba ułomna ma sens znaku przygodności bytu ludzkiego w ogóle; sens ten współkonotuje (a w praktyce często przywraca) naturalne proporcje kultury autentycznie ludzkiej, wskazuje na -rzeczywistą wartość do­ czesności życia ludzkiego. Tak odczytana — jako znak, sygnał ά sens ·— osoba niepełnosprawna pełni również ważną rolę w kulturze moralnej. Polega ona na uświadamianiu absolutnej wartości moralnej czynów afirmujących osobę ludzką, na

wskazywaniu istotnej struktury moralnej, leżącej u podstaw wspólnoty ludzkiej, oraz na uwrażliwianiu tej wspólnoty co do powinności i zasad mpralych.

D ER P H IL O SO PH ISC H E SIN N VON K O N D ITIO N DES BEH IND ERTEN M ENSCHEN

Z u sam m enfassung

D er A rtik e l b eginnen m eta-p h ilo so p h isch e B em erkunngen. Die U n tersu c h u n g en ü b e r P hilosophie vom b e h in d e rte n M enschen legen das allgem eine K onzept von d er m enschlichen P erso n (M etaphysik d e r P e r ­ son) u n d das K onzept u n d die H iera rc h ie d er W erte (P hilosophie des W ertes) an. Die A nalysen beziehen sich a u f E th ik , Phänom enologie, P sychologie u n d Theologie. In diesem A spekt sin d ebenso w ertv o ll W erke un d A u ssp rach en von Jo h a n n es P a u l II, besonders D ives in m isericordia u n d S a lv ific i doloris.

Die b e h in d erte P erso n ist eine P erson, die die physische u n d p sy ­ chische L e istu n g fäh ig k e it g estö rt u n d b eg ren zt w ird . Im A spekt des Seins (A b sc h n itt 1) u n te rsc h e id e t sich d er b e h in d e rte M ensch von dem gesunden M enschen n icht. J e d e r m enschliche S ein b este h t in ein er M ass fehlig, schw ach in dem ex isten zialen A usm ass. Bei d er b eh in ­ d e rte n P e r son g ib t es d er M angel am p h y sich en u n d psychischen A usm ass, a b e r dieser M angel v e rn ic h te t keine tie fe S tru k tu r des M en­ schen. Die b e h in d e rte P erso n ist w ertv o ll die m enschliche P erson. Von der S eite d er E rfa h ru n g e n des B eh in d ertes k a n n m a n jedoch den In h a lt des B ew usstseins dieser M enschen b esch reib en un d an alisieren . Das soll m a n in einem phänom enologischen A sp ek t (A b sc h n itt 2) tu n . In B eziehung m it „dem H orizont d er Z u fä llig k e it” (co n tin g en tia), der jedem b e h in d e rte n M enschen in seinem B ew usstsein gehört, k a n n m a n ü b e r den eigenen In h a lt des L ebens solcher P erso n sagen.

D er S in n der K ond itio n des b eh in d e rte n M enschen k a n n m a n von d e r S eite des S u b je k ts (d. h. d er E rfa h ru n g e n d er b e h in d e rte n P erson) o d e r von d e r S eite des O bjekts (d. h. von dem äu sserlic h en S c h a u ­ p u n k t) bezeichnen. Von d e r S eite des S u b je k ts (A b sc h n itt 3) k a n n Be- h in d e rth e it dem F a k to r, d er den M enschen b en a ch teilig t oder v erv o ll­ kom m net, sein. A usserdem , d er b e h in d erte M ensch d a n k seiner B ehin- d e rth e it ist n ä h e r solchen L eb en sw erte w ie F re u n d sch a ft, Liebe, G lau ­ be u n d B eziehung a u f den G ott. Eine b esondere R olle in d er B e­ zeich n u n g des L ebensinns dieses M enschen spielen L eid en sch aft, schw ie­ rig e B edingungen seines L ebens u n d „der H orizont des T odes” (M. H ei­ degger).

Von der S eite des O bjekts (.Abschnitt 4) sp ie lt die b e h in d e rte P e r ­ son eine R olle d er A nzeichen d e r Z u fä llig k eit (m e m e n to co n tin g en ti) f ü r andere. Die L age d e r P erso n lä sst den a n d e re n sich ih re E x iste n z­ situ a tio n (S chw ächlichkeit ih r e r E xistenz) k la rm a c h e n u n d ih n e n die w irk lic h e H iera rc h ie der W erte w ah rn eh m en . E in V erh ältn is zu dem b e h in d e rte n M enschen bezeichnet au sserd em eine m o ralisch e K u ltu r d er G esellschaft.

Im L ich t d er P h ilosophie ist die B e h in d e rth e it n ic h t n u r d er M an­ gel a b e r ebenso ein W ert; n ic h t n u r die B e sch rä n k u n g a b e r ebenso ein e C hance fü r V ervollkom m nung sc fü r die B e h in d e rte n w ie fü r die g esu n d en P ersone.