Józef M. Dołęga
"Mowa: przegląd problematyki dla
psychologów i pedagogów", W.
Tłokiński, Warszawa 1982 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 19/1, 231-234
e k s p a n s ja sie b ie : sz e ro k o ść h o ry z o n tó w in t e l e k t u a l n y c h , zd o ln o ść
C zynnik IV o r ie n ta c ja sp o łe c z n a : p o k ó j, ró w n o ść , b e z p ie c z e ń stw o n a ro d o w e , w o ln o ść
o r ie n ta c ja o s o b is ta : p rz y ja ź ń , s a m o p o w a ż a n ie
C zynnik V b e z p ie c z e ń s tw o sp o łe c z n e : p ię k n o , ró w n o ść , u c z c i w o ść , w y o b ra ź n ia
b e z p ie c z e ń stw o ro d z in n e : tr w a ło ś ć ro d z in y , a m b ic ja — o d p o w ie d z ia ln o ść , zd o ln o ść C zy n n ik V I p o w a ż a n ie : u z n a n ie sp o łe c z n e , sa m o p o w a ż a n ie ,
m iło ść: d o jr z a ła m iło ś ć , m iło ś ć i w ra ż liw o ś ć C zy n n ik V II k ie r o w a n i e w e w n ę tr z n e : g rzeczn o ść
k ie r o w a n ie z z e w n ą trz : o d w a g a , n ie z a le ż n o ść .
N a w ią z u ją c do p o d z ia łu n a w a r to ś c i o s ta te c z n e i in s tr u m e n ta l n e m o żna u z n a ć , iż c z y n n ik IV p o s tr o n ie „ o r ie n ta c ja s p o łe c z n a ” m ó w i o w a rto ś c ia c h sp o łe c z n y c h , a po s tr o n ie „ o r ie n ta c ja o s o b is ta ” o w a r t o ściach in d y w id u a ln y c h ; c z y n n ik I I n a to m ia s t o w a r to ś c ia c h k o m p e te n c y jn y c h i m o r a ln y c h . C z y n n ik I I I i V II d o ty c z ą w y łą c z n ie w a r to ś c i in s tru m e n ta ln y c h , a V , V I i I w a r to ś c i o s ta te c z n y c h i in s tr u m e n ta ln y c h . N a to m ia st c z y n n ik V S k u p ia w a r to ś c i d o ty c z ą c e b e z p ie c z e ń s tw a r o d z in nego i sp o łeczn eg o .
R o k e a c h — p o w o łu ją c się n a b a d a n ia H a m o n ta — s tw ie rd z a , że proste r a n g o w a n ie od 1 do 18 d o s ta rc z a w ię c e j in f o r m a c ji n iż s to s o w an ie d y f e r e n c ja łu s e m a n ty c z n e g o (R o k e a c h 1973, s. 50). Z r a c j i n a to, że w s z y s tk ie w a r to ś c i u m ie sz c z o n e w k w e s tio n a r iu s z u są w n a s z e j k u ltu rz e a p ro b o w a n e , k w e s tio n a r iu s z m o ż e b y ć s to s o w a n y ja k o te s t p ro je k c y jn y (R o k e a c h 1968, s. 173— 178).
K o n k lu d u ją c m o ż n a s tw ie rd z ić , że K w e s tio n a r iu s z W a rto ś c i R o k e a cha je s t d o b rą i szczeg ó ło w o o p ra c o w a n ą (ta k te o r e ty c z n ie , ja k i s t a ty sty czn ie) m e to d ą b a d a n ia w a r to ś c i i s y s te m ó w w a rto ś c i. M o żn a go stosow ać ta k do b a d a ń in d y w id u a ln y c h , j a k i g ru p o w y c h . W a rto r ó w nież p o d k re ś lić p r a k ty c z n e z a le ty m e to d y : la k o n ic z n e o k re ś le n ia i w zględnie k r ó t k i czas b a d a n ia . S ą d z ić m o ż n a , iż w z g lę d y t e p r z e m a w iają za sz e rsz y m sto s o w a n ie m k w e s tio n a r iu s z a ró w n ie ż n a g ru n c ie polskim .
L i t e r a t u r a c y t o w a n a
C a tte ll R. B.: P e r s o n a lity and. M o tiv a tio n . S tr u c tu r e a n d M e a s u r e m e n t, N ew Y o rk 1957.
D om ieiew icz M .: T r a fn o ś ć d ia g n o s ty c z n a K w e s tio n a r iu s z a W a r to śc i
M. R o k e a c h a , p r a c a m a g is te r s k a A T K , W a rs z a w a 1980.
R okeach M .: B e lie fs , A tt it u d e s a n d V a lu e s , S a n F ra n c is c o 1968. R okeach M .: T h e N a tu r e o f H u m a n V a lu e s , N e w Y o rk —L o n d o n 1973.
W. T ło k iń s k i, M o w a — P r ze g lą d p r o b l e m a t y k i d la p s y c h o lo g ó w i p e
dagogów, P W N , W a rs z a w a 1982, 191.
1. L i t e r a t u r a z w ią z a n a z p r o b le m a ty k ą a r t y k u ło w a n e j m o w y czło w ieka je s t r ó ż n o r o d n a i w ie lo a s p e k to w a . M o żn a w t e j b o g a te j l i t e r a t u rze w y ró ż n ić n a s t ę p u ją c e n u r ty .
P ie r w s z y — d o ty c z y g e n e z y m o w y lu d z k ie j w a s p e k c ie filo g e n e ty c z n y m . P rz y k ła d o w o m o ż n a w y m ie n ić p r a c e ta k i c h a u to r ó w , ja k : F. R o siń s k i, P roblem , m o w y a r t y k u ło w a n e j w e w c z e s n y c h sta d ia c h h o m i-
n iz a c ji, w : Z za g a d n ie ń filo z o fii p r z y r o d o z n a w s tw a i filo z o fii p r z y r o d y , p o d r e d . K . K łó sa k , A T K , W a rs z a w a 1976, 169— 190; T e n ż e , P o ro z u m ie w a n ie się z w ie r z ą t a m o w a lu d z k a , w : ta m ż e , t. 3, W a rs z a w a
1979, 178— 221; B. H a ła c z e k , F ilo g e n e ty c z n e z a c z ą tk i l u d z k ie j in t e l i
g e n c ji, „ S tu d ia P h ilo s , C h r is t.” , 13/1977, 1/189— 202; W. S tę ś lic k a , E w o lu c ja m o w y w filo g e n e z ie c z ło w ie k a , „ S tu d ia L in g w is tic a ” , 1 (1974) 53— 71. \ D ru g i — z w ią z a n y je s t z p r o b le m a ty k ą ro z w o ju m o w y lu d z k ie j w a s p e k c ie o n to g e n e ty c z n y m , w k tó r y m m o ż e m y w y ró ż n ić p r a c e d o ty cz ące b io lo g ic z n y c h p o d s ta w m o w y lu d z k ie j (np.: M. M a ru sz e w s k i, M o w a a m ó zg , P W N , W a rs z a w a 1970) o ra z p r a c e z z a k r e s u p s y c h o lo g ii a z w ła sz c z a p s y c h o lin g w is ty k i, a m ia n o w ic ie : O r o z w o ju ję z y k a i m y ś le n ia d z ie c k a , p o d r e d . S. S z a m a n a , W a rs z a w a 1968; I. K u rc z , P s y c h o lin g w is ty k a , W a rs z a w a 1976; Z a g a d n ie n ia so cjo - i p s y c h o lin g w is t y k i, p o d r e d . A. S c h a ff a , W ro c ła w —W a rs z a w a —K ra k ó w —G d a ń s k
1980.
T r z e c i — z a jm u je się p ro b le m a ty k ą z z a k re s u ję z y k o z n a w s tw a , f i lo z o fii ję z y k a i filo z o fii. S y g n a liz u je m y t u t a j p r a c e n a s tę p u ją c y c h a u to r ó w : G. H e lb ig , D z ie je ję z y k o z n a w s tw a n o w o ż y tn e g o , tłu m . C z e sła w a S c h a tte i D o ro ta M o rc in ie c , W ro c ła w — W a rs z a w a — K ra k ó w — G d a ń s k — Ł ó d ź 1982; N. R u w e t, W p r o w a d z e n ie do g r a m a ty k i g e n e r a ty w n e j, T łu m . M. W ró b le w s k a -W ia tr, W ro c ła w —W a rs z a w a — K r a k ó w —G d a ń s k — Ł ó d ź 1982; W . J a s s e m , M o w a a n a u k a o łą c zn o śc i, W a rs z a w a 1974; J . M. D o łę g a , I m p lik a c je filo z o fic z n e n a u k o w e g o u ję c ia za g a d n ie n ia p o c h o
d z e n ia m o w y lu d z k ie j , w : Z z a g a d n ie ń filo z o fii p r z y r o d o z n a w s tw a i filo z o fii p r z y r o d y , t. 2, W a rs z a w a 1979, 299— 368; J ę z y k w ś w ie tle n a u k i, w y b ó r i Wistęp B a r b a r a S ta n o s z , W a rs z a w a 1980. 2. W t e j b o g a te j li te r a t u r z e z w ią z a n e j z p r o b le m a ty k ą a r t y k u ło w a n ia m o w y c z ło w ie k a , p r a c a W a ld e m a ra T łokińsikiego je s t s y n te ty c z n y m p rz e g lą d e m z a g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h m o w y w a s p e k c ie ro z w o jo w y m , k li n ic z n y m , p e d a g o g ic z n y m , sp o łe c z n y m i e rg o n o m ic z n y m o ra z z a g a d n ie ń p o d s ta w o w y c h , ta k ic h ja k : św ia d o m o ść , p o d św ia d o m o ść , m y ś le n ie , r o z u m ie n ie , d zied z iczn o ść, m ó w ie n ie i ś r o d k i k o m u n ik o w a n ia się lu d z k ie g o . P r a c a t a b u d z i z a in te r e s o w a n ie n ie ty lk o p sy c h o lo g ó w i p e d a g o g ó w — do k tó r y c h je s t a d r e s o w a n a — a le ró w n ie ż je s t in te r e s u ją c a d la in n y c h s p e c ja lis tó w .
C ało ść p r a c y — p o z a p rz e d m o w ą (5—8), b ib lio g r a fią (180— 185), sło w n ik ie m te r m in ó w s p e c ja lis ty c z n y c h (186— 187) i in d e k s e m n a z w is k (188— 191) — je s t p o d z ie lo n a n a d w ie części: o g ó ln ą i szczegółow ą. W czę śc i o g ó ln e j o m ó w o in e są n a s tę p u ją c e z a g a d n ie n ia : m o w a a ś w ia d o m o ść 9— 19), m ó w ie n ie a ro z u m ie n ie (20—59), d z ied z iczn o ść a m o w a (60— 66) o ra z p o za w e r b a ln e ś r o d k i k o m u n ik o w a n ia się lu d z k ie go (67—76). W ro z d z ia le M o w a a ś w ia d o m o ść a u t o r z a s y g n a liz o w a ł p o ję c ie ś w ia d o m o śc i i p o ję c ie p o d św ia d o m o śc i w r e l a c ji do in tu ic ji, m y ś le n ia i m o w y o ra z p rz e d s ta w ił p o d św ia d o m o ść w b a d a n ia c h p s y c h o lin g w is ty - c z n y c h i n e u m lin g w is ty c z n y c h . K o ń c z ą c t e n ro z d z ia ł a u to r z w ró c ił u w a g ę c z y te ln ik a n a s e n s a z n a c z e n ie sło w a w a s p e k c ie ś w ia d o m o ści. M ó w ie n ie a r o z u m ie n ie — to ty t u ł d ru g ie g o ro z d z ia łu , w k tó r y m
poruszono n a s tę p u ją c e p ro b le m y : r o d z a je k o d ó w w e r b a ln y c h ( r e la c je m iędzykodow e), r o d z a je p ro g r a m ó w , k o d a p ro g r a m , z a k r e s k o d o w a l- ności w e r b a ln e j, c y b e r n e ty c z n y c h a r a k t e r k o d o w a ln o śc i, s e m a n ty k a g ra m a ty c z n a o ra z p s y c h o a n a lity c z n y o b r a z m a tr y c y sło w a i g raim aty - kalizacja 'a ro d z a je k o d ó w .
W tr z e c im ro z d z ia le D z ie d z ic z n o ś ć a m o w a z n a jd u je m y o p ra c o w a n ie trzech z a g a d n ie ń :; s p o r y o n a ty w is ty c z n y c h a r a k t e r ję z y k a , a s p e k t uozeniow y w ak w izacjii ję z y k a o ra z g r a m a ty k a w ś w ie tle filo g e n e z y i ant o g en ezy .
Zbiór z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z k o m u n ik o w a n ie m s ię lu d z k im s t a nowi tr e ś ć c z w a rte g o ro z d z ia łu — P o z a w e r b a ln e ś r o d k i k o m u n ik o w a n ia
się lu d z k ie g o — w k tó r y m c z y te ln ik z a p o z n a je się z n a s tę p u ją c ą p r o
b le m a ty k ą :; w y p o w ie d ź a a k t k o m u n ik a c ji, p o s ta c i p a ra ję z y ik a ( to n a cja, k in e ty k a , gest), p a r a ję z y k a ję z y k o ra z p a ra iję z y k a m o w a i p a r a - język a osobow ość.
K ażdy ro z d z ia ł części o g ó ln e j k o ń c z y się w y b o re m b ib lio g r a fic z nym. W czę śc i sz c zeg ó ło w ej z a w a r te są n a s tę p u ją c e z a g a d n ie n ia : m o w a w a sp e k c ie ro z w o jo w y m (77— 106), m o w a w a s p e k c ie k lin ic z n y m (107—- 128), m o w a w a s p e k c ie p e d a g o g ic z n y m (129— 144), m o w a w a s p e k c ie społecznym (145— 164) o ra z m o w a w a s p e k c ie e rg o n o m ic z n y m (165— 179). P ro b le m a ty k a m o w y w a s p e k c ie ro z w o jo w y m s k u p ia się w o k ó ł n a stęp u jący ch z a g a d n ie ń : p ro b le m y e ta p iz a o ji ro z w o ju m o w y , g r a m a ty k a - lizacja m o w y u d z ie c k a o ra z ro z w ó j sz y k u w y ra z ó w — od p s y c h o lo g i cznego do g ra m a ty c z n e g o . Z ag ad n ien ie m o w y w a s p e k c ie k lin ic z n y m u j ę t e je s t w n a s tę p u ją c y sposób: z a b u rz e n ia m o w y (o g ó ln y p o d z ia ł i p rz y c z y n y ), z a b u rz e n ia rozw oju m o w y , w y b r a n e f o r m y a fa z ji w ś w ie tle a n a liz y neunolilngw i- stycznej, ją k a n ie , m o w a dziec i z n ie d o s łu c h e m i d z ie c i g łu c h y c h o ra z zaburzenia m o w y w k lin ic e p s y c h ia try c z n e j.
U jęcie m o w y w a sp e k c ie p e d a g o g ic z n y m sp ro w a d z a się do a n a liz y rozw oju d o ś w ia d c z e n n ia ję z y k o w e g o w szk o le, p ro b le m ó w d y s le k c ji i d y so rto g ra fii o ra z z a g a d n ie n ia r e e d u k a c j i c h o ry c h z z a b u rz o n ą k o m u n ik a ty w n o śc ią sło w n ą .
A naliza sp o łe c z n e g o a s p e k tu m o w y s y g n a liz u je n a s t ę p u ją c e p r o b le my: z a c h o w a n ie ję z y k o w e a sp o łe c z e ń stw o , m o w a a ś r o d k i m a s o w e go p rz e k a z u , m o w a w o so b liw y c h w a r u n k a c h a k tu k o m u n ik a c ji, k o m petencja ję z y k o w a a z ró ż n ic o w a n ie s o c ja ln e o ra z sp o łe c z n a siła m ow y. Dwa z a g a d n ie n ia w y s tę p u ją w e rg o n o m ic z n y m u ję c iu m o w y , a m ia now icie: in f o r m a c ja a z n a k a lf a n u m e r y c z n y (z o g ó ln y c h zało ż e ń k o d e - m atyki in f o r m a c ji w z ro k o w e j) o ra z d e te r m i n a ty o g ó ln e i in d y w id u a l n e w p e rc e p c ji zna-ków a lf a n u m e r y c z n y c h .
Każdy ro z d z ia ł w t e j części p r a c y k o ń c z y się z b io re m z a g a d n ie ń do repetycji o ra z w y k a z e m l i t e r a t u r y śc iśle z w ią z a n e j z p rz e d m io te m b a d ań danego ro z d z ia łu .
3. R e c e n z o w a n a p r a c a W. T ło k iń s k ie g o M o w a — P r ze g lą d p r o b le
m a tyki d la p s y c h o lo g ó w i p e d a g o g ó w je s t o p a r ta n a o b s z e r n e j l i t e
raturze p rz e d m io tu . P r z y ta c z a n e często b a d a n ia e m p iry c z n e p o tw ie r dzają w sp o só b p r z e k o n y w u ją c y w y s u n ię te p rz e z a u to r a tw ie r d z e n ia lu b założenia.
Zaletą p r a c y je s t z a m ie sz c z e n ie w n ie j sło w n ic z k a te r m in ó w s p e c ja listycznych, in d e k s u n a z w is k , z b io ru z a g a d n ie ń do r e p e ty c ji o ra z
szcze-go lo w eg o sp isu tr e ś c i — co u ła tw i a l e k t u r ę t e j k sią ż k i. P o n a d to je s t o n a n a p is a n a ję z y k ie m z w ię z ły m a je d n o c z e ś n ie p r z y s tę p n y m d la s z e r szeg o g ro n a c z y te ln ik ó w . W p ro w a d z e n ie i ro z w in ię c ie d o tr e ś c i t e j p r a c y ta k ic h z a g a d n ie ń , ja k : z a g a d n ie n ie g e n e z y m o w y lu d z k ie j w a s p e k c ie filo g e n e ty c z n y m , p r o b le m b io lo g ic z n y c h p o d s ta w m o w y lu d z k ie j, z a g a d n ie n ie o g ó ln eg o m o d e lu k o m u n ik a c y jn e g o , p ro b le m z n a k u i te o r ii z n a k u , z a g a d n ie n ie m o w y i p o z n a n ia o ra z u ję c ie m o w y w a s p e k c ie e to lo g ic z n y m — z w ię k s z y ło b y jeszcze b a r d z ie j w a lo r t e j p o zy cji.
P r a c a W. Tłofcińskiiego z a w ie r a ją c a z b ió r p r o b le m a ty k i m o w y , w k tó r e j są p ro b le m y ro z w ią z a n e , z a sy g n a liz o w a n e i n ie r o z w ią z a n e — je s t ź ró d łe m te m a tó w do o p ra c o w a n ia i d la te g o je s t w a rto ś c io w ą le k t u r ą d la s tu d e n tó w p sy c h o liin g w isty k i i p e d a g o g ik i o ra z d la c z y te ln i k ó w in te r e s u ją c y c h się t ą p ro b le m a ty k ą .
