Workshop B: Energiebesparing, geluidisolatie en binnenmilieu

Workshop B

Energiebesparing, geluidsisolatie en binnenmilieu

De workshop gaat over een integrale aanpak van woningrenovatie met aandacht voor energie, geluid en schone binnenlucht. Enerzijds worden met deze aanpak vervolgproblemen van energiebesparende maatregelen voorkomen en anderzijds kan 70% huurdersinstemming mogelijk sneller verkregen worden. Met een interactieve case worden valkuilen en kansen rondom renovatie verkend. Een gezond binnenmilieu en een kwaliteitsslag in geluidswering van buiten en van de buren om energiebesparende maatregelen succesvol voor elkaar te krijgen: kans of kansloos?

Marc Rietman, Witteveen+Bos en Tiny Habets, GGD Rotterdam en omstreken

Foto’s: Tiny Habets en Marc Rietman

De workshop verving een excursie naar Rotterdam, waarbij een project langs een drukke verkeersader en een duurzaam bouwen expositie zouden zijn bezocht. Gastorganisaties zijn Witteveen & Bos (Inge Blom en Marc Rietman ) en de GGD Rotterdam en Rijnmond (Tiny Habets). Doel was om het nemen van verplichte geluidsisolerende maatregelen te combineren met passende extra maatregelen, die een gezond en comfortabel binnenmilieu opleveren.

Marc Rietman moest onverwacht voor Inge Blom invallen. Zie de uitgeschreven presentatie van Inge Blom achter dit verslag.

De les uit haar verhaal

Met de beste bedoelingen wordt toekomstige of nu aanwezige geluidshinder van bijvoorbeeld snelwegen en treinen aangepakt. Maar als het geluid van buiten goed wordt geweerd, wordt het geluid van de buren veel beter waargenomen en nemen geluidsklachten vaak toe. Ook

geluidsbronnen binnenshuis, zoals ventilatoren, zijn beter hoorbaar. Bovendien worden kieren dichtgestopt waardoor de binnenlucht niet genoeg ververst wordt. Door isolatieglas komt er tijdens een vochtig binnenmilieu geen condens op de ramen. Zonder deze waarschuwing wordt er soms niet genoeg gelucht. Bovendien voelt een vochtig huis kouder aan, waardoor er vaak meer gestookt wordt om het comfort te verhogen. Ook bij thermische gevelisolatie wordt geluid van buiten beter geweerd, waardoor burengerucht toe kan nemen. De problemen met ventilatie en gezonde binnenlucht zijn hetzelfde als bij geluidsisolatie van de gevel, als hier niet voldoende aandacht aan wordt besteed.

In de workshop staan de aspecten energiebesparing, geluid van buiten en binnen, en ventilatie van woningen centraal. Wat hebben deze aspecten met elkaar te maken, wat komen de

workshopdeelnemers in de praktijk tegen en waarom deze drie onderwerpen nog zo vaak apart worden behandeld. Integraal benaderen is het devies. Er is veel meer discussie over de

belevingskwaliteit van de woningen nodig.

Rol GGD

Tiny Habets van de GGD Rotterdam-Rijnmond vertelt over de onthutsende achterstand van de levensverwachting bij Rotterdammers ten opzichte van overige Nederlanders. Dat motiveert om te voorkomen dat er bij energiebesparingsprojecten fouten worden gemaakt, die gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Daartoe is samen met een expertgroep een Handleiding met aandachtspunten voor een gezond binnenmilieu bij renovatie opgesteld. Tevens zijn woningcorporaties uitgenodigd om de GGD tijdig bij het opstellen van verbeterplannen te betrekken voor advies. Dat project is niet succesvol verlopen. De GGD constateert dat corporaties weliswaar positief staan tegenover gezonde woningen, maar het binnenmilieu staat bij plannenmakers (nog) niet op de agenda. Voor samen optrekken bij planvorming is weinig draagvlak gevonden. Het team Gezondheidsbevordering en Milieu van de GGD wil graag een adviserende rol vervullen. De rol van de GGD komt daarom uitvoerig in de discussie aan de orde.

De GGD is gemeente, dus ondanks vertrouwen bij de burger zijn woningcorporaties bang dat de gemeente met eisen komt (aanschrijvingen). En wat is de specifieke deskundigheid van GGD medewerkers, waarmee projectteams en technici verder kunnen? Binnenmilieuproblemen gaan om heel concrete problemen, waarvoor expertadvies nodig is, veel meer dan aandachtspunten. Kortom, de inbreng van de GGD wordt niet onverdeeld gunstig welkom geheten.

Geluidshinder is geen duidelijke indicator van ziektelast, hoewel woningcorporaties soms

hoofdpijndossiers hebben, wat de vraag/stelling oplevert: “is geluid niet HET binnenmilieu item?” In de statistieken van klachten over het (on)gezonde Rotterdam komt geluid niet voor. De

niet-onderbouwde stelling wordt geponeerd, dat de ziektelast van geluid in de orde van de ziektelast door Radon-gas is, of van vocht en schimmel: dit zijn veroorzakers van ziekte, maar de omvang ervan is niet eenduidig: ramingen met grote onzekerheid. Voor de aanwezigen wordt tussendoor nog even uitgelegd wat Radon-gas is en hoeveel het voorkomt in Nederlandse woningen.

Relatie met toewijzingsregels?

Omdat de sociale aspecten bij geluidsoverlast een grote rol spelen (want pianospel van een lief buurmeisje werkt minder bezwaarlijk als ruzie bij de buren), suggereert iemand om vaker strakker toe te wijzen op basis van gelijke woonstijlen. In drie identieke flats in Palenstein in Zoetermeer

selecteren bewoners bij mutatie een flat met bewoners die bij hun leefstijl passen; het aantal klachten over overlast van buren neemt daar af. In die zin zou geluidshinder ook met andere sociale processen bestreden kunnen worden, zoals bemiddeling, communiceren over spelregels etc.

Geconstateerd wordt dat geluidshinder met technische middelen bestreden kan worden, maar dat de kosten ervan hoog zijn. Vervolgens zijn de technische maatregelen geen oplossingen voor ernstige overlastproblemen. Extra geluidsisolatie tussen woningen is nuttig, als dat past in een renovatieplan. Als voorbeeld de praktijksituatie waarin een losse voorzetwand goedkoper was dan herstel van het zanderige stucwerk. En verbetering van de brandwerendheid van woning-scheidende vloeren gaat goed samen met verhoogde geluidsisolatie. Maar oplossen van geluidshinder vraagt naast technische maatregelen vooral een sociale aanpak.

Ventilatievoorzieningen

Tenslotte komt het onvermijdelijke onderwerp aanbod: welke ventilatieverbeteringen of nieuwe ventilatieconcepten zijn zinvol? In door verkeer of industrie geluid belaste woningen is het

buitenmilieu vaak met stank en stof belast. In Overschie werd een test gedaan met luchtfilters en werd aan de bewoners gevraagd naar ervaringen. De bewoners voelden zich slecht gehoord. Filters zijn te duur. Onderhoud van ventilatiesystemen door bewoners laat te wensen over. Daarom zou een woningcorporatie collectieve systemen kunnen prefereren boven individuele systemen, en ook individuele boxen buiten de woning kunnen ophangen, omdat systemen dan voor onderhoud toegankelijk zijn. Teveel bewoners zijn niet thuis, of geven geen thuis. Daarom wordt gepleit voor eenvoudige en robuuste systemen, die weinig eisen stellen aan bewonersgedrag: bewust

aangebrachte verspreide kieren (een tochtstrip eruit in de bovendorpel van ramen) en prioriteit voor natuurlijke toevoer. De mechanische afvoer zou een hogere basisstand moeten hebben, omdat Radon en vocht om permanente ventilatie vragen, terwijl CO2 sturing zo’n permanente ventilatie niet

ondersteunt. Evert Hasselaar pleit ervoor om natuurlijke afvoer te verbeteren via onderhoud, in plaats van om te schakelen naar een nieuw individueel mechanisch afvoersysteem. De suggestie dat het Bouwbesluit dit niet toestaat wordt teruggekaatst met de opmerking dat de regels niet zo uitgelegd hoeven te worden. Het gaat om voldoende prestatie. Natuurlijke ventilatie is nog steeds een door de regelgeving erkend systeem.

Conclusie: de bruikbaarheid door de bewoners van ventilatievoorzieningen is een belangrijk

criterium. Tot welk systeem dat leidt is echter nog niet uitgekristalliseerd.

Verhaal

Een verhaal dat gaat over de essentie waarom we hier bij elkaar zijn: het regelen van goede, gezonde en energiezuinige huisvesting voor bewoners van heel gemiddelde woningen in Nederland.

Het verhaal gaat over Daan en Marloes. Daan werkt in ploegendiensten als kraanmachinist in de oude havens van Rotterdam. Marloes werkt in de zorg. Daan en Marloes hebben elkaar jaren geleden

ontmoet toen Marloes praktische EHBO voorlichting gaf voor de medewerkers van de haven. Ze hebben een zoontje van 12 maanden oud en wonen in een huurwoning in Schiedam.

In de tijd dat Daan en Marloes elkaar net kenden, werd Daan uitgenodigd voor een reünie van zijn basisschool, die op dat moment 40 jaar bestond. Op de reünie kwam hij zijn vroegere schoolvriendje Jeroen tegen. Toen Jeroen met zijn ouders naar het zuiden des lands verhuisde, waren zij elkaar uit het oog verloren. Ze hadden zo’n leuke avond dat ze elkaar weer regelmatig opzochten. Op die manier leerde Jeroen de zus van Marloes kennen, Anne. Anne werkt als telefonische

helpdeskmedewerker bij een ICT bedrijf. Haar werk is van overal in Nederland uit te voeren, terwijl Jeroen met zijn werk als onderwijsassistent voor moeilijk opvoedbare kinderen moeilijker te

verplaatsen is. Na een tijdje heen en weer pendelen is Anne bij Jeroen in Eindhoven in een huis uit de jaren 30 gaan wonen. Zij hebben samen een zoontje en de oudere dochter van Jeroen woont in deeltijd ook bij hen.

Daan en Marloes wonen zoals gezegd in Schiedam, vlakbij het knooppunt waar de snelwegen A4 en A20 bij elkaar komen. De overheid is druk bezig aan de wegen en de hoeveelheid verkeer zal in de toekomst flink toenemen. Daan en Marloes vinden op een dag een brief in de bus van de gemeente en hun verhuurder, waarin wordt uitgelegd dat er zal worden onderzocht of het toenemende verkeer niet voor teveel lawaai in hun woning zal zorgen. Een paar weken later komt er een specialist bij hen

thuis een bouwkundige opname doen. De man in kwestie bekijkt hoe de plattegrond van het huis precies in elkaar zit en hoe de gevelconstructie in elkaar zit. Marloes vraagt waarom de man geen geluidmetingen doet, als ze moeten weten wat het geluid van de snelweg is in hun huis. Dat is omdat er nu nog niet meer verkeer is, dus het onderzoek bestaat uit een berekening of in de toekomst het geluid teveel wordt. De inspectie van het huis is in een kwartiertje tijd klaar. Weer een paar weken later krijgen Daan en Marloes een brief met daarin uitgelegd dat het geluid in hun huis inderdaad hoger zal worden en dat ze daarom kunnen kiezen om in de slaapkamer dubbel glas te laten plaatsen met geluiddempende ventilatieroosters. Ze stemmen in en de werkzaamheden worden uitgevoerd. Het is Daan en Marloes heel erg meegevallen: de verhuurder heeft goede afspraken gemaakt met de aannemer, die zich daar keurig aan houdt. Hij is binnen een dag klaar en heeft het huis weer keurig schoongemaakt. Ze merken nu al dat de tweede slaapkamer aan de kant van de snelweg veel stiller is. Jeroen kan er zelfs goed slapen als hij van een nachtdienst thuiskomt, Marloes niet wil storen en een gat in de dag slaapt.

In Eindhoven wonen Anne en Jeroen in een jaren 30-huis dat niet is geïsoleerd. Jeroen heeft het huis voordelig gekocht van een woningcorporatie. De woningcorporatie biedt aan om de koophuizen voor een redelijk bedrag tegelijk met dat van de buren, waarvan de meesten het huis huren, te isoleren en zo energie te besparen. Jeroen heeft daar wel oren naar, want de energierekening wordt steeds hoger met twee opgroeiende kinderen en hij wil zeker wel wat doen voor het milieu. Hij is zo enthousiast dat hij helpt om voldoende hurende buren over de streep te trekken om het project door te laten gaan. De gevels en daken worden van isolatiemateriaal voorzien, in de kruipruimte wordt folie aangebracht en het glas wordt vervangen door hoog rendement dubbele beglazing. Anne en Jeroen zijn wat minder tevreden over de aannemer, omdat het allemaal veel langer duurde en er nogal wat rommel achterbleef in de tuinen, maar dat is uitgepraat. Het werk is technisch wel goed uitgevoerd en de energiemeter loopt wat minder hard vooruit.

Een jaar nadat alle werkzaamheden zijn uitgevoerd laat Anne tijdens een telefoongesprek met Marloes vallen dat ze de laatste tijd de buren zo luidruchtig vindt. Ze hoort hen heen en weer klossen door het huis alsof ze allemaal twee keer zo zwaar zijn geworden en als het stil is in huis hoor je dat er gepraat wordt. De buren beweren dat ze niet luidruchtiger zijn geworden en niet weten wat ze verkeerd doen. Het zijn aardige mensen waar ze goed mee op kunnen schieten, dus Anne gelooft ze wel. Zou het ergens anders aan liggen? Nu Marloes er over nadenkt heeft zij op de gang van haar buren ook gehoord dat er meer onenigheden zijn over burengeluid. Zelf heeft ze er niet veel last van, maar ze woont op de bovenste verdieping en haar buurman is bijna nooit thuis. Het is toch wel frappant, want beide gebouwen zijn immers verbeterd.

Nadat de zussen de telefoon hebben opgehangen denkt Marloes nog wat na over hoe haar huis is veranderd nadat ze dubbel glas heeft gekregen. Ze heeft het er tijdens het eten ook over met Daan. Al pratend bedenkt Marloes ineens dat hun zoontje, die wat last heeft van zijn luchtwegen, de laatste tijd hier wel vaker last van heeft. Hij slaapt in een slaapkamertje waarvan de ramen zijn vervangen. Laatst ontdekte Marloes een natte plek op de muur achter de commode die ze niet meer nodig hadden. Zou er iets niet goed gegaan zijn met de aanpassing van hun woning? Ze loopt naar het slaapkamertje van haar zoontje en kijkt eens goed. Het ventilatierooster is gesloten. Dat had ze eens dicht gedaan omdat de wind verkeerd stond en er een koude lucht recht op het bedje viel.

Waarschijnlijk vergeten om weer open te zetten. Marloes is er niet gerust op en zoekt naar informatie op het internet. Zo vindt ze het telefoonnummer van de afdeling Medische Milieukunde van de GGD in Rotterdam, waar ze Tiny aan de lijn krijgt en haar vragen voor kan leggen.

Jeroen is heel precies en vindt het leuk om bij te houden hoeveel energie hij gebruikt. Het is inderdaad omlaag gegaan nadat zijn woning is opgeknapt. Tijdens een biertje met Daan vertelt hij enthousiast over wat hem dat elk jaar scheelt. Zijn investering heeft hij er in een paar jaar uit. Maar Daan, bij jou zijn toch ook de ramen vervangen door dubbel glas? Scheelt het bij jou niets dan? Dat

kan wel zijn, maar Daan heeft daar niets van gemerkt. Het lijkt wel of hij harder moet stoken om het warm te krijgen in huis. Maar bij hem hebben ze dan ook alleen de ramen vervangen, niet de spouwmuren of het dak.

Deze vier mensen zijn gestuit op zaken die wel vaker fout gaan. Met de beste bedoelingen wordt toekomstige of nu aanwezige geluidhinder van bijvoorbeeld snelwegen en treinen aangepakt. Maar als het geluid van buiten goed wordt geweerd, wordt het geluid van de buren veel beter waargenomen en nemen geluidklachten vaak toe. Bovendien worden kieren dichtgestopt waardoor de binnenlucht niet genoeg ververst wordt. In het geval van Daan en Marloes hebben ze ook een probleem met vocht gekregen. Toen zij nog enkel glas hadden, konden zij zien wanneer het raam open moest omdat er condens op de ramen stond. Nu zien ze dat niet meer en wordt er soms niet genoeg gelucht.

Bovendien voelt een vochtig huis kouder aan, waardoor er vaak meer gestookt wordt om het comfort te verhogen.

Een ander type projecten is het thermisch isoleren van woningen en dat zal in de nabije toekomst ook nog veelvuldig gebeuren. Ook bij thermische gevelisolatie wordt geluid van buiten beter geweerd, waardoor burengerucht toe kan nemen. De problemen met ventilatie en gezonde binnenlucht zijn hetzelfde als bij geluidisolatie van de gevel als hier niet voldoende aandacht aan wordt besteed. In workshop B kijken we naar de aspecten energiebesparing, geluid van buiten en binnen, en

ventilatie van woningen wanneer de huizen opgeknapt worden. Het is eigenlijk vreemd dat we, als we toch bezig zijn met geluidhinder, niet ook meteen kijken naar energiebesparing en beter letten op ventilatie. Aan de andere kant kunnen we bij energiebesparing ook geluidkwaliteit in woningen verbeteren en voldoende bewoners overhalen om mee te doen met energiebesparende renovaties, uiteraard met oog voor gezonde binnenlucht. In de workshop verkennen we wat de problemen zijn, hoe het een precies met het ander te maken heeft, maar we horen ook graag van u hoe u deze zaken in de praktijk tegen komt, wat u ermee wilt en kunt doen en waarom deze drie onderwerpen nog zo vaak apart worden behandeld.

Daan en Marloes verhuisden naar een klein huisje met een tuintje in een dorpje vlakbij Rotterdam. Anne en Jeroen hebben met hun buren een akoestisch specialist ingeschakeld en wachten af wat haar aanbevelingen zullen zijn. Ze willen ook mee gaan doen met een collectieve inkoop van

zonnecollectoren om zelf elektriciteit te gaan opwekken. Anne heeft een promotie gekregen tot manager van de helpdesk afdeling, dus de aankoop zou nu moeten kunnen.

De kleine lettertjes: elke overeenkomst met echte personen, bedrijven en projecten is toeval, behalve als u ook wel eens liedjes van Brigitte Kaandorp luistert. Met haar Daan en Marloes liep het alleen wat minder goed af...