BIBLIOTHECA NOSTRA
BIBLIOTEKA UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
INSTYTUT BIBLIOTEKOZNAWSTWAI INFORMACJI NAUKOWEJ UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
REDAKCJA
JOLANTA GWIOŹDZIK– redaktor naczelny (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UŚ), MARIA KYCLER– redaktor(Biblioteka UŚ), MARIUSZ PACHA– redaktor (Biblioteka Główna AWF), KATARZYNA BARAN– sekretarz (Biblioteka Główna AWF)
JOANNA STARZAK, DAMIAN ZIÓŁKOWSKI (Biblioteka Główna AWF), ANETA DRABEK (Biblioteka UŚ), AGATA MUC, BOGUMIŁA WARZĄCHOWSKA (Biblioteka Teologiczna UŚ), MARTA KUNICKA
(Biblioteka Wydziału Prawa i Administracji UŚ), HANNA LANGER, IZABELA SWOBODA (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UŚ), MONIKA MOSZCZYŃSKA-GŁOWACKA (Biblioteka Główna Politechniki Śląskiej), IZABELA JURCZAK (Biblioteka Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu), HANNA BATOROWSKA (Instytut Bezpieczeństwa i Edukacji Obywatelskiej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie), GRAŻYNA TETELA (UŚ), MAGDALENA GWIOŹDZIK
(Uniwersytet Śląski) –TŁUMACZENIEABSTRAKTÓW
J M - A B
NADIA CAIDI (University of Toronto), GIUSEPPE CATALDI (Universitá degli Studi di Napoli
„L’Orientale”), ELŻBIETA GONDEK (Uniwersytet Śląski), JANUSZ ISKRA(Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach), MARIA ANNA JANKOWSKA(University of Idaho), MILAN KONVIT(Slezská univerzita, Opava), DARIUSZ PAWELEC (Uniwersytet Śląski), MIRCEA REGNEALĂ(Universitatea din Bucureşti), IRENA SOCHA (Uniwersytet Śląski), WOJCIECH ŚWIĄTKIEWICZ (Uniwersytet Śląski), JACEK WÓDZ(Uniwersytet Śląski)
CZASOPISMOPOWSTAJEPRZYWSPÓŁUDZIALE
SEKCJI BIBLIOTEK SZKÓŁ WYŻSZYCH STOWARZYSZENIA BIBLIOTEKARZY POLSKICH PRZY ZARZĄDZIE OKRĘGUW KATOWICACH
CZASOPISMOUKAZUJESIĘWWERSJIDRUKOWANEJ (REFERENCYJNEJ) ORAZELEKTRONICZNEJ
BIBLIOTEKA UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
INSTYTUT BIBLIOTEKOZNAWSTWAI INFORMACJI NAUKOWEJ UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
BIBLIOTHECA NOSTRA
ŚLĄSKI KWARTALNIK NAUKOWY
KATOWICE 2016
N
R3 (45) 2016
P UBLIKACJE DLA MŁODYCH CZYTELNIKÓW
– PRODUKCJA , PROMOCJA , RECEPCJA
REDAKCJA JĘZYKOWA
Małgorzata Wieczorek-Tomaszewska (język polski) Magdalena Gwioździk (język angielski)
KOREKTA
Hanna Langer, Aneta Drabek
TŁUMACZENIE I REDAKCJA ABSTRAKTÓW Magdalena Gwioździk
WYDAWCA
Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach
© Copyright by Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach 2016
ADRES REDAKCJI
Biblioteka Główna Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach
ul. Mikołowska 72 A, 40-065 Katowice, tel. 32 207 51 35
Zapraszamy zainteresowane instytucje do zamieszczania informacji o swojej ofercie na łamach Bibliotheca Nostra.
Kontakt: tel. 32 207 51 35, e-mail: bibliothecanostra@awf.katowice.pl REDAKCJA TECHNICZNA,
SKŁAD I ŁAMANIE
Firma Usługowa „VIOLETPRESS”
DRUK Poligrafi a AWF im. Jerzego Kukuczki, ul. Mikołowska 72 C, 40-065 Katowice Nakład: 170 egz.
ISSN 1734-6576 e-ISSN 2084-5464 WERSJA ELEKTRONICZNA
http://www.bibliothecanostra.awf.katowice.pl
Czasopismo dostępne jest na licencji CC-BY-SA 3.0 Polska
S
PIS TREŚCIPUBLIKACJE DLAMŁODYCHCZYTELNIKÓW – PRODUKCJA, PROMOCJA, RECEPCJA
ARTYKUŁY • 10
Anita Has-Tokarz Polskie książki dla młodego czytelnika w międzynarodowym Katalogu Książek BARFIE • 10
Anna Sołtysiewicz Książki rozkładanki w ofercie polskich wydawców • 24
Aleksandra Lubczyńska Książka dla dzieci w repertuarze kieleckiego Wydawnictwa
„Jedność” w latach 2014–2015 • 40
Agnieszka Kotwica Cechy estetyczne i kulturowe księgozbioru Marii Kownackiej w Izbie Pamięci autorki w Warszawie • 56
Hanna Langer Obraz Biblioteki Wzorowej na łamach periodyków Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy (1929-1939) • 73
Agata Muc Wartości wychowawcze prezentowane na łamach „Małego Gościa Niedzielnego”
(1926–1939) • 86
Katarzyna Pajerska, Joanna Starzak Rola głośnego czytania w kształtowaniu
przez rodziców postaw czytelniczych u dzieci w wieku 3–6 lat (na przykładzie Miejskiego Przedszkola nr 3 w Katowicach) • 100
MATERIAŁY • 113
Edyta Kosik Akcje czytelnicze i festiwale jako formy promocji książki dziecięcej (2001–2016) • 113
RECENZJEIOMÓWIENIA • 124
Michał Rogoż Fantastycznie obecne. Anglojęzyczne bestsellerowe cykle powieściowe dla dzieci i młodzieży we współczesnej polskiej przestrzeni medialnej (Bogumiła Staniów) • 124
Zofi a Olek-Redlarska W kręgu kultury i literatury dla dzieci (Ewa Małgorzata Mrowiec) • 129
SPRAWOZDANIA • 133
Bożena Adamiec Notes from the UK Government Librarian • 133
Agata Muc, Bogumiła Warząchowska Perły bibliotekarstwa czeskiego.Najstarszy Uniwersytet w Europie Środkowo-Wschodniej i jego książnica • 135
WYDARZENIA • 140
BIBLIOTEKA AWF W KATOWICACH MATERIAŁY • ZBIORY • WYDARZENIA
MATERIAŁY • 146
Adam Cichosz Sport i turystyka – ważny element polityki państwa • 146 INFORMACJE • 165
Aktualny wykaz czasopism dostępnychw Bibliotece Głównej AWFim. Jerzego Kukuczki w Katowicach • 165
Bazy danych dostępne w Bibliotece Głównej AWF im. Jerzego Kukuczki w Katowicach • 169 NOWOŚCIWZBIORACH • 170
Wykaz książek zarejestrowanych w Bibliotece Głównej AWF w Katowicach w III kwartale 2016 roku • 170
WYDAWNICTWA AWF • 190
C
ONTENTSPUBLICATIONS FORYOUNGREADERS - PRODUCTION, PROMOTION, RECEPTION
ARTICLES • 10
Anita Has-Tokarz Polish Books for the Young Reader in the International BARFIE Books Catalogue • 10
Anna Sołtysiewicz Pop-up books from Polish publishing houses • 24
Aleksandra Lubczyńska Books for children published by “Jedność” Publishing House in Kielce in the years 2014–2015 • 40
Agnieszka Kotwica Esthetic and cultural qualities of Maria Kownacka' s private library in the Memorial Chamber of author in Warsaw • 56
Hanna Langer The view of Biblioteka Wzorowa in the Public Library of Warsaw’s periodicals (1929-1939) • 73
Agata Muc The education values presented on the pages of “Mały Gość Niedzielny”
(1926-1939) • 86
Katarzyna Pajerska, Joanna Starzak The role of reading aloud in creating the attitudes of parents reading to children aged 3–6 years (based on research conducted in the Municipal Kindergarten No. 3 in Katowice) • 100
MATERIALS • 113
Edyta Kosik Reading events and festivals as a from of children’s book promotion (2001–2016) • 113
REVIEWSAND DISCUSSIONS • 124
Michał Rogoż Fantastically present. The best-selling book series in English for children and young adults in Polish media today (Bogumiła Staniów) • 124
Zofi a Olek-Redlarska Around culture and literature for children (Ewa Małgorzata Mrowiec) • 129
REPORTS • 133
Bożena Adamiec Notes from the UK Government Librarian • 133
Agata Muc, Bogumiła Warząchowska Pearls of the Czech librarianship. The oldest university in East-Central Europe and its library • 135
EVENTS • 140
LIBRARYOFTHE ACADEMYOF PHYSICAL EDUCATION (AWF) IN KATOWICE MATERIALS • COLLECTIONS • EVENTS
MATERIALS • 146
Adam Cichosz Sport and tourism - an important element of state policy • 146 INFORMATION • 165
A current register of periodicals available at the Main Library of the Jerzy Kukuczka Academy of Physical Education in Katowice • 165
Databases available at the Main Library of the Jerzy Kukuczka Academy of Physical Education in Katowice • 169
NEWSINTHECOLLECTION • 170
Books registered in the Main Library of The Jerzy Kukuczka Academy of Physical Education in Katowice (Biblioteka Główna AWF) in the third quarter of 2016 • 170
AWF’SPUBLISHINGNEWS • 190
– PRODUKCJA , PROMOCJA , RECEPCJA
ARTYKUŁY • 10 MATERIAŁY • 113
RECENZJEI OMÓWIENIA • 124 SPRAWOZDANIA • 133 WYDARZENIA • 140
ANITA HAS-TOKARZ1
P
OLSKIE KSIĄŻKI DLA MŁODEGO CZYTELNIKA W MIĘDZYNARODOWYM KATALOGU KSIĄŻEK BARFIENR 3 (45) 2016, S. 10-23
1
P
rojekt BARFIE (Books and Reading For Intercultural Education/Książka i Czytelnictwo w Edukacji Międzykulturowej) stanowi pionierskie przedsięwzięcie Unii Europejskiej, w którym podjęto promocję idei eduka- cji międzykulturowej dla szkół oraz bibliotek publicznych obsługujących dzieci i młodzież (Multicultural Communities Guidelines for Library Services, 1998; Kisilowska, 2006; Grzybowski, 2012). Działania BARFIE były reali- zowane w latach 2002–2004 w ramach programu Commenius 3 Network.
Wśród uczestników projektu znalazły się instytucje i osoby z 11 krajów:
Austrii, Belgii, Bułgarii, Czech, Danii, Finlandii, Francji, Portugalii, Sło- wacji, Wielkiej Brytanii oraz Polski. Program przygotowała i koordynowała Lilia Ratcheva-Stratieva z Kinderliteraturhaus w Wiedniu. Stronę polską w projekcie reprezentował z ramienia Zarządu Polskiej Sekcji IBBY (Interna- tional Board on Books for Young People) Piotr Jankowski – dyrektor Biblio- teki Publicznej im. Władysława J. Grabskiego dzielnicy Ursus w Warszawie (Jankowski, 2006, s. 102–115).
Adresatami programu BARFIE byli nauczyciele języków obcych, stu- denci kierunków nauczycielskich, metodycy kształcenia, twórcy i działacze kultury, władze szkolne i samorządowe, bibliotekarze, rodzice oraz dzieci i młodzież. Główne cele statutowe programu na stronie domowej biblioteki reprezentującej Polskę zdefiniowano jako:
promowanie międzykulturowej edukacji poprzez książki dla dzieci i media; tworzenie twórczej płaszczyzny wymiany informacji, dyskusji, rozpowszechniania i wdrażania najefektywniejszych metod innowacyjnego wykorzystania literatury w edukacji międzykulturowej; łączenie projektów
1 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Informacji Naukowej i Biblio- tekoznawstwa.
Comenius dotyczących książek dla dzieci z projektami o podobnej tematyce oraz inspirowanie nowych inicjatyw; rozpowszechnianie rezultatów tych projektów w celu umożliwienia ich wykorzystania przez jak największą liczbę uczniów, nauczycieli, bibliotekarzy, metodyków i edukatorów; ofe- rowanie wsparcia dzieciom niepełnosprawnym, dwujęzycznym, należącym do mniejszości narodowych oraz będących ofi arami przemocy, rasizmu i ksenofobii w ich lepszym funkcjonowaniu w różnorodnych środowiskach społecznych; wspieranie edukacji artystycznej i stymulowanie twórczości poprzez rozpowszechnianie książek, łączących skutecznie słowne i wizu- alne środki wyrazu; podnoszenie świadomości dziedzictwa kulturowego wśród młodzieży europejskiej poprzez multimedialność książki; wspo- maganie nauczania języków obcych i promowanie skuteczniejszego pod względem edukacyjnym wykorzystania technik informacji i komunikacji (ICT) (BARFIE, 2015).
Do istotnych osiągnięć sieci BARFIE należy edycja Katalogu Projek- tów Comenius, dotyczących literatury międzykulturowej oraz opracowanie i wydanie dla nauczycieli i bibliotekarzy publikacji naukowo-metodycznych z zakresu edukacji międzykulturowej (The BARFIE Handbook, 2004). Nie- wątpliwie najważniejszym osiągnięciem projektu jest opracowanie Katalogu Książek BARFIE na potrzeby praktycznego wdrażania edukacji międzykultu- rowej (Grzybowski, 2009). Został on wydany w 2004 r. w Wiedniu w wersji książkowej oraz broszurowej. Opublikowano go w czterech językach: angiel- skim (Razcheva-Stratieva i in., 2004), niemieckim (Katalog Europäischer Bücher für den Interkulturellen Unterricht), francuskim (Catalogue des livres européens aider l’éducation interculturelle) i polskim (Katalog Książek BAR- FIE: książki z 11 krajów Europy wykorzystane w edukacji międzykulturo- wej). BibliotekaPubliczna im. Władysława J. Grabskiego w Warszawie na stronie internetowej udostępnia także wersję elektroniczną Katalogu Ksią- żek BARFIE w języku polskim i angielskim.
Według słowników językowych katalog stanowi „uporządkowany wykaz, spis przedmiotów określonego zbioru, najczęściej książek” (Dubisz, red., 2003, s. 71). W podręcznikach z zakresu marketingu i reklamy katalog jest traktowany jako narzędzie promocji. Podkreśla się rolę, jaką publikacja tego rodzaju odgrywa w komunikacji z rynkiem. Zalicza się go do zespołu środków i działań, za pomocą których przedsiębiorstwo, fi rma czy organiza- cja przekazuje na rynek produkt i animuje potrzeby nabywców. Zadaniem katalogu jest dostarczanie ważnych informacji o produkcie, kształtowanie pozytywnych opinii na jego temat, zainteresowanie produktem potencjal- nego konsumenta (Wiktor, 2001, s. 40).
Wskaźniki te odnoszą się do cech formalnych i funkcjonalnych Kata- logu Książek BARFIE. Obejmuje on opisy 138 publikacji z zakresu współ- czesnej literatury dziecięcej i młodzieżowej, wytypowanych przez instytucje
Il. 1. Okładka broszurowej anglojęzycznej wersji Katalogu Książek BARFIE. Fot. A. Has-Tokarz
reprezentujące kraje, które wzięły udział w przedsięwzięciu. Książki współ- czesnych autorów narodowych zakwalifi kowano do katalogu ze względu na kryterium użyteczności dzieł na potrzeby edukacji międzykulturowej oraz z uwagi na pozytywny obraz tego, co w sensie kulturowym w dziedzictwie europejskim jest wspólne, a co różni kraje uczestniczące w projekcie. Kata- log uznać można za zbiór tematyczny, będący ważnym źródłem dokumen- tacyjnym oraz swoistym kompendium wiedzy bibliografi cznej i faktogra- fi cznej o najnowszej europejskiej literaturze dla dzieci i młodzieży z zakresu edukacji międzykulturowej (Michałowski, 1980).
Zaznaczyć należy, iż wykładnią pojęcia „edukacja międzykulturowa”, przyjętego na potrzeby omawianego wydawnictwa, stały się ustalenia zrefe- rowane w podręczniku metodycznym Intercultural Matters – Fiction and Cul- tural Identity, przeznaczonym do kształcenia międzykulturowego w biblio- tekach publicznych i szkolnych (Morgado i in., 2001). Margarita Morgado – autorka tego skryptu – za konstytutywne dla edukacji międzykulturowej uznaje cztery pojęcia:
– kultura: pojmowana nie jako wiedza o architekturze, zabyt- kach, dziełach sztuki, literaturze itp., lecz jako szczególny sposób życia ludzi w określonym czasie, w konkretnej grupie, w odpowiednim kon- tekście historycznym, politycznym, geografi cznym; szczególny sposób życia został tu określony jako „tożsamość kulturowa”, obejmująca takie składniki jak język, terytorium, zwyczaje, kulturę materialną i duchową;
– tożsamość: świadome kształtowanie sensu samego siebie i przyj- mowanie za własne wartości akceptowanych przez osoby bliskie, pobliskie grupy społeczne, etniczne, narodowe;
– narodowość: społeczność wyobrażona, tzn. istniejąca wyłącz- nie w świadomości obywateli wskutek oddziaływania literatury, polityki czy historii; narodowość to sposób, w jaki opowiadamy „własną historię”
i „wielką Historię”, funkcjonuje ona jako otoczenie terytoriów języków, tra- dycji, polityki, dziedzictwa narodowego i stereotypów;
– przestrzeń międzykulturowa: odzwierciedla to, w jaki sposób różne kultury łączą się ze sobą lub zostały zjednoczone; służy tworzeniu relacji pomiędzy kulturami i winna sprzyjać ich rozwojowi (Morgado, 2004).
Edukacja międzykulturowa w ujęciu Morgado ma za zadanie: roz- budzać potrzebę nawyku prowadzenia dialogu międzykulturowego (Gar- buzik, 2013); tworzyć przestrzeń pomiędzy i wewnątrz różnych kultur;
kształtować tolerancję i zrozumienie dla odmienności kultur oraz posza- nowanie odrębnych sposobów życia; uczyć wyzbywania się uprzedzeń i stereotypów etnicznych; niwelować poczucie wyższości kulturowej;
nauczyć właściwego pojmowania słowa „różnica” i rozwijać szacunek wobec tych, których postrzegamy jako „innych”, „tamtych”; przeciwsta- wiać się wszelkim formom ksenofobii, dyskryminacji i rasizmu, przygoto- wywać do interakcji z reprezentantami innych kultur; rozwijać i dosko- nalić model obywatela-Europejczyka (tzw. interdependent). Zasadniczym celem pomysłodawców opracowania Katalogu Książek BARFIE stało się ukazanie kulturowej różnorodności wielu grup społecznych, narodo- wych i etnicznych mniejszości oraz potrzebę tolerancji poprzez poznanie i zrozumienie innego człowieka.
W drukowanych wersjach Katalogu Książek BARFIE zastosowano alfa- betyczny układ książek – według ich autorów. Każda jednostka katalogowa otrzymała numer katalogowy od 6 do 143, pokrywający się z numeracją stron w dokumencie. Jest on umieszczony dość nietypowo, bo na lewym marginesie strony. Podawane jest też oznaczenie kraju pochodzenia tekstu.
Zastosowane rozwiązanie kompozycyjne tworzy efekt nietypowej, umiesz- czonej niekonwencjonalnie żywej paginy. Opis jednostki katalogowej zawiera stałe komponenty, uporządkowane w jednolitym układzie. U góry strony, w jej lewej części, widnieje barwna fotografi a prezentująca okładkę książki w jej oryginalnym wydaniu. Równolegle, po stronie prawej, znajdujemy opis publikacji, na który składają się następujące elementy: imię i nazwisko autora, tytuł (w języku oryginału oraz tłumaczeniu na język katalogu), imię i nazwisko ilustratora, miejsce i rok wydania, liczba stron, numer identy- fi kacji wydania ISBN, określenie wieku adresata, dla którego publikacja jest przeznaczona. W części centralnej, w środku strony, umieszczono krót- kie, kilkuzdaniowe omówienie treści książki, zawierajęce niekiedy fragment tekstu literackiego, do którego odnosi się opis. U dołu strony znajdują się
Il. 2. Przykładowy opis jednostki katalogowej: Catalogue of European Books Assisting Intercultural Education. Fot. Has-Tokarz
informacje o wersjach językowych poszczególnych wydań książki, określe- nie jej gatunku oraz słowa kluczowe (zob. il. 2).
Odmienną kompozycję zastosowano w polskojęzycznej wersji elektro- nicznej katalogu. Publikacje są tu ułożone w porządku alfabetycznym kra- jów, dopiero w ich obrębie książki uszeregowano według kolejności alfa- betycznej nazwisk autorów. W opisie jednostki katalogowej zachowano element wizualny, tj. ilustrację okładki książki, znacznie skrócono jednak część dotyczącą treści publikacji, a całkowicie pominięto oznaczenie języka, gatunku i słowa kluczowe (zob. il. 3).
W omawianej kolekcji znalazło się siedem książek polskich. Pierw- szą spośród nich, wpisaną pod numerem katalogowym 48., jest powieść Magda.doc Marty Fox (Fox, 1996). Nurt prozatorskiej twórczości autorki, adresowanej do młodego czytelnika opisuje problemy dzieci i młodzieży związane głównie z dojrzewaniem emocjonalnym. Pisarka z dużym znaw- stwem współczesnych realiów odmalowuje postacie bohaterów i środowisk, w jakich się obracają (m.in. w kręgu rodzinnym i szkolnym). Dotyczy to szczególnie języka, ale także zwyczajów, np. używania komputera (elektro- niczny dziennik czy korespondencja przez pocztę elektroniczną), co czyni teksty zrozumiałymi i – co za tym idzie – atrakcyjnymi dla młodego odbiorcy.
Pisarka nie unika kwestii trudnych, intymnych, kontrowersyjnych, tema- tyki erotycznej i seksu, które traktuje jako istotną część doświadczenia
młodych ludzi, związanego z dorastaniem. Podejmuje problemy uniwer- salne: konfl ikt pokoleniowy, poszukiwanie własnej tożsamości, trudne związki, zaburzone relacje między dorosłymi a dziećmi. Magda.doc to pełna dramatyzmu, ale też poczucia humoru opowieść o życiu młodziutkiej, zale- dwie osiemnastoletniej dziewczyny, zmuszonej do podejmowania nieła- twych decyzji i wyborów (sytuacja niespodziewanej ciąży), jednocześnie nie tracącej odwagi, by otwarcie stawiać trudne pytania (Leszczyński, 2003, s. 119). Wartość utworu została dostrzeżona nie tylko przez czytelników, którzy sięgają po powieść od blisko dwudziestu lat, ale także przez kryty- ków i znawców literatury:
To piękna, wzruszająca i dająca do myślenia powieść, którą powinien prze- czytać każdy młody wkraczający w dorosłość człowiek […]. Wiele prawdy może wyciągnąć z niej niejeden dorosły, wydawałoby się mądrzejszy, ale – jak pokazuje ta historia – nie zawsze potrafi ący stanąć na wysokości zadania. Może warto zatrzymać się chwilkę w tej pogoni za codziennym trudem i porozmawiać z młodym człowiekiem o tym, co mu w duszy gra (Świerczyńska-Jelonek, 1997).
Uznanie powieści w kręgach krytyków literatury młodzieżowej skutko- wało m.in. włączeniem powieści do listy nieobowiązkowych lektur szkolnych.
Il. 3. Polskojęzyczna elektroniczna wersja Katalogu Książek BARFIE: książki z 11 krajów Europy wykorzystane w edukacji międzykulturowej). Źródło: http://portal.bpursus.waw.pl/
placowki/view/10
Kolejnym polskim wydawnictwem w katalogu jest debiutancki, 32-stronicowy utwór Katarzyny Kotowskiej Jeż (1999), odnotowany pod numerem katalogowym 78. Polska Sekcja IBBY wyróżniła publikację nagrodą Książka Roku 1999. Jeż stanowi opowieść o świecie fundamen- talnych wartości: ukazuje życie ludzi – używając słów autorki – Mężczyzny i Kobiety, ich samotność i tęsknotę za dzieckiem, przygotowanie do przy- jęcia dziecka obcego i trud wspólnego rozwoju po jego przysposobieniu.
Czytamy tu o motywacji do adopcji dziecka urodzonego przez inną matkę, o roli czasu i dojrzewania dorosłych w przygotowaniach do rozpoczęcia życia we troje. Znajdujemy informacje o tym, jakie umiejętności powinni posiąść przyszli rodzice. Widzimy przejawy choroby sierocej, którą rodzice kompensują. Pojawiają się treści o jawności adopcji i wadze wychowy- wania w prawdzie. Jest tu wreszcie mowa o roli wsparcia, którego może udzielić kandydatom na rodziców adopcyjnych rodzina, a zwłaszcza dziadkowie. Tytuł książeczki ma wymowę symboliczną: jeż jest zwierzę- ciem subtelnym, cichym, sympatycznym, przymilnym, wręcz bliskim, a jednak płochliwym, zamykającym się w razie zagrożenia, jednocześnie jednak potrafi ącym pokłuć i poranić. W bajce Kotowskiej jeż jest syno- nimem dziecka – tytułowego Chłopca-Jeża, który pod wpływem starań i zabiegów oraz mądrej miłości nowych rodziców stopniowo traci kolce, by w końcu pozbyć się ich ostatecznie.
Krytycy dostrzegli w Jeżu niezwykle poruszającą i mądrą opowieść o tym, jak miłość i cierpliwość potrafi pokonać przeciwności i leczyć głę- bokie rany (Łodyżyński, 2000, s. 42). Złożoność autobiografi cznego tematu poruszonego przez autorkę sprawiła, że:
książka stała się lekturą obowiązkową, polecaną przez ośrodki adop- cyjne tym, którzy starali się o „cudze” dziecko […]. To, co jest jej siłą, to odpowiedzialna mądrość, z jaką opowiada o trudzie adopcji. Piotruś po dwóch latach pobytu w sierocińcu jest nieufnym dzieckiem, które nie zna czułości i się jej boi. Oswajanie go nie ma w sobie nic z cukierkowej czułostkowości, jaką serwują telenowele dokumentalne o opuszczonych dzieciach. To proces mierzony w miesiącach, po których Piotruś gotów jest powiedzieć „mamo”, a mama – „synku”. W Jeżu znajdziemy zaled- wie dalekie echo wszystkich przeszkód, jakie obie strony muszą pokonać (Piątkowska, 2003).
Warto tu zacytować fragment recenzji Joanny Papuzińskiej zamiesz- czonej na obwolucie Jeża: „A na razie wróżę książce długie i szczęśliwe życie wśród czytelników, którzy sami osądzą, ile spraw ważnych dla ludzkiego serca można spotkać, przewracając jej stronice…” (Kotowska, 1999).
O wartości baśni, oprócz ważnego, ale rzadko podejmowanego w lite- raturze dla młodego czytelnika tematu adopcji, decyduje forma (twarda
oprawa, ilustracje w wykonaniu autorki) i oszczędny język, wyrażający w prosty sposób wielkie emocje dziecka i adopcyjnej matki (Tylicka, 2003, s. 196). Walory książki potwierdzają prestiżowe nagrody: wyróżnienie w Konkursie na Dziecięcy Bestseller Roku 2000, wpis na listę Białych Kru- ków roku 2000 Internationale Jugendbibliothek w Monachium, wpis na Listę im. H. Ch. Andersena w roku 2002, I nagroda w konkursie Świat Przyjazny Dziecku 2002. Jeż został również zaliczony do Kanonu Książek dla Dzieci i Młodzieży w roku 2002.
Jako trzeci utwór polskojęzyczny w katalogu pod numerem 99. fi guruje powieść Miłość, psiakrew (wyd. 2001) Ewy Nowackiej. Wcześniej książka otrzymała nominację do Książki Roku 2001 Polskiej Sekcji IBBY. Proble- matyka większości współczesnych powieści obyczajowych dla młodzieży E. Nowackiej dotyczy głównie przyjaźni i pierwszej miłości, umiejętności odnalezienia się w rodzinie i codziennym życiu, próby oceny dorosłych widzianych oczyma młodego bohatera, który pełni często w tych powie- ściach funkcję narratora. On także próbuje rozstrzygać nurtujące go dylematy (Kowalczykówna, 2003, s. 274). Miłość, psiakrew posiada nieco odmienny charakter. Narratorem w tej powieści jest nie młody człowiek, lecz starszy pan, zwany Profesorem, który spacerując ze swoim psem, czyni szeroko zakrojone obserwacje zjawisk związanych z miłością. Co więcej, ów Profesor zobowiązał się do napisania tekstu o słynnej parze kochanków do pewnego „snobistycznego pisma dla kobiet”. Śledząc losy Wielkich Par z przeszłości, mężczyzna obserwuje narastającą miłość dwojga młodych ludzi z sąsiedztwa – Wioli i Daniela. Młodzi pokochali się miłością pierwszą i gorącą, wbrew radom rodziców i nakazom rozsądku postanowili wziąć szybki ślub. Powieść Nowackiej pokazuje dojrzewającym odbiorcom temat, który jest niezwykle interesujący dla nich: różne oblicza miłości – pierwszą miłość nastolatków, miłość przed wiekami, miłość budującą i tę niszczącą, szczęśliwą i nieszczęśliwą. Z tego względu m.in. powieść ma niewątpliwie silne walory wychowawcze.
Pod numerem 100. do katalogu wpisana została powieść Hera, moja miłość (wyd. 2002) Anny Onichimowskiej, pisarki cieszącej się uznaniem zarówno krytyków, jak i młodych czytelników (Sęczek, 2011, s. 202).
W książce podjęto temat niezwykle istotny dla współczesnej młodzieży – narkomanii, uświadamiając czytelnikom, że w życiu nie sprawdzają się proste recepty. Oczyszczająco na bohaterów podziałała dopiero strata bliskiej osoby. Książka dzieli się na dwie części. W pierwszej (kończy się śmiercią Michałka) narrator zręcznie zapoznaje nas z głównymi bohate- rami. Oglądamy ich dokumenty tożsamości. Wiek, wzrost, stan cywilny.
Podstawowe dane. Najłatwiejsza do zdobycia wiedza na temat drugiego człowieka. Psychika postaci jest ledwie zarysowana (zwłaszcza rodziców).
Nie znamy motywów, jakie kierują postępowaniem bohaterów. W drugiej części narratorem staje się Jacek i tu pojawiają się elementy introspekcji.
Dwa sposoby narracji, dwa sposoby poznawania ludzi. Łączy ich strach przed światłem i konieczność przystosowania się do życia w mroku zakła- mania (Kąkiel, 2003, s. 78).
Trzeci świat Mateusza (wyd. 2001) Ewy Przybylskiej został wpisany do katalogu jako pozycja 109. Bohaterów powieści poznajemy w dramatycz- nej sytuacji. Po śmierci matki dziewięcioletni Mateusz i jego jedyna opie- kunka, trzynaście lat starsza Milena, muszą opuścić wygodne mieszkanie i przenieść się do zaniedbanego lokalu w starej kamienicy. Nagle znaleźli się w obcym domu, na obcym podwórku, wśród nieznanych ludzi. Trzeci świat Mateusza jest powieścią gęstą od aktualnych problemów współcze- sności, zmuszającą do refl eksji. Po lekturze tej książki zmienia się spojrze- nie na krytykowaną twórczość pisarki, uważaną czasem za skandalizującą w ukazywaniu współczesnych zjawisk obyczajowych. Przybylska nie zosta- wia jednak młodych ludzi bez wsparcia. Jej bohaterowie, tacy jak Mate- usz i Milena, zachowują upór i zbierają siły do walki z przemocą, obłudą, egoizmem, niewrażliwością, pozorami dojrzałości bez odpowiedzialności.
Starają się zmuszać samych siebie do czegoś ważnego, mieć siłę by kiero- wać świadomie swoim życiem, odwagę by formułować własne oceny i sądy (Tylicka, 2002, s. 84).
Numer katalogowy 119. zajmuje książka Chwileczkę, Walerio… (wyd.
1993) Krystyny Siesickiej. Pisarka znana jest głównie jako autorka tzw.
powieści dla dziewcząt, w których podejmuje problemy wieku dojrzewa- nia, pierwszej przyjaźni i młodzieńczej miłości, konfl iktów pokoleniowych, poszukiwania własnej tożsamości, kształtowania światopoglądu i postawy wobec świata wartości i przeżyć innego człowieka. Centralnym problemem tych powieści jest zazwyczaj młodzieńcze wątpienie i bunt, krystalizowanie się poczucia odpowiedzialności za innych i własną postawę etyczną. Boha- terowie utworów Siesickiej są ukazywani w sposób pogłębiony, wyraziście, z wszechstronną motywacją i dużą wnikliwością psychologiczną. Tłem powieściowych wydarzeń jest szkoła, rodzina, grupa rówieśnicza. Pisarka upomina się o tolerancję dla inności drugiego człowieka, o zrozumienie dla młodzieńczego cierpienia, zrodzonego przez osamotnienie, odtrącenie, kon- fl ikty wewnętrzne.
Powieść Chwileczkę, Walerio… porusza – podobnie jak przywołana wyżej książka Onichimowskiej – sprawy niezwykle istotne w perspektywie wieku dojrzewania: narkomanii nastolatków oraz związanego z tym cier- pienia ich rodzin. Stanowi rodzaj literackiej gry z czytelnikiem, podejmu- jącej problemy analogiczne do tych, pojawiających się w całej twórczości autorki, ale w odmienny sposób: do współtworzenia powieści został tu zaproszony sam odbiorca. W oddzielnych fragmentach tytułowa bohaterka Waleria zwraca się bezpośrednio do czytelnika – prosi go o refl eksje, które można zanotować na specjalnie do tego celu zostawionych stronach. Za tę powieść, również za oryginalność koncepcji edytorskiej, Siesicka otrzymała
Nagrodę Roku (1993), a w roku 2000 Medal Polskiej Sekcji IBBY za cało- kształt twórczości poświęconej problemom dzieciństwa i dojrzewania.
Ostatnim polskim wydawnictwem wpisanym do Katalogu jako pozycja 129. jest powieśćTego lata w Burbelkowie(wyd. 2000) Marty Tomaszewskiej, za którą autorka otrzymała w 2001 r. Nagrodę Literacką im. K. Makuszyń- skiego. Książka porusza kilka istotnych zagadnień wpisujących się w krąg zainteresowań edukacji międzykulturowej. Fabularnie nieskomplikowana opowieść o wakacjach, zwyczajnych zdarzeniach i codziennym życiu miesz- kańców małej miejscowości. Złożoność przedstawionej problematyki polega na tym, iż nakłada się tutaj kilka ważnych wątków. Po pierwsze, autorka kreśli obraz funkcjonowania więzi międzypokoleniowych i to w taki sposób, który przykuwa uwagę młodego czytelnika. Po drugie, pokazuje siłę i sła- bość człowieka, szczególnie w trudnym okresie dorastania, ale też w sytu- acjach, gdy może liczyć na zainteresowanie i wsparcie rodziny. Po trzecie,
„podpowiada” jak można rozwiązywać problemy młodzieńczych niesnasek, zauroczeń i fascynacji, wykorzystując rozmowę z kimś bliskim, czyli znów w kręgu rodzinnym. Ponadto podkreśla wartość więzi rodzinnych, kontak- tów między wsią i miastem, siły i znaczenia rodziny wielopokoleniowej dla właściwego rozwoju młodego człowieka. Tego lata w Burbelkowie to niewąt- pliwie opowieść dydaktyczna: uczy tolerancji, zrozumienia i chęci dotarcia do tego co nieznane, co budzi ciekawość i zainteresowanie.
Zainteresowanie różnorodnością kultur i odmiennością kulturową wzrosło w Polsce w momencie wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Dla autorów literatury pedagogicznej i przedstawicieli nauk społecznych był to moment coraz śmielszego postulowania, by w edukacji dzieci i młodzieży uwzględniać zagadnienia z obszaru edukacji międzykulturowej, kształcić wśród najmłodszych dzieci umiejętności akceptowania Innego: bliskiego i dalekiego. Doskonałym narzędziem tego rodzaju edukacji może być litera- tura, a szczególnie wyraźnie wyodrębniający się w jej obszarze nurt, okre- ślany opowieścią czy bajką międzykulturową. Teksty tego rodzaju oddzia- łują na odbiorców w następujących sferach:
– intelektualnej: umożliwiają poznanie Obcego/Innego, dostar- czają i porządkują wiedzę o świecie pełnym różnic oraz wzbogacają zasób słownictwa z tego zakresu, rozbudzają w młodych odbiorcach ciekawość poznawczą, pokazują różne trudne sytuacje, które mogą wyniknąć podczas kontaktu z odmiennościami i jednocześnie przedstawiają sposób radzenia sobie z nią;
– społecznej: dostarczają wiedzę na temat relacji społecznych oraz reguł określających współżycie społeczne, wzmacniają wzajemne zaufanie i akceptację, kształtują poczucie przynależności do grupy kulturowej, spo- łecznej, narodowościowej;
– emocjonalnej: rozwijają empatię, ukazują różne stany emocjonalne towarzyszące przeżyciom człowieka;
– zachowania: kształtują pozytywne wzorce zachowań w stosunku do odmienności, rozwijają akceptację i otwartość (Młynarczuk-Sokołowska i in., 2011).
W najnowszej literaturze dla dzieci i młodzieży pojawia się coraz wię- cej książek świadomie projektowanych na potrzeby edukacji międzykultu- rowej, jak chociażby Bajkowa mozaika. Bajki z całego świata (Kaszubska i in., 2012), Spotkania z Innym. Czytanki do edukacji międzykulturowej (Grzybowski, 2011), Muzyka świata czyli jak obudzić Leona (Steczkow- ska, Kaszubska, 2013) czy Kuchnia europejska dla dzieci (Sygulka, Dreier, 2007). Niewątpliwie Katalog Książek BARFIE stanowi prekursorskie przed- sięwzięcie w tym zakresie, dostarczając imponującego wyboru tekstów spełniających kryteria opowieści międzykulturowych.
Bibliografi a
BARFIE. (2015). Pobrane dnia 15 listopa- da 2015, z: http://portal.bpursus.waw.
pl/placowki/view/10
The BARFIE Handbook of Pedagogical and Scientifi c Approaches to Children’s Books and Intercultural Education. (2004). Vien- ne: Réseau BARFIE Comenius 3 Union européenne.
Dubisz, S. (red). (2003). Uniwersalny słow- nik języka polskiego, t. 2: K-Ó. Warsza- wa: Wydaw. Naukowe PWN.
Fox, M. (1996). Magda.doc. Wrocław: Sied- mioróg.
Garbuzik, P. (2013). Wartość dialogu w edukacji międzykulturowej. Colloqu- ium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych, 2, 39–46.
Grzybowski, P. P. (2009). Edukacja euro- pejska: od wielokulturowości ku mię- dzykulturowości: koncepcje edukacji wielokulturowej i międzykulturowej w kontekście europejskim ze szczegól- nym uwzględnieniem środowiska fran- kofońskiego. Kraków: Ofi cyna Wydaw- nicza Impuls.
Grzybowski, P.P. (2011). Spotkania z Innymi:
czytanki do edukacji międzykulturowej.
Kraków: Ofi cyna Wydawnicza Impuls.
Grzybowski, P.P. (2012). Edukacja między- kulturowa – konteksty: od tożsamości po język międzynarodowy. Kraków: Ofi cy- na Wydawnicza Impuls.
Jankowski, P. (2006). Zadania edukacyj- ne współczesnej biblioteki na przykła- dzie działalności Biblioteki Publicznej im. W.J. Grabskiego w dzielnicy Ur- sus w Warszawie. W: M. Majewska i M. Walczak (red.), Pedagogika biblio- teczna w społeczeństwie informacyjnym (s. 102–115). Warszawa: Wydawnictwo Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, In- formacyjnej i Dokumentacyjnej.
Kaszubska, A., Marczuk, W., Piróg, M., Szmidt, D., Malinovskiy, E., Mlynkova H., Moreno, C. (2012). Bajkowa mozai- ka: bajki z całego świata. Warszawa:
Wydawnictwo G + J RBA.
Katalog Europäischer Bücher für den Interkul- turellen Unterricht. (2004) Wien: BARFIE.
Katalog Książek BARFIE: książki z 11 kra- jów Europy wykorzystane w edukacji
międzykulturowej. Pobrane 9 listopada 2016, z: http://docplayer.pl/4485135- Katalog-ksiazek-barfi e-ksiazki-z-11-kra jow-europy-wykorzystywane-w-edukacj i-miedzykulturowej.html
Kąkiel, M. (2003). [Rec. Onichimowska, A. Hera moja miłość. Warszawa: Świat Książki, 2003]. Nowe Książki 4, 78–79.
Kisilowska, M. (2006). Wytyczne IFLA dla bibliotek obsługujących społeczności wielokulturowe a elektroniczna oferta informacyjna tychże. W: M. Kocójowa (red.), E-włączenie, czy e-wyobcowanie?
Seria III: e-Publikacje Instytutu INiB, Uni- wersytet Jagielloński. Pobrane 15 kwiet- nia 2014, z: http://skryba.inib.uj.edu.
pl/wydawnictwa/e02/kisilowska-n.pdf Kotowska, K. (1999). Jeż. Warszawa: Eg-
mont Polska.
Kowalczykówna, J. (2003). Nowacka Ewa.
W: B. Tylicka, G. Leszczyński (red.), Słownik literatury dziecięcej i młodzieżo- wej(s. 274). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Leszczyński, G. (2003). Marta Fox. W: B. Ty- licka, G. Leszczyński (red.), Słownik litera- tury dziecięcej i młodzieżowej (s. 119). Wro- cław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Ładyżyński A. (2000). [Rec. Kotowska, K. Jeż.
Warszawa: Egmont Polska, 1999]. Proble- my Opiekuńczo-Wychowawcze, 2, 42–43.
Michałowski, K. (1980). Katalogi tematycz- ne: historia i teoria. Kraków: Polskie Wy- dawnictwo Muzyczne.
Młynarczuk-Sokołowska, A., Potaniec, K., Szostak-Król, K. (red.). (2011). Przygo- dy innego. Bajki w edukacji międzykul- turowej. Białystok: Fundacja Edukacji i Twórczości, Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku Universitas Bialostocen- sis. Pobrane 9 listopada 2016, z: http://
docplayer.pl/5197520-Bajki-w-edukacji- miedzykulturowej-redakcja-anna- mlynarczuk-sokolowska-katarzyna- potoniec-katarzyna-szostak-krol.html Morgado, M., Livingston, K., Larsen, A.,
Cox, D., Vedelsby, M., MacAdam, R.
(2001). Intercultural Matters – Fiction and Cultural Identity. Castelo Bran- co : IPCB. ESE. Pobrane 9 listopada 2016, z: http://repositorio.ipcb.pt/han- dle/10400.11/230
Morgado, M. (ed.). (2004). The Barfi e hand- book of pedagogical and scientifi c appro- aches to children’s books and intercultural education. Castelo Branco: IPCB. ESE.
Pobrane 9 listopada 2016, z: http://re- positorio.ipcb.pt/handle/10400.11/205 Multicultural Communities Guidelines for
Library Services. (1998) (2nd ed., rev.).
Pobrane 9 listopada 2016, z: http://
www.ifl a.org/VII/s32/pub/guide-e.htm Nowacka, E. (2001). Miłość, psiakrew. Wro- cław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Onichimowska, A. (2003). Hera moja mi- łość. Warszawa: Świat Książki.
Piątkowska, M. (2003, 18 lutego). Jeż, Ko- towska Katarzyna. Gazeta Wyborcza.
Pobrane 15 kwietnia 2014, z: http://
wyborcza.pl/1,75517,1332255.html Przybylska, E. (2001). Trzeci świat Mate-
usza. Łódź: Akapit Press.
Razcheva-Stratieva, L., Kleedorfer, J.
Morgado, M., Cotton, P., Hennequin, M., Jankowski, P. (2004). Catalogue of European Books Assisting Intercultural Education. Wien: KinderLiteraturHaus.
Sęczek, M. (2011). Onichimowska Anna.
W: A. Szałagan [i in.]. (red.), Polscy pis- arze i badacze literatury przełomu XX i XXI wieku: słownik biobibliografi czny,
t. 1. (s. 202–207). Warszawa: Fundacja Akademia Humanistyczna; Instytut Badań Literackich.
Siesicka, K. (1993). Chwileczkę, Walerio…
Wrocław: Siedmioróg.
Steczkowska, J., Kaszubska, A. (2013).
Muzyka świata, czyli jak obudzić Leona.
Warszawa: Wydawnictwo G+J RBA.
Sygulka G., Dreier, N. (2007). Kuchnia eu- ropejska dla dzieci: gotujemy w szkole i w domu! Warszawa: Wydawnictwo NO- WIK.
Świerczyńska-Jelonek, D. (1997). [Rec.
Fox, M. Magda.doc. Wrocław: Siedmio- róg]. Guliwer, 5, 43–44.
Tomaszewska, M. (2000). Tego lata w Bur- belkowie. Warszawa: Nasza Księgarnia.
Tylicka, B. (2002). Skazani na szybkie doj- rzewanie. Trzeci świat Mateusza. [Rec.
Przybylska, E. Trzeci świat Mateusza.
Łódź: Akapit Press, 2001]. Nowe Książ- ki, 7/8, 84.
Tylicka, B. (2003). Kotowska Katarzyna.
W: B. Tylicka, G. Leszczyński (red.), Słownik literatury dziecięcej i młodzieżo- wej (s. 196). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wiktor, J.W. (2001). Promocja: system ko- munikacji przedsiębiorstwa z rynkiem.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Anita Has-Tokarz
Polish Books for the Young Reader in the International BARFIE Books Catalogue Abstract
The aim of the article is to present the collection of Polish books for children and young people, which were included in the BARFIE Book Catalogue. The BARFIE Project (Books and Reading For Intercultural Education) is a European Union enterprise that realizes the ideas of intercultural education. The program was implemented between 2002 and 2004. Eleven European countries joined the project: Austria, Belgium, Bulgaria, Czech Republic, Denmark, Finland, France, Portugal, Slovakia, the UK, and Poland, the latter having been represented by the W. J. Grabski Public Library in Warsaw.
One of the most signifi cant measures taken under the project was the preparation of the international catalogue of books useful in the intercultural education of children and young people. It contains descriptions of 138 publications in the realm of contemporary literature for children and young people that were selected by the institutions representing the countries participating in the undertaking. The books by contemporary national authors were chosen for the catalogue on the account of the criterion of their usefulness for the needs of intercultural education and their positive presentation of what the European heritage has in common and how the countries participating in the project differ from one another in the cultural sense.
The catalogue can be regarded as the subject catalog, a very important bibliographic and documentation source and a kind of bibliographic and factual compendium about the recent European literature for children and young people in the area of intercultural education.
The collection also contains seven books by Polish authors: Magda.doc by Marta Fox, Jeż
[Hedgehog] by Katarzyna Kotowska, Miłość, psiakrew [Love, Dammit] by Ewa Nowacka, Hera, moja miłość [Hera, My Love] by Anna Onichimowska, Trzeci świat Mateusza [The Third Word of Matthew] by Ewa Przybylska, Chwileczkę, Walerio [Just a minute, Valeria] by Krystyna Siesicka, and Tego lata w Burbelkowie [That Summer at Burbelkowo] by Marta Tomaszewska.
Keywords: book for children, intercultural education, intercultural dialogue, thematic catalog, collection BARFIE
ANNA SOŁTYSIEWICZ1
K
SIĄŻKI ROZKŁADANKI W OFERCIE POLSKICH WYDAWCÓWNR 3 (45) 2016, S. 24-39
1
W
stępDotychczas w literaturze przedmiotu nie odnotowano pracy zawiera- jącej przegląd oferty polskich wydawców pod kątem książek rozkładanek.
Jedyne publikacje, w których wymienia się termin „książka rozkładanka”, dotyczą historii książek zabawek. Bardzo krótkie lub obszerniejsze frag- menty prac poświęcili książkom rozkładankom: Janusz Dunin (1991), Marek Kątny (1998; 2008), Małgorzata Chrobak (2001), Grażyna Lewan- dowicz-Nosal (2008), Agnieszka Maroń (2011), Agnieszka Mizera (2003) i Michał Zając (2008). W źródłach elektronicznych odnaleźć można mate- riały dotyczące książek zabawek (a co za tym idzie również książek rozkłada- nek) opracowane przez Marka Hinera (2002), Ann Montanaro (2001) i Ellen G. K. Rubin (2013). Susan Lee Hendrix (2008) jest natomiast autorką pracy doktorskiej, w której zajęła się książkami zabawkami w aspekcie praktycz- nym, jako działem inżynierii papieru.
Przedmiotem niniejszego opracowania są publikacje, które można określić mianem książek rozkładanek – jednego z typów tak zwanych ksią- żek zabawek. W polskich publikacjach z zakresu bibliologii oraz literatury pięknej i popularnonaukowej przeznaczonej dla dzieci termin „książka roz- kładanka” znalazł się w pracach Marka Kątnego (2008) i Agnieszki Maroń (2011). Kątny (2008, s. 98-100) wymienił „książki rozkładanki” jako jeden z trzech typów XIX-wiecznych książek zabawek (oprócz książeczek wyłącz- nie z obrazkami i książek gier), w kontekście publikacji współczesnych natomiast nie używa on terminu „książki rozkładanki”, lecz „książeczki przestrzenne z elementami ruchomymi”, podtyp tzw. „manipulantek” –
1 Uniwersytet Jagielloński, Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Bibliologia i In- formatologia.
aktywizujących książek zabawek, przypominających gry. Maroń, przedsta- wiając historię rozwoju książek zabawek, wymieniła „książki rozkładanki (typu pop-up)” jako z jeden typów charakterystycznych dla tego gatunku książek dla dzieci, jednocześnie uznała ona książki rozkładanki za naj- bardziej wyrafi nowaną odmianę książek zabawek (Maroń, 2011, s. 61-70).
Anna Sołtysiewicz przedstawiła defi nicję książki zabawki, wprowadziła również podział gatunkowy tego rodzaju publikacji, wyróżniając książkę rozkładankę jako jeden z podtypów ruchomych książek zabawek (2015, s. 188-189).
Książki rozkładanki – terminologia
Anglojęzycznym odpowiednikiem „książki rozkładanki” jest termin pop-up book. Książki określane tym mianem uznawane są za jeden z typów książki zabawki (w anglojęzycznej literaturze przedmiotu nie istnieje jeden ścisły odpowiednik tego pojęcia, w odniesieniu do książki zabawki używa się wyrażeń: toy and movable book lub interactive children’s book lub movable book)2.
Książki rozkładanki to jeden z najbardziej znanych i charakterystycz- nych typów książek zabawek. Można zaliczyć je do grupy ruchomych ksią- żek zabawek, czyli takich publikacji, w których w sposób automatyczny lub poprzez interakcję czytelnika z książką wywoływany jest ruch. Książki tego typu mogą zawierać całostronicowe lub mniejsze elementy ruchome, w takich publikacjach części ruchome występować mogą na każdej stronie lub tylko raz w obrębie całej książeczki.
Książką rozkładanką nazwać można pozycję, w której znajduje się trójwymiarowa rozkładana ilustracja (ang. pop-up), uruchomiona poprzez otwarcie książki unosi się ponad płaszczyznę strony (Hendrix, 2008, s. 272). Za książkę rozkładankę uznać można publikację zawierającą co najmniej jedną ilustrację tego typu. W ścisłym znaczeniu pop-up to „ilu- stracja, która uruchamiana poprzez otwarcie książki, pociągnięcie paska papieru lub podniesienie klapki unosi się z płaszczyzny strony. Ilustracja trójwymiarowa” (Rubin, 2013, par. 14). Książki rozkładanki mogą być rów- nież zaprojektowane tak, że rozkładane ilustracje można oglądać w pionie, po obróceniu książki o 90 stopni w lewo (upside-down).
Książki zabawki łączą w sobie cechy książek i zabawek (Lewandowicz- -Nosal, 2007, s. 72). Wiele z takich publikacji formą przypominają trady- cyjne kodeksy – m.in. ruchome książki zabawki, czyli także książki rozkła- danki. Istnieje również grupa książek zabawek, których kształt różni się od kodeksu. Są to publikacje wycięte na wygląd zwierząt lub przedmiotów oraz książki zabawki zaprojektowano tak, aby mieściły się w walizeczkach,
2 Zob. klasyfi kację Library of Congress (Toy and movable books, 2011).
kuferkach itp. Poza wydawnictwami o nietypowym kształcie wśród książek zabawek można wyróżnić również książeczki wykonane z materiałów innych niż papier i karton, na przykład z tkaniny, plastiku lub gumy. Kolejną cha- rakterystyczną grupą książek zabawek są pozycje „wzbogacone”. Aby wyko- rzystać wszystkie funkcje tych statycznych publikacji, czytelnik powinien posłużyć się określonym elementem dodatkowym (nie będącym mechani- zmem ruchomym, który wymieniono w kolejnym akapicie) albo wykonać zaplanowane przez autorów książki zadania (Sołtysiewicz, 2015, s. 186).
Poza rozkładankami do grupy ruchomych książek zabawek zaliczyć można również: harmonijki (książki w formie długiej zaginanej naprze- miennie harmonijki), metamorfozy (z ilustracjami w formie mechanizmu żaluzji, które zmieniają się pod wpływem ruchu), publikacje z otworami (umożliwiają one czytelnikom spojrzenie przez otwory do wnętrza książki), wydawnictwa z suwakami kołowymi, arlekinady (z klapkami, których podniesienie odsłania dodatkową treść), karuzele (które można uformo- wać w kształt karuzeli), „pociągnij i porusz” (ruch uzyskiwany jest przez pociągnięcie odpowiedniego elementu), „dobieranki” (w książkach takich możliwe jest dowolne komponowanie przez czytelnika rysunków z fragmen- tów) i „ubieranki” (czytelnik może dobierać ubrania dla zamieszczonych w książce lalek) (Sołtysiewicz, 2015, s. 186–190).
Książki rozkładanki – historia
Pierwsze książki rozkładanki pojawiły się w XIX w., ale już wcześniej na rynku książki ukazało się wiele publikacji, w których zastosowano mecha- nizmy ruchome. Chronologicznie pierwszymi tego typu elementami były suwaki kołowe (volvelle) i klapki, które występowały już w średniowiecz- nych rękopisach Mateusza Paryżanina (Matthew Paris) i Rajmunda Llulla (Ramon Llull) w latach ok. 1290–1305 (Hendrix, 2008, s. 46–47; Maroń, 2011, s. 61–62; Montanaro, 2001, par. 3). Mechanizmy takie zaczęły się upowszechniać i trafi ały również do wydawnictw popularnych i ulotek.
W okresie renesansu do niektórych publikacji dołączano papierowe gry i instrumenty astronomiczne, np. zegary słoneczne (Hendrix, 2008, s. 51).
Dopiero w wiekach późniejszych zaczęto zwracać baczniejszą uwagę na potrzeby dzieci i wtedy też zaczęto publikować pierwsze książki adreso- wane stricte do nich, zaś w latach 60. XVIII w. Anglik, Robert Sayer, wpro- wadził książki zabawki przeznaczone dla dzieci (Hendrix, 2008, s. 55–56;
Maroń, 2011, s. 61–62). Sayer oraz ofi cyna Williama i Stacey’a Grimaldich wyspecjalizowali się w wydawaniu arlekinad (Hendrix, 2008, s. 57; Intro- duction, b.r., par. 6). Również w XIX w. dużą popularnością w Europie i Stanach Zjednoczonych cieszyły się „ubieranki”, które zaczęła publikować fi rma należąca do Samuela i Josepha Fullerów (Maroń, 2011, s. 62; S and J Fuller, b.r., par. 1).
Pierwszym wydawcą, który uruchomił produkcję książek zabawek na większą skalę, była ofi cyna Dean & Son z Londynu. Szacuje się, że w dru- giej połowie XIX w. wprowadziła ona na rynek około 50 tego typu tytułów.
Thomas Dean uważał się za „pomysłodawcę książki ruchomej przeznaczo- nej dla dzieci, w której można poruszać postaciami, które mogą odgrywać scenki w zgodzie z fabułą przedstawioną w każdym opowiadaniu” (Mon- tanaro, 2001, par. 6–9). W publikacjach wydawnictwa Dean & Son po raz pierwszy pojawiały się różnorodne rozwiązania, stosowane później w książ- kach zabawkach, takie jak: okienka, paski papieru inicjujące ruch, żalu- zje. To właśnie w książkach tej fi rmy zastosowano mechanizm klapki, po uniesieniu której ukazywała się trójwymiarowa scenka – były to więc pierw- sze quasi-rozkładanki (rozkładanki sensu stricto ukazują się po otwarciu książki, a nie po uniesieniu klapki) (Dean and Son, b.r., par. 2; Hendrix, 2008, s. 62–65; Maroń, 2011, s. 63–65).
Poważnym konkurentem fi rmy Dean & Son w dziedzinie książek zaba- wek było wydawnictwo Raphael Tuck & Sons, które wydało serię książek wyposażoną w elementy ruchome i rozkładane trójwymiarowe ilustracje.
Pozycje te cieszyły się dużą popularnością ze względu na swoje walory este- tyczne, ale też niską cenę (Maroń, 2011, s. 65; Montanaro, 2001, par. 9;
Raphael Tuck and Sons, b.r., par. 6).
Pod koniec XIX w. na ziemiach niemieckich (wspomniani wydawcy działali na rynku brytyjskim) książki zabawki wydawał Ernest Nister, pio- nier chromolitografi i i wielki twórca książki dla dzieci. Książki ruchome publikowane w jego ofi cynie od około 1890 r. odznaczały się niezwykłą atrakcyjnością. Nister uznawany jest za pomysłodawcę ilustracji trój- wymiarowych, które unosiły się ponad poziom strony automatycznie po otwarciu książki. Pozycje wydawane przez tego twórcę cieszyły się dużą popularnością w Anglii, Francji i Stanach Zjednoczonych, gdzie zakładał oddziały swojej fi rmy (Ernest, b.r., par. 3; Maroń, 2011, s. 64; Montanaro, 2001, par. 10; Zając, 2008, s. 1).
Wybitnym twórcą książek zabawek był pochodzący z Monachium Lothar Meggendorfer. Był on autorem jednych z najbardziej skomplikowa- nych mechanizmów, jakie kiedykolwiek zamieszczano w książkach zabaw- kach. Stosował on złożone systemy różnorodnych dźwigni, cięgien, klapek itp., które umożliwiały czytelnikowi podziwianie jednoczesnego lub opóźnio- nego ruchu pięciu postaci (mogły się one poruszać w różnych kierunkach).
Oprócz bardzo skomplikowanych mechanizmów pozwalających na uaktyw- nienie książek, pozycje tworzone przez Meggendorfera przyciągały czytelni- ków zabawnymi ilustracjami i śmiesznymi postaciami. W latach 1878–1925 stworzył blisko 200 ruchomych książek zabawek, a jego oryginalne prace są bardzo wartościowe. Do dziś jego dzieła są niezwykle cenione, a doroczna nagroda „Movable Book Society” nosi jego imię (Hendrix, 2008, s. 63; Lothar Meggendorfer, b.r., par. 1-4; Maroń, 2011, s. 64; Montanaro, 2001, par. 12).
We Francji produkcją książek ruchomych zajmowały się ofi cyny A. Capendu i Guérin-Müller (Desse, b.r., par. 1–2). Sława europejskich ksią- żek zabawek produkowanych przez Dean & Son, Ernesta Nistera i Meggen- dorfera dotarła do Ameryki Północnej. W USA ofi cyna McLoughlin Brothers zaczęła oferować na tamtejszym rynku książki podobne do publikacji twór- ców europejskich, a czasem będące ich piracką wersją. Bracia McLoughlin stworzyli serię Little Showman’s Series, w której każda książka zawierała rozkładaną trójwymiarową ilustrację (Maroń, 2011, s. 64–65; Montanaro, 2001, par. 13; McLoughlin, b.r., par. 1–2).
Wybuch I wojny światowej spowodował zatrzymanie rozwoju książki zabawki – wszystkie tego rodzaju publikacje produkowano ręcznie, więk- szość z nich na ziemiach niemieckich i angielskich, ogarniętych konfl iktem zbrojnym. Poważnie ograniczono wówczas dostawy papieru, siła robocza została zaangażowana w prace na rzecz obronności, a jakość produkowa- nych książek zabawek pogorszyła się. Spadło też zainteresowanie odbior- ców, którzy woleli przeznaczyć pieniądze na inne, potrzebniejsze w okre- sie wojny cele. Dlatego też uznaje się rok 1914 za koniec „złotego wieku”
książki zabawki (Maroń, 2011, s. 66).
Sytuacja na rynku książek zabawek zmieniła się dopiero w 1929 r., kiedy Stephen Louis Giraud, londyński wydawca, wydał pierwszy tom serii Bookano Stories. Wprowadził on książkę rozkładankę, która mogła być oglądana pod wieloma kątami, a trójwymiarowe elementy ilustracji wyko- nywały ruch automatycznie po rozłożeniu książki. Uznaje się, że technikę tę wynalazł Theodore Brown, lecz nie wiedział jak ją wykorzystać i zwrócił się ze swym pomysłem do Girauda. Publikacje tegoż uznawane są za pierw- sze prawdziwe rozkładanki. Książki tego wydawcy wykonywane były z tań- szych materiałów, co wpływało na stosunkowo niskie ceny (Hendrix, 2008, s. 67; Maroń, 2011, s. 66).
W latach 30. XX w. w Stanach Zjednoczonych wydawnictwo Blue Ribbon Publishing rozpoczęło współpracę z Haroldem Lentzem, inżynierem papieru.
Zaprojektował on szatę grafi czną książek rozkładanek w większości wyko- rzystujących postaci wykreowane przez Walta Disneya, ale także bohaterów pochodzących z dobrze znanych baśni i bajek dla dzieci, m.in. Kota w butach i Calineczkę. Właśnie to wydawnictwo po raz pierwszy na określenie swoich publikacji użyło terminu pop-up i zastrzegło go w urzędzie jako hasło rekla- mowe (Maroń, 2011, s. 66; The Great Menagerie, b.r., par. 2).
Jednym z najwybitniejszych dwudziestowiecznych twórców książki zabawki był Czech, Vojtěch Kubašta (1914–1992). Tworzył on rozbudo- wane, nowatorskie książki rozkładanki, które zachwycały zarówno kon- strukcją, jak i pięknymi kolorowymi rysunkami. Kubašta był zaangażo- wany w proces tworzenia swoich dzieł od początku do końca: sam wybierał klasyczne teksty lub samodzielnie je pisał, następnie projektował warstwę grafi czną. Podczas swojej działalności stworzył około 70 projektów. Jego
