"Studia Warmińskie" T. 2, 1965 : [recenzja]

Koziełło-Poklewski, Bohdan

"Studia Warmińskie" T. 2, 1965 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 414-419

RECENZJE I OMÓWI ENI A

S tu d ia W a r m iń s k ie , t. 2. W a r m iń s k ie W y d a w n ic tw o D ie c e z ja ln e , O lszty n ,

1965, ss. 506.

S p o ś ró d t r z y n a s t u r o z p r a w z am iesz cz o n y c h w 2. to m ie „ S tu d ió w W a r­ m iń s k ic h ” , p ią ć d o ty c z y b e z p o ś re d n io d z ie jó w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j lu b osób z n ią z w ią z a n y c h . N im i te ż z a jm ie m y s ią p rz e d e w s z y s tk im w p o n iż sz y m o m ó w ie n iu .

D w a w y d a rz e n ia z p o c z ą tk ó w X V I w ie k u m ia ły b a rd z o is to tn e z n ac z e n ie d la u m o c n ie n ia sią ż y w io łu p o lsk ie g o n a W a r m ii. P ie rw s z y m b y ło p r z e ła ­ m a n ie s e p a ra ty z m u w a rm iń s k ie g o , b io rą c e g o sw e ź ró d ło z p r a w a w o ln e g o w y b o ru b is k u p a , p rz y z n a n e g o k a p itu le w a r m iń s k ie j w a k c ie e re k c y jn y m z 1260 r. p rz e z p ie rw sz e g o w a rm iń s k ie g o b is k u p a A n z e lm a . P o b lisk o p ię ć d z ie ­ się c io le tn ic h z a b ie g a c h (od c h w ili w e jś c ia W a r m ii w s k ła d K ró le s tw a P o ls k ie g o — 1466 r.) p rz e w a ż n ie p o k o jo w y c h , n ie lic z ąc e p iz o d u tz w . w o jn y p o p ie j, k r ó l p o ls k i u z y s k a ł w p ły w n a o b sa d ę b is k u p s tw a w a rm iń s k ie g o (1512 r.), a sześć l a t p ó ź n ie j i n a o b s a d ę p re p o z y tu r y . T o o s ta t n ie p o zw o liło n a w p ro w a d z e n ie do k a p itu ły w a rm iń s k ie j P o la k ó w , a ty m s a m y m n a ś c iś ­ le js z e z łą c z e n ie W a rm ii z P o ls k ą . D ru g im w a ż n y m w y d a rz e n ie m b y ł m a so w y n a p ły w o s a d n ik ó w p o ls k ic h n a W a rm ię zn isz c z o n ą w o jn a m i p o ls k o -k rz y ż a c - k im i, a z w ła sz c z a w o jn ą z l a t 1519— 1521. W p ra w d z ie ju ż n a d łu g o p rz e d ty m o b sza r, p rz e d e w s z y s tk im p o łu d n io w e j W a rm ii, b y ł te r e n e m p e n e t r a c ji p o l­ sk ic h o sa d n ik ó w , a le d o p ie ro w d w u d z ie s ty c h la ta c h X V I w ie k u n a p ły w ic h b y ł m a so w y i- częścio w o o rg a n iz o w a n y (p r z y p o m n ijm y s o b ie a k c ję k o lo n i- z a c y jn ą p ro w a d z o n ą p rz e z M ik o ła ja K o p e rn ik a w k o m o rn ic tw ie o lszty ń sk im ). O sa d n ic tw o p o ls k ie p o s ta w iło p rz e d b is k u p a m i w a rm iń s k im i z a d a n ie z a ­ p e w n ie n ia te j lu d n o ś c i o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j, z w ła sz c z a n a o b s z a rz e p ó ł­ n o c n e j, tz w . n ie m ie c k ie j W a rm ii, g d z ie P o la c y , w p rz e c iw ie ń s tw ie do p o łu d ­ n io w e j W a rm ii, b y li w m n ie jsz o śc i. C elo w a i d a le k o się ż n a a k c j a w ty m k i e r u n k u p rz e p ro w a d z o n a z o s ta ła d o p ie ro p o o b ję c iu b is k u p s tw a w a r m iń ­ sk ieg o p rz e z p o ls k ic h b is k u p ó w . T e m u w ła ś n ie z a g a d n ie n iu p o ś w ię c o n a je s t r o z p ra w a k s. b is k u p a J a n a O b ł ą k a , z a ty tu ło w a n a : K a p lic e p o ls k ie M a rc in a

K ro m e ra n a W a r m ii. W o p a rc iu o d o ty c h c z a s n ie w y k o r z y s ta n e d o k u m e n ty ,

z a c h o w a n e w A rc h iw u m D ie ce z ji W a r m iń s k ie j w O lszty n ie, a u to r p r z e d s ta w ił d z ie je k a p lic p o lsk ic h , z ało żo n y c h p rz e z b is k u p a M a rc in a K r o m e ra n a W arm ii. W e w s tę p ie p rz y p o m n ia ł, że ju ż p ie rw s z y p o ls k i b is k u p n a W a rm ii, S ta n is ła w H o z ju sz , k tó r y ró w n ie ż p o p ie r a ł p o ls k ie o s a d n ic tw o n a ty m te re n ie , p o d ją ł b a rd z o k o n k r e tn e s t a r a n i a w c elu z a p e w n ie n ia o s ia d łe j t u lu d n o ś c i p o lsk ie j o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j w je j o jc z y sty m ję z y k u . M ia n o w ic ie n a sy n o d zie w 1565 r. p rz e p ro w a d z ił u c h w a łę , w e d łu g k tó r e j o b o w ią z y w a ła od te g o c zasu z a s a d a , że „ p ro b o szc z o w ie p a r a f i i o w ię k sz o ści n ie m ie c k ie j m u s ie li p o s ta r a ć się i u tr z y m y w a ć k a p e l a n a ze z n a jo m o śc ią ję z y k a p o lsk ie g o lu b , je ś li b y li n ie z am o ż n i, s a m i m u s ie li w ła d a ć ję z y k ie m p o ls k im i z a s p o k a ja ć p o trz e b y re lig ijn e P o la k ó w w ich ję z y k u o jc z y sty m . W o sta te c z n o śc i, je ś l i n ie m o g li

m ie ć k a p e l a n a i s a m i n ie z n a li ję z y k a p o lsk ie g o , m o g li i m u s ie li p o słu ży ć się tłu m a c z e m ” (s. 9).

T a k ą s a m ą p o lity k ę p ro w a d z ił n a s tę p c a H o z ju sz a , M a rc in K r o m e r (1579— 1589). O n ró w n ie ż o to c z y ł o p ie k ą o ś ro d k i p o ls k ie w d ia s p o r z e n ie m ie c k ie j. Z n a la z ło to w y ra z p rz e d e w s z y s tk im w z a k ła d a n iu k a p lic w ty c h m ie js c o ­ w o śc ia c h , g d z ie b y ły w ię k sz e s k u p is k a P o la k ó w . O d n o w ił on , w y b u d o w a n ą je sz c z e p rz e z k a r d y n a ła H o z ju s z a k a p lic ę w R esz lu , a p o n a d to u fu n d o w a ł t a k i e k a p lic e w J e z io r a n a c h , L id z b a rk u W a r m iń s k im , O rn e c ie i D o b ry m M ieście. P r z y ty m d b a ł o ic h w y p o s a ż e n ie i p rz e z n a c z y ł o d p o w ie d n ie ś ro d k i fin a n s o w e n a ic h u tr z y m a n ie . Z k o le i a u to r p rz e d s ta w ił d z ie je k a ż d e j z ty c h k a p lic , o m ó w ił ich w y p o sa ż e n ie i w y g lą d o ra z z a r y s o w a ł s y lw e tk i k a z n o ­ d z ie jó w p o lsk ic h , k tó rz y p rz y n ic h p ra c o w a li. K a p lic e t e p rz e tr w a ły p r z e ­ w a ż n ie d o k o ń c a X V III lu b p o c z ą tk ó w X IX w ie k u , a je d n a z n ic h — k a p lic a w R e sz lu — do n a sz y c h czasó w . R ó żn e b y ły p rz y c z y n y u p a d k u ty c h k a p lic ; za je d n ą z p o d s ta w o w y c h u w a ż a a u to r k u rc z e n ie się ż y w io łu p o lsk ie g o n a ty m o b sz a rz e po p ie rw s z y m ro z b io rz e P o ls k i.

W a rto t u d o d a ć, że w ie le t r o s k i o w s p o m n ia n e k a p lic e w y k a z y w a li ró w n ie ż n a s tę p c y M a r c in a K ro m e ra , czy to b is k u p S z e m b e k c zy R u d n ic k i. Ic h to tro s c e n a le ż y z aw d z ię c za ć , że p rz e tr w a ły o n e t a k dłu g o .

A r t y k u ł k s. M a r ia n a B o r z y s z k o w s k i e g o , S z k o ły d ie c e z ji w a r m i ń ­ s k ie j w o k r e s ie o d X I I I d o p o ło w y X V I w i e k u o p ra c o w a n y z o s ta ł w o p a rc iu 0 ź ró d ła d ru k o w a n e o ra z w ia d o m o śc i ro z p ro s z o n e w l i t e r a t u r z e p rz e d m io tu , p rz e w a ż n ie n ie m ie c k ie j. N ie je s t to w ię c p r a c a ź ró d ło w a , a le je j w a lo r p o le g a p rz e d e w s z y s tk im n a ty m , ż e a u t o r d a ł n a m p ie r w s z y w h is to rio g r a f ii p o ls k ie j u s y s te m a ty z o w a n y o b ra z d z ie jó w s z k o ln ic tw a w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j w o k r e ­ sie p ie rw s z y c h tr z e c h w ie k ó w je j is tn ie n ia .

A u to r p r z e d s ta w ił k o le jn o o rg a n iz a c ję s z k o ln ic tw a p a ra fia ln e g o , zak o n n e g o , s zk o ły k a t e d r a l n e j w e F r o m b o r k u i k o le g ia c k ie j w D o b ry m M ieśc ie o ra z s zk o ły z a m k o w e j w L id z b a rk u W a rm iń s k im . W ia z z ro z w o je m siec i k o ś c io łó w p a r a f ia ln y c h w d ie c e z ji n a s tę p o w a ł ro z w ó j szk ó ł p a r a f ia ln y c h — p rz y k o ś c ie ln y c h . B o w iem z a s a d ą b y ło , b y p rz y k a ż d y m k o ś c ie le p a r a f ia ln y m is tn ia ła szk o ła . P o z io m ty c h szk ó ł, w k tó ry c h n a u c z y c ie la m i b y li p rz e w a ż n ie k le ry c y , n ie b y ł w y so k i. U czo n o w n ic h c z y ­ ta n ia , p is a n ia , lic z e n ia i śp ie w u k o ście ln e g o . S z k o ln ic tw o to p o d le g a ło b e z p o ­ ś re d n io p ro b o sz c z o m p o szc z eg ó ln y ch p a ra fii, k tó rz y z a in te r e s o w a n i b y li w jeg o ro z w o ju , p o n ie w a ż je d n y m z g łó w n y c h z a d a ń u c z n ió w ty c h sz k ó ł b y ło a k ty w n e u c z e s tn ic z e n ie w e m s z y św ., z w ła sz c z a p o p rz e z u d z ia ł w ch ó rz e. T y m m . in. n a le ż y tłu m a c z y ć f a k t, że w o k re s ie re f o r m a c ji is tn ia ło w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j 111 sz k ó ł p a ra fia ln y c h . W la ta c h 1520— 1560 n a s t ą p i ł u p a d e k s z k o ln ic tw a p a ra fia ln e g o . P o s tw ie r d z e n iu te g o f a k tu , a u to r n ie p o d a ł p r z y ­ czy n u p a d k u ty c h szkół. C zy n ie m o ż n a się ic h d o p a trz y ć h i. in . w o g ó ln y m z n isz c z e n iu g o s p o d a r c z y m W a r m ii o ra z je j w y lu d n ie n iu po w o jn ie z l a t 1519— 1521? N ie d o w ia d u je m y się ró w n ie ż , ja k ie s p e c ja ln e p o s ta n o w ie n ia d o ty c z ąc e s z k o ln ic tw a p o d ję to n a s y n o d z ie w 1565 r. S z k o ły z a k o n n e w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j — d o m in ik a n ó w , fr a n c is z k a n ó w 1 a u g u s tia n ó w — n ie o d g ry w a ły w ię k sz e j ro li. B y ły to p rz e w a ż n ie s z k o ły w e w n ę tr z n e , z a m k n ię te , n a s ta w io n e n a p rz y g o to w y w a n ie d u s z p a s te r z y do p r a c y m is y jn e j. Ż a d e n z z a k o n ó w d z ia ła ją c y c h w d ie c e z ji, n ie p ro w a d z ił szk o ły te g o ty p u , ja k ie w ty m s a m y m o k re s ie c ie sz y ły się d u ż y m u z n a n ie m n a Z a c h o d z ie.

S p e c ja ln e m ie js c e w d z ie ja c h s z k o ln ic tw a d ie c e z ji w a rm iń s k ie j z a jm u je s z k o ła k a t e d r a l n a w e F r o m b o rk u . A u to r p r z e k o n u ją c o u z a s a d n ia te z ę , że tru d n o

p r z y ją ć 1260 r. — d a tą w y s ta w ie n ia a k tu e re k c y jn e g o k a p itu ły w a rm iń s k ie j — z a r o k p o w s ta n ia te j szk o ły i s łu s z n ie p rz e s u w a tę d a tę n a c zasy b is k u p a H e n r y k a F le m in g a (1278— 1300) i o k re s p rz e n ie s ie n ia s ie d z ib y k a p itu ły z B ra n ie w a , zn iszczo n eg o p o w s ta n ie m P r u s , ( p o w s t a n i e , a n i e n a j a z d , ja k to o k re ś lił a u to r, s. 42), do F r o m b o rk a . D o p ie ro z teg o o k re s u z ac h o w a ły s ię d o k u m e n ty p o tw ie rd z a ją c e d z ia ła ln o ś ć te j szkoły.

P o z io m te j szk o ły , z w ią z a n e j ściśle w k a p itu łą k a te d r a ln ą , b y ł b a rd z o w y ­ soki, p o d o b n ie ja k w y so k i b y ł p o zio m c zło n k ó w k a p itu ły , z k tó r y c h w ię k sz o ść p o s ia d a ła s to p n ie a k a d e m ic k ie .

P o p rz e p ro w a d z e n iu szczeg ó ło w y ch b a d a ń n a d z aso b e m b ib lio te k i k a t e ­ d ra ln e j, o ra z b io rą c p o d u w a g ę is tn ie n ie g r a m a ty k i ła c iń s k ie j, n a p is a n e j p rz e z fro m b o rs k ie g o n a u c z y c ie la , ja k ró w n ie ż z a t r u d n ie n ie p ro f e s o ra te o lo g ii, a u to r w y s n u w a w n io se k , iż szk o ła p o s ia d a ła w y d z ia ły : g ra m a ty c z n y i te o lo ­ g iczn y . O ile te z a t a m o że b y ć p o d w a ż o n a , je ż e li z n a j d ą się ja k ie ś n o w e d o k u m e n ty , o ty le s łu s z n e je s t tw ie rd z e n ie a u to ra , że „ z a s a d n ic z y m je j (szkoły) celem b y ło p rz y g o to w a n ie m ło d z ie ży , w ty m s p e c ja ln ie p o c h o d z e n ia p ru s k ie g o , do s ta n u k a p ła ń s k ie g o ” (s. 48). D o w o d em n a to je s t c h y b a i fa k t, ż e k a n o n ic y p o s ia d a li o b o w ią z e k u tr z y m y w a n ia i k s z ta łc e n ia w e F r o m b o rk u p o d w ó c h c h ło p c ó w p o c h o d z e n ia p ru s k ie g o „ a b y n a u c z a li i w y c h o w y w a li w w ie rz e p o d d a n y s o b ie lu d , z k tó re g o ż y ją ” (s. 44). U p a d e k te j s zk o ły n a s tą p ił w p o ło w ie X V w ie k u , p ra w d o p o d o b n ie w o k re s ie w o jn y t r z y n a s t o ­ le tn ie j, k ie d y to k u r ie k a n o n ic k ie i b u d y n e k s zk o ły s p a lo n o .

P r z y k a p itu le k o le g ia c k ie j w D o b ry m M ieście is tn ia ła s z k o ła k o le g ia c k a . O p in ie co do d a ty je j p o w s t a n ia s ą ro z b ie ż n e . A u to r r e f e r u j e szczegółow o te o p in ie , a le s a m n ie z a j m u je s ta n o w is k a , c h o ciaż w y d a je się, ż e je s t s k ło n n y zg o d zić się z A . B i r c h - H i r s c h f e 1 d, k t ó r a z a d a tę t a k ą p r z y j ­ m u je 1379 ro k . P o d o b n ie , j a k k a n o n ic y k a te d r a ln i, r ó w n ie ż k a n o n ic y k o le - g ia c cy m ie li o b o w ią z e k u trz y m y w a n ia i k s z ta łc e n ia po d w ó c h c h ło p c ó w p o c h o d z e n ia p ru s k ie g o . Z a c h o w a n e o te j szk o le w ia d o m o śc i są b a rd z o f r a g m e n ­ ta r y c z n e i od X IV w ie k u z m ie sz a n e z w ia d o m o śc ia m i d o ty c z ą c y m i szk o ły m ie js k ie j w D o b ry m M ieście. A u to r z g a d z a się z te z ą A . B irc h -H irs c h fe ld , że „ sz k o ła t a z łą c z y ła się ze s z k o łą k o le g ia c k ą , k t ó r a w r a z z z a n ik ie m ję z y k a p ru s k ie g o s tr a c i ła ra c ję b y tu i c h y b a w X V w ie k u u p a d ła ” (s. 50).

O so b n e m ie js c e z a j m u je b is k u p ia s z k o ła z a m k o w a w L id z b a rk u W a r ­ m iń s k im , k tó r a w p o c z ą tk o w y m o k re s ie p rz e z n a c z o n a b y ła d la 12 c h ło p c ó w p ru s k ic h , z c z a se m zaś p rz e k s z ta łc o n a z o sta ła w szk o łę d la m ło d z ie ży d w o rs k ie j. J e j c h a r a k t e r b y ł z u p e łn ie in n y n iż szk o ły k a t e d r a ln e j czy k o le ­ g ia c k ie j; z a d a n ie m je j b y ło p rz e d e w s z y s tk im k s z ta łc e n ie u r z ę d n ik ó w d la p o trz e b d w o ru b is k u p ie g o , c h o ciaż n ie n a le ż y w y k lu c z a ć , że p rz y g o to w y w a ła o n a m ło d z ie ż ró w n ie ż d o s ta n u d u c h o w n eg o . I t a szk o ła , p o d o b n ie ja k k a te d r a ln a , u p a d ła w p o ło w ie X V w ie k u , w z n a w ia ją c je d n a k s w ą d z ia ła ln o ś ć p o d k o n ie c te g o w ie k u . P o z io m je j b y ł b a rd z o w y so k i. O trz y m y w a ła t u w y ­ k s z ta łc e n ie n ie ty lk o m ło d z ie ż w a rm iń s k a , a le ró w n ie ż p r z y b y w a ją c a z c e n ­ t r u m P o lsk i, j a k i m ło d z ie ż p r o te s ta n c k a z P r u s .

A r ty k u ł z a m y k a ro z d z ia ł z a ty tu ło w a n y „ U n iw e r s y te ty ”, s u g e r u ją c y w ięc, że n a t e r e n ie d ie c e z ji w a r m iń s k ie j d z ia ła ła ja k a ś w y ż sz a u c z e ln ia . T y m ­ cza sem w ia d o m o , że u c z e ln i t a k ie j n ie by ło . W y d a je się, że te n ro z d z ia ł je s t z u p e łn ie z b y te c z n y . W y sta rc z y ło ty lk o w z a k o ń c z e n iu w sp o m n ie ć , że b is k u p i w a rm iń s c y c z y n ili s t a r a n i a o ta k ą u c z e ln ię i że b y ła o n a p o trz e b n a . Z u p e łn ie n ie c e lo w e w y d a je się t a k szczeg ó ło w e w y lic z a n ie , ja k to u c z y n ił a u to r, m ło d z ie ży w a rm iń s k ie j, k tó r a s tu d io w a ła n a u n iw e r s y te t a c h z a g ra n ic z n y c h , a n i ty m b a rd z ie j p o d a w a n ie d a n y c h o ty c h u n iw e rs y te ta c h .

U p a d e k z n a c z e n ia p o lity c z n e g o R z e c z y p o sp o lite j s z la c h e c k ie j u w id o c z n ił się c h y b a n a jb a r d z ie j w o k re s ie w o jn y p ó łn o c n e j (1700— 1711). D y n a sty c z n a p o lity k a k ró la A u g u s ta I I W e t ty n a w c ią g n ę ła k r a j w w o jn ę n a jb a rd z ie j n isz c z y c ie lsk ą , bo — d o m o w ą . W s tu d iu m p t. L o s y b is k u p s tw a w a r m iń s k ie g o

w d o b ie w o jn y p ó łn o c n e j (1700— 1711), w o p a rc iu o d o k u m e n ty z a c h o w a n e

w A rc h iw u m D ie ce z ji W a rm iń s k ie j w O lsz ty n ie , k s. A lo jz y S z o r c , p r z e d s ta ­ w ia s y tu a c ję n a W a rm ii i p o ło ż e n ie lu d n o ś c i w a rm iń s k ie j w o k re s ie te j w o jn y . A u to r w y k o rz y s ta ł s z e ro k ą k o re s p o n d e n c ję , ja k ą p ro w a d z ił b is k u p w a r ­ m iń s k i, A n d rz e j C h ry z o sto m Z a łu s k i, z z a u f a n y m i k r ó la A u g u s ta II : w o je w o d ą m a lb o rs k im — P rz e b e n d o w s k im i w o je w o d ą in o w ro c ła w s k im — G a łe c k im .

J e s z c z e p rz e d w y b u c h e m w o jn y k r ą ż y ły po W a r m ii w o js k a s a s k ie , d o ­ p u s z c z a ją c się lic z n y c h n a d u ż y ć . R ó w n ie ż w o js k a k o ro n n e e g z e k w o w a ły b e z w z g lę d n ie n a le ż n ą im „ h y b e r n ę ” . N ic w ię c d z iw n eg o , ż e lu d n o ś ć u s k a r ż a ła się n a te g o ro d z a ju c ię ż a ry . U k r ó la A u g u s ta I I in te rw e n io w a ł o so b iśc ie w te j s p ra w ie b is k u p Z a łu s k i, a le b ez s k u tk u . W y k o rz y s tu ją c b e z siln o ść b is k u p s tw a , w 1703 r. p ó łn o c n ą część W a rm ii o k u p o w a ły w o js k a b r a n d e n ­ b u rs k ie . W k ró tc e je d n a k o p u ś c iły ją , u c ie k a ją c p rz e d w o js k a m i s z w e d z k im i K a ro la X II. N a ja z d sz w e d z k i d o p e łn ił m ia r y z n isz c z eń . W y ch o d z ą c z zało że n ia , ż e w o js k o p o w in ie n u trz y m y w a ć o k u p o w a n y k ra j, S z w e d zi b e z w z g lę d n ie e g z e k w o w a li w y so k ie k o n try b u c je , k a r z ą c o p o rn y c h o g n ie m i ż elaz e m . B isk u p Z a łu s k i, s tr o n n ik A u g u s ta I I z n ie n a w id z o n y p rz e z K a r o la X I I, m u s ia ł o p u ścić W a rm ię . P r ó b o w a ł p r z y ty m ró ż n y c h śro d k ó w , b y u c h r o n ić sw o je k s ię s tw o p rz e d s k u tk a m i s z w e d z k ic h z d z ie rstw . Z r e d a g o w a ł o so b iśc ie m e m o ria ł do k r ó la s zw e d z k ieg o , w k tó r y m w p ię c iu p u n k ta c h u z a s a d n ił p r a w a b is k u p s tw a d o n ie ty k a ln o ś c i. O czy w iśc ie S z w e d zi m e m o ria ł te n z ig n o ro w a li. J a k p isz e w sw o ich p a m ię tn ik a c h f e ld m a rs z a łe k s z w e d z k i: „ K a r o l (X II) k a z a ł bez lito ś c i, j a k n a js u r o w ie j e g ze k w o w a ć, p a lić i w ie sz a ć za p o ło w ic z n y m d o w o ­ d e m ” . W m y ś l te j „ d y re k ty w y ” p o s tę p o w a li g e n e r a ło w ie szw ed zcy , w śró d k tó ry c h szc z eg ó ln ie z łą s ła w ą cie sz y ł się „ s p e c ja lis ta ” o d ś c ią g a n ia k o n t r y ­ b u c ji, g e n e r a ł L a g e rc ro n a .

T a k b is k u p Z a łu s k i sw o im m e m o ria łe m , j a k i k a n o n ic y , k tó rz y n a m a ­ w ia ją c Z a łu s k ie g o do p rz e jś c ia n a s tro n ę K a ro la X II, p rz y p u s z c z a li, ż e w te n s p o só b o c h ro n ią b is k u p s tw o p rz e d s k u tk a m i w o jn y , w y k a z a li z u p e łn y b ra k o r ie n ta c ji p o lity c z n e j. N a d o b ro b is k u p a Z a łu s k ie g o t r z e b a z ap isa ć , że p r z e ­ b y w a ją c n a w y g n a n iu w K ró le w c u c z y n ił s ta r a n i a , b y u lż y ć d o li lu d n o ś c i b is k u p s tw a . I ta k , n p . w je d n y m z lis tó w z w ra c a ł się do d u c h o w ie ń s tw a w a r ­ m iń sk ie g o , b y część sw o ich z a so b ó w p rz e k a z a ło lu d n o ś c i. W p ra w d z ie d u c h o ­ w ie ń s tw o o d p o w ie d z ia ło p o z y ty w n ie n a t e n a p e l, a le p o m o c t a b y ła p rz y s ło ­ w io w ą k r o p lą w m o rz u p o trz e b . C h ło p i z m u s z a n i do p o d w ó d n ie je d n o k ro tn ie tr a c ili s p rz ę ż a j, n ie p o s ia d a ją c zaś s iły p o c ią g o w e j, p o rz u c a li s w o je z ag ro d y i p rz e n o s ili s ię do P r u s . T r z e b a p rz y ty m p a m ię ta ć , ż e ró w n ie b e z w z g lę d n ie e g z e k w o w a ły hybernę* w o js k a k o ro n n e i s a s k ie . J e d n a k n a jb a r d z ie j z n ie n a ­ w id z e n i b y li n a W a rm ii S z w e d zi. P a m ię ć o ic h o k ru c ie ń s tw a c h p r z e t r w a ł a aż do p ie rw s z y c h d n i w y b u c h u I I w o jn y ś w ia to w e j, n p . w o k o lic a ch B isk u p c a , aż do te g o c za su z w ro t: „ ty s t a r y S z w e d z ie ” b y ł o b ra ź liw y .

M ia rę k lę s k d o p e łn iła e p id e m ia d ż u m y . T e m u z a g a d n ie n iu p o ś w ię c ił a u to r d ru g ą część s w o je j ro z p ra w y . P o n ie w a ż n ie d a w n o b a rd z o szczeg ó ło w o p r z e d ­ s ta w ił t ę s p r a w ę S ta n is ła w F l i s , w y d a je się, że a u to r n ie p o trz e b n ie p o św ięc ił je j ty le u w a g i, n a w e t je ś li u w z g lę d n im y fa k t, że w sz e d ł w p o s ia d a n ie m a t e r i a ­ łó w a rc h iw a ln y c h n ie z n a n y c h S ta n is ła w o w i F liso w i.

„ K ra s ic k i w d z ie d z in ie k a z n o d z ie js tw a n ie b y ł g w ia z d ą p ie rw s z e j w ie lk o śc i. A le b y ł d o b ry m k a z n o d z ie ją d ru g ie g o rz ę d u . N a le ż y w ię c u z n a ć je g o z a s łu g i

n ie ty lk o n a p o lu l i te r a tu r y , a le ta k ż e n a p o lu w y m o w y k a z n o d z ie js k ie j” (s. 111) — do ta k ie j k o n k lu z ji d o sze d ł ks. J e r z y W i r s z y ł ł o w a r ty k u le p t. U w a g i n a m a rg in e s ie k a z a ń K r a s ic k ie g o . A u to r s p o jr z a ł n a K ra sic k ie g o p rz e z p ry z m a t jeg o d z ia ła ln o ś c i k a z n o d z ie js k ie j; t e m a t te n n ie b y ł d o ty c h c z a s p o d e jm o w a n y p rz e z b a d a c z y tw ó rc z o śc i k s ię c ia p o e tó w . A p rz e cież , ja k s łu sz n ie p isz e k s. W irszy łło : „ K ra s ic k i b y ł n ie ty lk o z n a k o m ity m lite ra te m . B y ł on ta k ż e k a p ła n e m k a to lic k im , a n a w e t b is k u p e m . J a k o k a p ła n i ja k o b is k u p , K ra s ic k i w y g ła sz a ł k a z a n ia ” (s. 95). A u to r p rz e p ro w a d z a a n a liz ę 8 k a z a ń w y g ło szo n y c h p rz e z K ra sic k ie g o je sz c z e p rz e d o b ję c ie m p rz e z n ieg o w a rm iń s k ie j s to lic y b is k u p ie j. W p ra w d z ie k s. W irszy łło s tw ie rd z a , że b ę d z ie r o z p a try w a ł te k a z a n ia z p u n k tu w id z e n ia e g zeg ezy i teo lo g ii, a le d a je n a m ró w n ie ż a n a liz ę s ty lis ty c z n ą i — n a z w ijm y to t a k u m o w n ie — m o ra ln ą . Z a b a rd z o in te r e s u ją c e u z n a ć n a le ż y z e s ta w ie n ie p rz e z a u to r a a r ty k u łu p o g lą d ó w K ra sic k ie g o n a k a z n o d z ie js tw o z jeg o k a z a n ia m i. K r a s ic k i z a jm o w a ł s ię w p ra w d z ie te o rią k a z n o d z ie js tw a , c h o ciaż n ie p is a ł n a te n te m a t s p e c ja l­ n y c h ro z p ra w . W je d n y m z a r ty k u łó w w „ M o n ito rz e W a r s z a w s k im ” K ra s ic k i p rz e c iw s ta w ia ł się w sz e lk ie j n a p u sz o n o ś c i i s z tu c z n o śc i w w y m o w ie , p isząc: „ Ja s n o ść s ty lu i w d z ię c z n a p r o s to ta n a jw y ż s z y m p is m w sz e lk ic h s ą w d z ię ­ k ie m ” (s. 97). W in n y m a r ty k u le p o tę p ia m a k a ro n iz m y i p o c h le b stw a . T y m cz a se m , j a k w y n ik a z a n a liz y w sp o m n ia n y c h o śm iu k a z a ń , K ra s ic k i s a m n ie b y ł w o ln y od ty c h w a d . U ż y w a n ie m a k a ro n iz m ó w , o g ó ln ik o w o ść, a b s t r a k - c jo n iz m , a zw łasz cz a n a d u ż y w a n ie p o c h le b stw , t a k ra ż ą c e szc z eg ó ln ie w k a z a ­ n iu w y g ło szo n y m z o k a z ji k o ro n a c ji S ta n is ła w a A u g u s ta — o to g łó w n e z a r z u ty s ta w ia n e p rz e z a u to r a K ra s ic k ie m u — k a z n o d z ie i. Z a c e n n e u w a ż a a u to r d o sk o n a ły sp o só b in te r p r e t a c j i P is m a św . p rz e z K ra sic k ie g o , a p rz e d e w sz y s tk im jeg o s ty l i ję z y k , ch o ciaż, ja k ju ż w sp o m n ia n o , n ie w o ln y od m a ­ k a ro n iz m ó w i b a ro k o w e j b u d o w y z d a n ia .

Z a b a rd z o c e n n ą p ra c ę , z am iesz cz o n ą w o m a w ia n y m to m ie „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ”, u z n a ć n a le ż y ro z p ra w ę k s. W ła d y sła w a P i w o w a r s k i e g o p t. Z b a d a ń n a d p e rc e p c ją id e o lo g ii k a to lic k i e j n a p o łu d n iu W a r m ii, b ę d ą c ą k o n ty n u a c ją s tu d iu m z am iesz cz o n e g o w I to m ie „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ” *. A u to r p o s ta w ił so b ie za z a d a n ie u d z ie le n ie o d p o w ie d z i n a d w a p o d s ta w o w e p y ta n ia : 1. W ja k im s to p n iu p ro g r a m o w a id e o lo g ia k a to lic k a u g ru n to w a n a je s t w św ia d o m o śc i w ie rn y c h , czy z n a ją o n i p rz y n a jm n ie j n a jw a ż n ie js z e p ra w d y w ia ry i z a s a d y m o ra ln e , c zy z n a ją j e p o p ra w n ie , e w e n tu a ln ie , co w a r u n k u je a k tu a ln y s ta n w ie d zy re lig ijn e j?

2. J a k i j e s t s to p ie ń a k c e p ta c ji g ło szo n y c h p rz e z K o śció ł p ra w d w ia ry i z a s a d m o ra ln y c h , czy p rz y jm o w a n e s ą w sz y s tk ie , czy te ż n ie k tó r e z n ic h są p rz e z w ie rn y c h o d rz u c a n e i dlaczeg o ?

O d p o w ie d zi n a t e p y ta n ia u d z ie lić m ia ł m a te r ia ł z b ie ra n y w o k re s ie trz e c h (1961— 1964) l a t n a t e r e n ie p o łu d n io w e j W a r m ii (p o w ia ty : o lsz ty ń sk i i b isk u p ie c k i, o b e jm u ją c e 25 p a ra fii). P r z e d m io te m b a d a ń b y ła w z a s a d z ie lu d n o ś ć a u to c h to n ic z n a , lecz u w z g lę d n io n o ta k ż e lu d n o ś ć n a p ły w o w ą , o sia d łą w ty c h p a ra fia c h . B o g a ty m a te r ia ł, n a k t ó r y z ło ż y ły się m . in . w y w ia d y n a t e m a t w ie d z y r e lig ijn e j (420), a n k ie ty w s p ra w ie a k c e p ta c ji p ra w d r e lig ij­ n y c h (1488), p ro to k ó ły w iz y ta c ji k a n o n ic z n y c h , o d p o w ie d z i k s ię ż y p ro b o s z ­ czów p a r a f ii p o łu d n io w e j W a rm ii itp . — p r z e d s ta w ił a u to r n a s z e ro k im t l e d e m o g ra fic z n y m . Z z e b ra n e g o i p r z e d sta w io n e g o p rz e z a u to r a m a te ria łu

* T y p o lo g ia r e lig ijn a k a to lik ó w p o łu d n io w e j W a rm ii. R o z p ra w a t a d o c ze ­ k a ła s ię p o z y ty w n e j re c e n z ji w „ P o lity c e ”, 1966, N r 17 p ió r a E . C i u p a к a p t. K a to lic y z m p r o w in c jo n a ln y .

w y n ik a , że is tn ie je z n a c z n e z ró ż n ic o w a n ie w ś ró d k a to lik ó w p o łu d n io w e j W a rm ii w z n a jo m o śc i i a k c e p to w a n iu d o g m a tó w r e lig ijn y c h i to n ie ty lk o z ró ż n ic o w a n ie w d w ó ch p o d s ta w o w y c h g ru p a c h : a u to c h to n i — n a p ły w o w i, a le ró w n ie ż w ło n ie k a ż d e j z ty c h g ru p .

P o p r z e d s ta w ie n iu o b y d w u b a d a n y c h z ja w isk , tz n . z n a jo m o śc i p ra w d re lig ijn y c h (p o m iń m y tu p o d a n e p rz y k ła d y ) i ic h a k c e p ta c ji (d laczeg o p r z y j ­ m u ją je d n e , a o d rz u c a ją in n e), a u to r s tw ie r d z a , że „ z a ró w n o p o z io m z n a jo ­ m o ści p ra w d w ia ry , j a k i ic h a k c e p ta c ji w śró d b a d a n e j z b io ro w o ści je s t w ie lo ra k o u w a ru n k o w a n y . C zęścio w o u w a ru n k o w a n y je s t on h is to ry c z n ie , a częścio w o w sp ó łcz e śn ie . S p o ś ró d c z y n n ik ó w w p ły w a ją c y c h n a te n po zio m o m ó w io n o szc z eg ó ln ie d u s z p a s te r s tw o , bo w y d a je się, że p o m im o w sz e lk ic h in n y c h n ie s p r z y ja ją c y c h o k o liczn o ści, m ia ło on o do s p e łn ie n ia n a jw ię k s z ą r o lę w z a k re s ie u k s z ta łto w a n ia o d p o w ie d n ie j fo r m a c ji r e lig ijn e j. F o r m a c ję t ę n a z w a n o k a te c h iz m o w ą . W w y n ik u b a d a ń o k a z a ło się, że t a w ła ś n ie f o r ­ m a c ja n ie je s t p o p ra w n a , w d u ż e j m ie rz e n a s k u te k z a w in io n e g o lu b n ie z a ­ w in io n e g o z a n ie d b a n ia i b r a k u o d p o w ie d n ic h m e to d o d d z ia ły w a n ia d u s z p a ­ s te r s k ie g o ”. W z a k o ń c z e n iu zaś p isz e : „ O p ró cz w n io s k ó w o c h a r a k t e r z e te o re ty c z n y m m o ż n a b y je sz c z e w y s u n ą ć p e w n e p o s tu la ty p ra k ty c z n e , d u s z ­ p a s te rs k ie . J e d n y m z n ic h je s t n ie w ą t p liw ie p a lą c a p o trz e b a re w iz ji d o ty c h ­ c za so w y ch m e to d p ra c y . O b e c n ie w ś w ie tle d o k o n u ją c y c h się p rz e m ia n w re lig ijn o ś c i n ie w y s ta r c z a ju ż d u s z p a s te r s tw o tr a d y c y jn e , o d d z ia łu ją c e n a w ie rz ą c y c h p rz e z k o śció ł, z a k r y s ti ę i k a n c e la r ię p a r a f ia ln ą . C o ra z w ię k sz a je s t p o trz e b a k s z ta łto w a n ia św ia d o m e j, p o g łę b io n e j i o tw a r te j p o s ta w y k a to lik a ” s. 168).

P o z o s ta łe a rty k u ły , z am iesz cz o n e w o m a w ia n y m to m ie „ S tu d ió w W a r ­ m iń s k ic h ”, d o ty c z ą p ro b le m a ty k i o g ó ln e j — h is to ry c z n e j i w sp ó łc z e sn e j — K o śc io ła k a to lic k ie g o . N a leż y żało w a ć , że w o m a w ia n y m to m ie n ie z n a la z ło się m ie js c a n a d z ia ł re c e n z ji i s p ra w o z d a n ia z s e s ji n a u k o w y c h r a d y p e d a g o ­ g ic z n ej W a rm iń s k ie g o S e m in a r iu m D u c h o w n e g o „ H o s ia n u m ” . B o h d a n K o z ie łlo - P o k le w s k t J a n S k a l a , M ó j S o k o ł. W u b è r k b a s n jo w a p ro zy . Z e s ta ja ł a p rě d s lo w o n a p is a ł d r J a n C y ž, B u d y š in 1962, ss. 225. K s ią ż k a z a w ie r a p rz e d m o w ę n a p is a n ą p rz e z J a n a C y ž a, k t ó r y d o k o n a ł ta k ż e w y b o ru w ie rs z y , k ilk u p rz e k ła d ó w z c ze sk ie g o i z a m ie ś c ił fr a g m e n ty p ro z y . W ie rsz e d z ie lą s ię n a 9 p o d ro z d z ia łó w . T y t u ł k s ią ż k i w z ią ł a u to r od t y tu łu w ie rs z a (s. 127), k t ó r y n ie o d z w ie r c ie d la j e d n a k c h a r a k t e r u jeg o t w ó r ­ czo ści o p a r te j o fo lk lo r ro d z im y . W e w s tę p ie a u t o r p rz e d m o w y n a k r e ś li ł k r ó tk i ż y cio ry s J a n a S k a li, z w ra c a ją c szc z eg ó ln ą u w a g ę n a d z ia ła ln o ś ć p iś ­ m ie n n ic z ą p o e ty i p u b lic y s ty c z n ą . W sk a z a ł on n a t r u d n y o k re s m ło d o śc i S k a li, p o szk o le p o d s ta w o w e j i s e m in a r iu m d u c h o w n y m (k tó re g o n ie u k o ń c z y ł m im o ż y czeń ojca), k ie d y p ra c o w a ł w p rz e m y ś le c e r a m ic z n y m i c h e m ic z n y m w L ip s k u , P r a d z e i K a rło w y c h W a ra c h . P o p r z e b y te j p ie rw s z e j w o jn ie ś w i a ­ to w e j z a c z ą ł S k a la w y d a w a ć w B ia łe j W o d zie „ S e rb s k i D ź e n ik ” , w k tó ry m g ło s ił z a s a d y : 1. U z n a n ie s ło w ia ń s k ie j o d rę b n o ś c i S e rb o -Ł u ż y c z a n ; 2. Z a c h o w a n ie p r a w lu d u s e rb s k o -łu ż y c k ie g o ; 3. S y m p a tię d la re w o lu c ji lis to p a d o w e j w 1918 r.; 4. W alk ę p rz e c iw k o u c isk o w i n a ro d o w e m u ; 5. D o b ra lu d u ja k o n a jw y ż sz e g o p r a w a S e rb ó w ; 6 . W a lk ę p rz e c iw k o u c isk o w i i n a ro d o w e m u p o h a ń b ie n iu .