akademia ignatianum Wydawnictwo WaM
kraków 2013
WychoWaWca
W pedagogice
ignacjańskiej
W s t ĘP
W dobie pluralizmu wartości i relatywizmu moralnego po- szukiwanie mistrzów i przewodników na drodze urzeczywist- niania swojego człowieczeństwa staje się jednym z najbardziej istotnych, chociaż nie zawsze zauważalnych dążeń ludzkich.
konteksty myślenia o wychowaniu charakteryzuje brak klarow- ności sytuacji, brak pewnych dróg i ogólny brak pewności, które tym bardziej eksponują potrzebę coraz większego praktycznego i konkretnego działania wychowawczego w tak skomplikowa- nej sytuacji pedagogicznej 1. Wobec takiej wizji rzeczywistości, w której rośnie poziom niepewności życia, wychowawca ma niełatwe zadanie towarzyszenia młodemu człowiekowi w ucze- niu się rozstrzygania skomplikowanych dylematów moralnych, przez rozsądne segregowanie informacji i wybieranie wartości, w sytuacji kiedy pojawia się coraz więcej problemów z zaspo- kajaniem podstawowych potrzeb człowieka, takich jak potrze- ba bezpieczeństwa i miłości 2. to także rzeczywistość, w której
1 Por. M. nowak, nurty myślenia w pedagogice współczesnej, w: Demokracja a oświata, kształcenie i wychowanie, red. H. kwiatkowska i Z. kwieciński, PtP, toruń 1996, s. 119.
2 Por. k. olbrycht, Dylematy współczesnego wychowania, „Znak” 43(1991)9, s. 41.
fleksji nad procesem wychowania, miejscem i rolą wychowawcy w tym procesie. kiedy procesy edukacyjne skupiają się głównie na nauczaniu, a dla pedagogów najważniejszym wymiarem osobowości stały się procesy poznawcze, zachodzi potrzeba do- strzeżenia i odkrycia na nowo osoby wychowawcy w szerokim znaczeniu 4.
Pozycja zatytułowana Wychowawca w pedagogice ignacjańskiej wpisuje się w nurt pracy pedagogów, którzy poszukiwali i po- szukują w filozofii, duchowości czy religii natchnienia i kategorii pojęciowych, z jednej strony stanowiących podstawę pozna- wania i zrozumienia rzeczywistości, również rzeczywistości edukacyjnej i wychowawczej, a z drugiej strony pozwalających tę rzeczywistość oglądać w zróżnicowanym świetle, odrywać myślenie o edukacji od faktów, aby z nową wiedzą do nich powrócić 5.
Pedagogiką poszukującą w duchowości i religii natchnienia dla kształtowanej przez siebie rzeczywistości wychowawczej jest pedagogika ignacjańska. Poszukiwała i poszukuje ona na- dal kategorii pojęciowych i odkrywa swoje znaczenie w świetle doświadczenia jej twórcy i jednocześnie założyciela Zakonu jezuitów (towarzystwo jezusowe), ignacego loyoli (1491-1556).
dla tego XVi-wiecznego młodego rycerza sensem życia sta- ło się doskonalenie swojego człowieczeństwa inspirowane
3 Por. k. olbrycht, nauczyciel wobec koncepcji „wychowania dla” i wychowania do wyboru wartości, w: Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personali‑
stycznej, red. F. adamski, Uj, Pat, kraków 1993, s. 112.
4 Por. k. olbrycht, Dylematy współczesnego wychowania, dz. cyt., s. 40.
5 Por. k. Rubacha, Edukacja jako przedmiot pedagogiki i jej subdyscyplin, w: Pe‑
dagogika. Podręcznik akademicki, t. 1, red. Z. kwieciński i B. śliwerski, Wn PWn,
doświadczeniem mistycznym. swoje doświadczenie duchowe spisał w małej książeczce, która do historii przeszła pod tytułem Ćwiczenia duchowe 6. Przez ponad 450 lat duch Ćwiczeń jest przy- bliżany kolejnym pokoleniom. dzieło to, odczytywane w zmie- niających się z czasem warunkach i okolicznościach, nie traci na swojej aktualności. doświadczenie osobiste ignacego loyoli odegrało szczególną rolę przede wszystkim w dwóch dziedzi- nach: w duchowości i wychowaniu.
W historii i tradycji mamy zatem duchowość ignacjańską oraz pedagogikę ignacjańską. Podkreślić należy, że pedagogika igna- cjańska ma swoje korzenie w duchowości ignacjańskiej, w niej znajduje punkt odniesienia i swoje źródło. Zaznaczyć powinno się również, że duchowość i pedagogika ignacjańska zrodziły się z podstawowego pragnienia św. ignacego, jakim było pragnienie pomagania ludziom, aby w ten sposób umożliwić jak największej liczbie osób odkrywanie pełni swojego człowieczeństwa w ni- gdy niekończącym się dążeniu do doskonałości. Pedagogika ig- nacjańska wyrosła z charyzmatu ignacego loyoli, z ówczesnych potrzeb kościoła katolickiego, pogłębionej refleksji nad ideą hu- manizmu oraz potrzeby internalizacji wartości uniwersalnych, które umożliwiały integralny charakter wychowania 7. jest to pedagogika ciągle żywa, kształtująca się przez konfrontowanie aktualnych problemów życia i wychowania.
Pedagogika ignacjańska poszukuje zatem kategorii pojęcio- wych w Ćwiczeniach duchowych i tam znajduje ich wyjaśnienie.
czyni to zwłaszcza w zakresie określania relacji między wy- chowawcą a wychowankiem, ich wzajemnych odniesień i za- sad wspólnego poszukiwania najpełniejszej drogi do prawdy
6 Ćwiczenia duchowe są nazwą własną i jednocześnie tytułem książeczki, w której ignacy loyola spisał swoje doświadczenie mistyczne. Powszechnie używanym skrótem dla Ćwiczeń duchowych jest Ćd i jest on stosowany w roz- prawie. często także na określenie Ćwiczeń duchowych używa się skróconej nazwy Ćwiczenia, z czego również korzystamy w rozprawie.
7 Por. M. Rusiecki, uwarunkowania tożsamości szkół jezuickich w XVI‑XVII wie‑
ku, w: Kreowanie tożsamości szkoły, t. 2, Konteksty historyczne, społeczno‑kulturowe, edukacyjne, red. k. chałas, B. komorowska, Wydawnictwo kUl, lublin 2009, s. 15.
czywistości wychowawczej, lecz ją konstruuje. jest on bowiem zespołem idei, które dotyczą interpretacji całej rzeczywistości, koncepcji człowieka, koncepcji życia moralnego ludzi oraz kon- cepcji życia społecznego 8. Podejmowanie bowiem refleksji nad wychowaniem i nad rolą wychowawcy w procesie wychowania wiąże się zawsze z przyjęciem wyraźnych założeń antropolo- gicznych i aksjologicznych 9.
dla niniejszej rozprawy kluczem do interpretacji rzeczywi- stości i określenia koncepcji człowieka są wspomniane już Ćwi‑
czenia duchowe. one pozwalają nazywać i określać rzeczywistość wychowawczą za pomocą kategorii ignacjańskich, nadając jej w ten sposób specyfikę. odnosząc takie rozumowanie do peda- gogiki, której narzędzia pozwalają na logiczne uporządkowanie, uogólnienie i usystematyzowanie pojęć dotyczących wycho- wania – co charakteryzuje każdą teorię, można budować teorię wychowawcy w pedagogice ignacjańskiej.
W polskiej literaturze przedmiotu znaleźć można bogaty do- robek dotyczący historii szkolnictwa jezuickiego w Polsce i poza jej granicami 10. nie brakuje zwłaszcza opracowań z zakresu hi- storii wychowania. W zakresie pedagogiki ogólnej, teorii wycho- wania, dydaktyki, a w szczególności pedeutologii, zagadnienia pedagogiki ignacjańskiej podejmowane są jednak sporadycznie i zwykle w jakimś jednym określonym aspekcie, jak na przy- kład ukazanie modelu pedagogii ignacjańskiej czy ignacjańskiej
8 Por. s. kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo sale- zjańskie, Warszawa 2001, s. 87-88.
9 Por. k. olbrycht, Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby, Wydawnictwo Uniwersytetu śląskiego, katowice 2002, s. 33.
10 W literaturze polskiej na uwagę zasługują w tym zakresie przede wszyst-
zasady magis w praktyce wychowawczej 11. Znajdujemy również opracowania, które odnoszą się głównie do wybranych prak- tycznych rozwiązań możliwych do zastosowania w procesie wychowania, zainspirowanych szczegółowymi zagadnieniami pedagogiki ignacjańskiej 12. Zostały także przetłumaczone na ję- zyk polski i opublikowane dokumenty pedagogiki ignacjańskiej, jak: Charakterystyczne cechy jezuickiego wychowania 13 oraz Pedago‑
gika ignacjańska – podejście praktyczne 14. istnieją również opraco- wania dotyczące duchowości ignacjańskiej i wszelkich form jej praktykowania 15.
Rozprawa Wychowawca w pedagogice ignacjańskiej może wy- pełnić lukę w polskiej pedagogicznej literaturze naukowej do- tyczącej wychowawczego aspektu ignacjańskiego charyzmatu,
11 są to m.in. pozycje: M. inglot, Założenia „Ratio studiorum” (1599) i „Cha‑
rakterystycznych cech jezuickiego wychowania” (1986), w: Pedagogika wiary, red.
a. Hajduk, j. Mółka, Wyższa szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „ignatianum”, Wydawnictwo WaM, kraków 2007, s. 85-95; Pedagogika ignacjańska wobec wy‑
zwań współczesnego humanizmu, red. W. Pasierbek, Wyższa szkoła Filozoficzno- -Pedagogiczna „ignatianum”, Wydawnictwo WaM, kraków 2008.
12 Przykładem jest kwartalnik o wychowaniu „Być dla innych” wydawany od 1997 roku przez centrum arrupe, niepubliczną placówkę doskonalenia nauczycieli o zasięgu ogólnokrajowym.
13 dokument został opublikowany w 1986 roku. tytuł oryginału brzmi The Characteristics of Jesuit Education. W naszej rozprawie będziemy się odnosili do polskiego tłumaczenia i używali skrótu chcjW. chcjW to dokument, który posiada numerację poszczególnych akapitów, będziemy zatem posługiwali się odpowiednimi numerami w odnośnikach, zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą dotyczącą dokumentów. dokument ten szczegółowo zostanie omówiony i przeanalizowany w iii rozdziale rozprawy jako jedno ze źródeł współczesnej pedagogiki ignacjańskiej.
14 dokument został opublikowany w 1993 roku. tytuł oryginału brzmi Igna tian Pedagogy a Practical Approach. W naszej rozprawie będziemy odnosili się do polskiego tłumaczenia i używali skrótu Pi. Pi jest dokumentem, który posiada numerację poszczególnych akapitów, będziemy zatem posługiwali się odpowiednimi numerami w odnośnikach, zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą dotyczącą dokumentów. dokument ten szczegółowo zostanie omówiony i przeanalizowany w iii rozdziale rozprawy jako jedno ze źródeł współczesnej pedagogiki ignacjańskiej.
15 W zakresie duchowości ignacjańskiej należy odesłać do szeregu publi- kacji wydanych głównie przez Wydawnictwo WaM w krakowie i artykułów w kwartalniku „Życie duchowe”.
Wychowawca...2
wawcy w pedagogice ignacjańskiej w świetle jej podstawowego źródła, jakim są Ćwiczenia duchowe. dla poszukującego pedagoga praca ma także znamiona praktyczności w zakresie sposobów doskonalenia siebie samego, swoich kompetencji zawodowych i podejmowania roli wychowawcy oraz rozumienia procesu wychowania w ponowoczesnej rzeczywistości. Mimo że peda- gogika ignacjańska na przestrzeni wieków realizowała swoje założenia w instytucjach szkolnych, tworząc dostosowane do nich zasady i reguły, to jednak zawsze ich początek odnajdujemy w książeczce Ćwiczeń duchowych.
celem rozprawy jest ukazanie teorii wychowawcy w peda- gogice ignacjańskiej. Rozumiejąc teorię jako wynik pracy prze- prowadzonej z wyraźnie stawianym sobie celem i uprawiania refleksji nad wybranym aspektem rzeczywistości, utrwalonej w formie modelu deskrypcyjnego lub wyjaśniającego, teorię wychowawcy w pedagogice ignacjańskiej chcemy ująć jako teorię, którą stworzyła praktyka wychowawcza w szkołach powadzonych przez jezuitów. dowodzi to, że prawdopodobnie niemożliwe jest zamierzone działanie ludzkie bez jakiejś teorii, czyli swoistego zarysu teoretycznego, schematu czy modelu tego działania i jego celów oraz sensu (czy też wartości) 16. jednocześ- nie konkretna teoria pedagogiczna pozwala na ukazanie wagi, skuteczności i wartości modelu działania wychowawczego, wy- dobytego i utworzonego dzięki praktyce, a później przybranego
16 Por. M. nowak, Epistemologiczne, aksjologiczne i metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. s. Palka,
w ujęcie teoretyczne, by w następnej kolejności z większą kla- rownością oraz skutecznością do tej praktyki powrócić 17.
takie rozumowanie jest charakterystyczne dla humani- stycznego nurtu badań pedagogicznych, w których wiedza jest kształtowana dla praktyki w określonym kontekście, ujmującym zjawiska holistycznie i cechującym się kreatywnością metodolo- giczną. Podejście humanistyczne w pedagogice umożliwia do- strzeganie nie tylko zjawisk ilościowych, ale przede wszystkim zjawisk jakościowych w badaniach pedagogicznych. Pedagogika jako nauka o wychowaniu człowieka musi zachować w swojej optyce badawczej jedność cielesno-duchową natury człowieka i przypisaną mu wolność 18.
W rozprawie podjęto naukową refleksję nad aktualnością doświadczenia, które na przestrzeni czasu, od założenia przez jezuitów pierwszej szkoły w Mesynie w 1548 roku aż do dzi- siaj, stanowi o wartości pedagogiki ignacjańskiej. Ukazano, jak pedagogika ignacjańska może pomóc stawać się lepszymi wy- chowawcami współczesnym nauczycielom i wychowawcom, w podejmowaniu codziennych obowiązków oraz prowadzeniu młodych ludzi ku lepszej jakości życia i dążeniu do doskonałości swojego człowieczeństwa.
17 Por. M. nowak, Metodologia pedagogiki między „naukowością/teoretycznością”
a „praktycznością”, w: Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, red.
d. kubinowski i M. nowak, oficyna Wydawnicza impuls, kraków 2006, s. 151.
18 Por. d. kubinowski, Przyrodnicze i humanistyczne podstawy badań pedago‑
gicznych, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, dz. cyt., s. 32.
