Seria II
y. ° )
Komunikat N r 3 3'W
Zasługi St. Karwowskiego dla Śląska
Życie i działalność społeczna Karwowskiego
W p rac y n ad odrodzeniem narodow ości polskiej na Śląsku n ie m ałą rolę odegrali W ielkopolanie. N a Śląsku d aw ał się odczuw ać b ra k polskiej inteligencji. Nie w szyscy bow iem spośród w y k sz tał
conych Ślązaków zdołali w otaczającej i napierającej na nich niem- czyźnie ocalić i zachow ać swoją polskość. Z germ anizow anem u Ś lą
zakow i ofiarow yw ała niem czyzna lepsze stanow isko społeczne i n ę ciła go tym, czego m u rodzinny, w yzyskiw any przez w rogi żyw ioł k raj dać nie mógł. P rzy polskości o staw ały się jeno silniejsze jed nostki, k tó re w p ra c y narodow ej p o trz e b o w a ły p o p a rc ia ludzi w y robionych w w alce z niem czyzną i chętnych do pracy, obliczonej na dziesiątk i lat. Tym zadaniom najlepiej mogli sp ro sta ć W ielkopo
lanie, k tó ry ch od b ratn ieg o szczepu nie oddzielały granice poli
tyczne. J a k b a rd z o los Ślązaków in te re so w a ł W ielkopolskę dow o
dzi fak t, że w śród pionierów polskości na Śląsku nie z a b ra k ło dw u najw iększych jej synów: K asprow icza1) i P rzybyszew skiego2).
W ielu W ie lk o p o la n sp ie sz y ło tu d o b ro w o ln ie , a le b y li i ta c y , k tó r z y m usieli u ch o d z ić ze s tro n ro d z in n y c h ze w z g lę d ó w p o lity c z n y ch . D o ty c h o s ta tn ic h n a le ż a ł S ta n is ła w K a rw o w sk i, syn p ro fe s o ra gim nazjalnego, u ro d z o n y w ro k u 1848. G im n azju m u k o ń c z y ł K a rw o w sk i w L esz n ie (1867 r.), po cz y m p rz e b y w a ł k o lejn o n a u n i
w e rs y te c ie w H ali, W ro c ła w iu i B erlin ie, stu d iu ją c n a u k i g e o g ra ficzne, h is to ry c z n e i języki, k tó ry m p o św ię c a ł się ze sp e c ja ln y m z a m iło w an iem . W r. 1870 o trz y m a ł t y tu ł d o k to ra filozofii. P o stu d ia c h p o d ró ż o w a ł d u żo p o k ra ju i z a g ra n ic ą. W la ta c h 1872-74 u c z y ł w p o p u la rn y m w te n c z a s w śró d p o z n a ń sk ie j m ło d z ie ż y gim nazjum o stro w sk im . N a te n czas w ła śn ie p rz y p a d a o k re s ,.K u ltu rk a m p fu".
K a rw o w sk ie m u z a p ro p o n o w a n o w te d y n a u c z a n ie re lig ii w języ k u
x) Zob. M. P am puchów na: Jan K asprowicz na G. SI., Polonia r. 12: 1935, n r 3752.
2) Zob. St. Kasztelowicz: St. Przybyszewski, red ak to r „G azety R obotniczej“
w walce o polskość Śląska, K om unikat Inst. SI. w K atowicach, Seria 2, n r 19.
2 Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach nr 33
niem ieckim . G dy K arw ow ski propozycję tę odrzucił, przesiedlono go do gim nazjum w Żeganiu n a Śląsku.
P o b y t w Ż eganiu b y ł n a d e r p rz y k ry i d o k u czliw y . P o la k - p a tr io t a z n a la z ł się w o to c z e n iu w ro g o d o ń u sp o so b io n y m . D o u d r ę k m o ra ln y c h d o łą c z a ły się k ło p o ty m a te ria ln e . P rz e z osiem la t z g ó rą p o z o sta w io n o K a rw o w sk ie g o n a najn iższy m szczeb lu , d o p u sz c z a ją c n a w y ż sz e s ta n o w is k a w y łą c z n ie N iem ców . W a ru n k i m a te r ia ln e u le g ły p o p ra w ie d o p ie ro po p rz e n ie sie n iu K a rw o w sk ie g o do G łu p - czy c. W y c h o w a n k o w ie gim nazjum g łu p czy c k ieg o p o ch o d z ili p r z e w a ż n ie z ro d z in g ó rn o śląsk ich . K a rw o w sk i d o k ła d a ł w sz e lk ic h s t a ra ń , a b y z a c h o w a ć ich d la p o lsk o ści, u c z ą c ich ję z y k a p o lsk ie g o i u św ia d a m ia ją c p o d w z g lęd em n aro d o w y m . W z w ią z k u z p o b y te m jego w G łu p c z y c a c h zn a jd u je m y w jego b ro sz u rz e : P o la c y i języ k p o lsk i n a Ś ląsk u 3) o b sz e rn ie jsz ą w iad o m o ść o n a u c z a n iu ję z y k a p o l
sk ie g o w ta m te jsz y m gim nazjum . N a p o d sta w ie p ro g ra m ó w g im n a zjum K a rw o w sk i w y k a zu je sto p n io w e u p o śle d z a n ie n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o p rz e z w ła d z e sz k o ln e n iem ieck ie. C iężk ie w a ru n k i p ra c y o d b iły się fa ta ln ie n a z d ro w iu K a rw o w sk ie g o i w p ły n ę ły n a w y c o fa n ie się ze służby. P o p rz e jśc iu n a e m e r y tu rę u d a ł się z p o w ro te m d o W ie lk o p o ls k i i o siad ł z ro d z in ą w P o zn an iu (1907), p o św ię c a ją c s ię stu d io m h isto ry c z n y m , p r a c y n a polu n a ro d o w y m i sp o łecz n y m . Z m a rł w B e rlin ie po o p e ra c ji w ro k u 1917, nie d o c z e k a w sz y się w o ln o śc i P o lsk i i ś lą sk a .
Działalność publicystyczna Karwowskiego
W czasie pobytu na Śląsku rozw ijał żyw ą działalność na polu lite ra c k im um ieszczając a rty k u ły dotyczące Śląska w lw ow skim ,,Ludzie", ,,B iesiadzie L iterackiej", w ychodzącej w W arszaw ie, w ,,K urierze Poznańskim ", w poznańskiej ,,P racy ", w g azetach ślą
skich, jak „K atolik", „D ziennik Cieszyński" i i. P o zo staw ał ró w nież w k o n tak c ie z w ydaw cam i „Nowin R aciborskich" Jó zefem R ost- kiem i I. K. M aćkow skim .
W p rac a c h swoich k ła d ł nacisk na to, że Śląsk — to k raj n ie gdyś rdzennie polski, w y d a rty podstępnie ludności słow iańskiej:
„Iluż to P olaków — mówi w jednym z a rty k u łó w — przejeżdża p rze z D olny Szląsk, a m ało kom u z pew nością przyjdzie na myśl, że tu p rzeb y w ał niegdyś lud polski — że tu panow ali Piastow ie.
W szystko tu dziś naw skroś niem ieckie: język, obyczaje, nazw y m iejscow ości. Nie usłyszysz m iłych P olakow i dźw ięków ojczystej m owy, p rzebrzm iały one od daw na, zagłuszył je gw ar m ow y g e r
m ańskiej."4) Z aznacza p rzy tym, że zachłanności żyw iołu niem iec
3) St. K arwow ski: Polacy i język polski na Śląsku pod panow aniem pruskim . P oznań 1910.
4) Lud, r. 2: 1896, s. i i ; .
Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach n r 33 3
kieg o , z m ierzając eg o do z a g ła d y p o lsk o śc i n a Ś ląsku, p o m a g a ła zg u b n a p o lity k a P ia s tó w śląsk ich , k tó rz y ,,o d e rw a w sz y się od p n ia ro d z in n e g o m arn ie , b e z sław y, c z ę s to k ro ć h a ń b ą o k ry c i i z b ro d n ia m i sk alan i, schodzili je d e n po drugim ze św iata, u stę p u ją c m iejsca n a jw ię k sz y m w ro g o m sło w ia ń sz c z y z n y " 5). J e d y n ie G ó rn y Ś ląsk s ta w ia ł n iem cz y źn ie silniejszy opór, gdyż „ G ó rn o sz lą sc y P ia sto w ie w iern ie jsz y m i o k a z a li się tra d y c y o m , niż ich s try jc e n a D olnym i Ś red n im S z lą s k u " 6). N a ta k i sto s u n e k k s ią ż ą t g ó rn o ślą sk ic h do P o lsk i w p ły n ę ły — zd a n ie m K a rw o w sk ie g o — ich z w ią z k i m a łż e ń sk ie, z a w ie ra n e z P o lk a m i lub R u sin k a m i w p rz e c iw ie ń s tw ie do ś r e d n io - i d o ln o ślą sk ic h w ład c ó w , ż e n ią c y c h się z N iem k am i. P o s z c z e g ólne a r ty k u ły o c h a ra k te r z e p o p u la ry z a c y jn y m w y d a ł później p o d w sp ó ln y m ty tu łe m : ,,Z p rz e sz ło śc i S z lą s k a " 7), p o d p isu ją c się p s e u d o n im em W ik to ra S o ń sk ieg o . W s z k ic a c h ty c h p o ru s z a ró ż n e z a g a d n ie n ia , d o ty c z ą c e Ś ląska, w ię k sz o ść je d n a k z n ic h p o św ię c o n a je s t ślą sk ie j p rz e sz ło śc i p o lity c zn ej. P ra c a m i sw ym i K a rw o w sk i z a d a w a ł k ła m N iem com , k tó rz y u siło w ali z e tr z e ć p o lsk o ść z o b licza ziem i ślą sk ie j i głosił, że to oni są n a Ś ląsku p rz y b y szam i, że oni w d a rli się w p ra w a g o sp o d arzy . P ię tn o w a ł ich z a m a c h y n a p o lsk o ść, a a r ty k u ła m i h isto ry c z n y m i z w ra c a ł o czy c z y te ln ik ó w k u d aw n ej p o l
sk iej p rz e sz ło śc i Ś ląska, ta k s ta ra n n ie w y m az y w an e j z p am ięc i Ś lązak ó w .
0 tym , ja k K a rw o w sk i p a trz y ł n a ro lę Ś lą sk a dla P olski, św ia d c z y n a s tę p u ją c e jego zd a n ie : „S zlask , k tó r y d la geo g raficzn eg o p o ło ż e n ia i n a tu ra ln y c h g ra n ic m ógł b y ć sza ń cem p rz e c iw k o obcym , s ta ł się... p rz y tu lisk ie m w ę d ro w n y c h N iem có w " 7). M yśl, a b y Śląsk s ta ł się ty m sz a ń c e m p o lsk o śc i n a za ch o d zie, w iec zn ie n iep o k o jo n y m p rz e z z a c h ła n n y c h N iem ców , b y ła w y ty c z n ą jego p ra c y . R o z b u d z e nie d u ch a n a ro d o w e g o w śró d w y c h o w y w an e j p rz e z sie b ie m ło d z ie ży, z k tó re j w y sz e d ł n ie je d e n sz e rm ie rz p o lsk o ści n a Ś ląsku, s z e rz e n ie w iad o m o ści w p ra sie o s p ra w a c h śląsk ich , w re sz c ie b a d a n ia n a u k o w e z z a k re s u w ie d z y o Ś ląsku — o to zasłu g i K a rw o w sk ie g o dla Ś ląsk a.
Bibliografia prac Karwowskiego znajduje się w 44. t. Roczn. Tow . Przyj.
N a u k Pozn. (1917), s. 495—499.
M A R T A P A M P U C H Ó W N A Katowice, w sty c z n iu 1937
g) Biesiada Lit., t. 39, n r 9 w art. pt. Zemsta.
6) Ibid.
7) Z przeszłości Szląska. Skreślił W ik to r Soński. Bytom . Cz. I, 1895, C z. II, 1898.
147715
K M I I
4 K om unikat In s ty tu tu Śląskiego w K atow icach n r 33 ' L —
NOWE WYDAWNICTWA INSTYTUTU ŚLĄSKIEGO
SERIA: ŚLĄSK, ZIEMIA I LUDZIE, TOM VI
S t e f a n K a u f m a n i R o m a n M a r y n i a r c z y k : Roboty pu
bliczne w w ojew ództw ie śląskim. Z 24 ilustracjami i 2 mapami. Katowice 1937. Stron 70. Cena zł 1,50.
Wydany świeżo tom serii „Śląsk, ziemia i ludzie” przedstawia w zwięzły i przystępny sposób najważniejsze roboty publiczne, wykonane w okresie władania rządów polskich w wojew. śląskim. Działy komunikacji, budownictwa i urbanistyki, opracowane przez dra inż. St. Kauf mana, obejmują wszystkie ciekawsze wiadomości o budowie kolei, dróg i mostów, o inwestycjach w zakrC' sie gmachów publicznych, szkół, domów mieszkalnych i urządzeń sportowych, wreszcie przedstawiają wykonane i zamierzone prace z dziedziny planów regionalnych.
Dział wodny, opracowany przez inż. R. Maryniarczyka, zawiera wa
żniejsze wiadomości z zakresu regulacji rzek, budowy wodociągów i urządzeń kanalizacyjnych. Liczne ilustracje obrazują ciekawsze obiekty i urządzenia, stworzone na Śląsku za czasów polskich.
SERIA: POLSKI ŚLĄSK
K a z i m i e r z T y m i e n i e c k i : Kolonizacja a germanizacja Śląska w wiekach średnich. Katowice 1937. Stron 41. Cena zł 1,80. (Polski Śląsk, Nr 26.)
Autor przedstawia w swej pracy krótko przebieg kolonizacji Śląska przez Niemców w średniowieczu, wyjaśniając równocześnie, że kolonizacja przez ludność niemiecką i kolonizacja na prawie niemieckim, to dwie różne rzeczy. Informuje dalej autor o różnicach w przebiegu kolonizacji wsi i miast śląskich, a wreszcie stwierdza, że kolonizacja niemiecka przebiegała w wielu wypadkach odmiennie od postępu germanizacji. D o zachowania się polskiego charakteru Śląska Górnego przyczynił się w niemałej mierze fakt, że miasta Górnego Śląska były w średniowieczu słabo rozwinięte i nie mogły oddzia
ływać na wieś w kierunku germanizacji tak silnie, jak na Śląsku Dolnym.
WYKAZ LITERATURY BIEŻĄCEJ O ŚLĄSKU, Rok II, Nr 3, lip ie c wrzesień 1936. Cena 80 groszy.
Ukazał się trzeci numer drugiego rocznika „Wykazu literatury”, zawie
rający bieżącą bibliografię śląską za trzeci kwartał 1936 r. Numer obejmuje 254 pozycje bibliograficzne z zakresu polskiego, czeskiego i niemieckiego pi
śmiennictwa o Śląsku.
U w a g a : Zezwala się na dow olne korzystanie z kom unikatów In sty tu tu Ślą
skiego dla celów prasowych.
D rukarnia „D ziedzictw a" w Cieszynie
