Wojciech Sowa (Kraków)
W słowniku Hezychiusza z Aleksandrii (5/6 w. A. D. ) pod literą A 3939 poświadczona jest glosa: άμφην· αύχήν, τράχηλος acc. sg. ‘kark, gardło’ (‘neck, throat’ LSJ), bez bliższego wskazania na pochodzenie a to zarówno w obrębie dialektów greckich, jak i języka literackiego. Forma ta zdaje się występować obok αύφήν, która z kolei jest cytowana jako przykład wyrazu specyficznego dla dialektu eolskiego, por. Joh. Gram
maticus Περί Αίολίδος Compendium III, 16: ’Αντί δέ τού X τό Φ· αύχένα αύφένα, jednak żadna z tych form nie jest poświadczona w języku eolskich inskrypcji, άμφήν pojawia się tylko raz w idylli Teokryta (stylizowanej na literacki dialekt lesbijski), por.
30, 28 (acc. sg. ): καί νυν, εί'τ' έθέλω, χρή με μάκρον σχόντα τον άμφενα, stąd też wydaje się trudne stwierdzić z pewnością, że może być to specyficzny element leksyki dialektalnej.
Obie dialektalne formy αύχ/αύφ-ήν i άμφήν są zbudowane identycznie i nie przedstawiają większych problemów z punktu widzenia słowotwórstwa - obie wyka
zują identyczny sufiks -ην, gen. -ενός, używany po grecku w nazwach części ciała, np.
φρήν, φρενός, obok innych sufiksów z *-n- w tej samej funkcji, np. -ων, -ονος np.
άγκων ‘łokieć’, βουβών ‘pachwina’, κενεών, άνθερεών ‘podbródek’, itd. (Risch 1974, 58f.). Zrównanie między eolskim άμφην a jońskim αύχήν odwołuje się do pro
blemu kontynuacji w dialektach greckich odziedziczonych aspirowanych labiowelar- nych, które po eolsku są regularnie reprezentowane przez aspirowaną labialną - /p11/
w miejsce /k / innych dialektów (por. Lejeune 1972, 47f.). Schwyzer postuluje tu roz
wój z pragr. *α#£*Λ- *αγχΕ-ην > > ambh- > *amph- dla eolskiego, z typową labialną kontynuacją/gwh/ w lesbijskim (Schwyzer 1939, 296; por. też Frisk GE W 1 98;
I 192; Thumb-Scherer 1959, 94)1.
1 Por. nawiązania do rodziny adj. ‘wąski’ (Bechtel 1921, 117), gr. adv. αγχι, αγχόνη, lac. angi
na, angi-, goc. adj. aggwus (z sekwencją [qgu], która poświadczona jest także w snord. ęngr. acc.
ę/ngyan, swn. engr, por. także goc. singgwan, swn. singan, snord. singva, Braune-Ebbinghaus 1973 ”,51), slow, p zb/ct>.
2 Jako de facto plurale tantum ie. formacji na *-(i)io-, por. obok awjik także rzeczowniki odcza- sownikowe, typu karcik - korcem ‘myśleć’, xosk - xosim ‘mówić’, collectiva jak np. aycik (-eace)
‘kozy’ - ayc (-icc), czy inne wyrazy o nieustalonym semantycznym stosunku do podstawy derywacyj- nej, np. tanik (-eacc) ‘dach’ - town ‘dom’, awjik należy z pewnością do tej właśnie grupy (Olsen 1999, 494; 498).
Formy αύχ/αύφ-ήν i άμφην pojawiają się także pośród zrównań grecko- ormiańskich, gdzie stanowią comparandum (mimo innej nieco semantyki) dla ormiań
skiej formy awjikL (gen. -eac) ~ περιστόμιον, peristomium, orificium ‘kołnierz, prze
paska na gardło, przepaska na usta - mouth band’ (LSJ). awjik'" kontynuuje wcześniej
sze *h2ang'hy -en- lub ^hjng^u-en, gen. ^g^u-n-es, w młodszej postaci *an'>k>hen-·.
*ank!'un-2. Ta sama forma staje się punktem wyjścia dla wyrazu attyckiego *anvk'hen-
>
★
anvk!'en > att. αύχήν. Lesbijska forma (z Teokryta) άμφην pochodzi raczej z postaci ^ank^'en- (to z wcześniejszego *ank!'y-en, Klingenschmitt 1982, 180f., Olsen 1999,
174 Wojciech Sowa
498), z asymilacją/n/ do /m/ w kontekście następującej labialnej /ph/. Cytowany przez gramatyków wariant αύφήν pokazywałby eolską zmianę sekwencji /g'hu/ do /ph/3, pojawienie się /u/ jest być może rezultatem tego samego rozwoju, który miał miejsce w attyckim αύχήν, istnieje jednak możliwość objaśnienia eol. αύφήν, jako formy analogicznej do wzorca attyckiego. Oczywiście trudno jednoznacznie stwierdzić, która forma miałaby odzwierciedlać stan starszy: αμφην (mimo, że poświadczona dopiero w czasach hellenistycznych), czy joń.-att. αύχήν (Homer +).
3 Analogicznie do traktowania labiowelamej, por. np. Hsch. Φ 360 φήρα· Θήρα acc. sg. ‘dzikie zwierzę’, także Φ 362 φηρία· θηρία. Αίολεΐς nom. lub acc. pl. neut. ‘t s.’ < *g'hyehi-r-.
4 Jeśli forma ormiańska nie jest pożyczką grecką, por. Clackson 1994, 94f.
5 Por. listę zrównań grecko-ormiańskich wg Solta 1960: aic - α’ίξ, lor - λάρος, ein - ίκτΐνος, ors - πόρκος (raczej έρκος, por. Ritter 1996, 26), rngownk - βύγχος, erastankc - (έδραι) πρωκτός, αρ' ~ άφή, erkiwl - δέδροια, erkn - οδύνη, calr - γέλως, dakow - θήγω, awjikc - αύχήν, siwn - κίων, kamowr - γέφυρα, awr - ήμαρ, fełi - πτελέα, sin - κενεός, cowr - γυρός, sowi - ψυδρός, avelowm ~ όφέλλω, epcem - έψω, aganim - ίαύω, fakcćim - πτήσσω, mi - μία, merj - μέχρι, dalar - θαλερός, ćorlć - τέσσαρα, vec - εξ, inn - έννεα, alowes άλώπηξ, ozni - έχϊνος, lowsa- nownk ~ λύγξ, änderk - έντερα, sirt - καρδία, cameli - γαμφηλή, heriwn - περόνη, kalin - βά
λανος, ayr - άνήρ, kanaik - γυναικ-, nu - νυός, mawru - μητρυιά, aiam ~ άλέω, arnem - άραρίσκω, arnum ~ άρνυμαι, mit - μήδος, anicanem ~ όνειδος, ard - άρτι, bern - φερνή, lowanam
~ πλύνω, -vor ~ φόρος, bowsanim - φύω, cownr - γόνυ.
6 Od początków swej historii aż do dnia dzisiejszego tereny Bałkanów stanowią specyficzny ob
szar, zarówno pod względem kulturowym, jak i językowym. Sama geomorfologia Bałkanów wcale nie utrudnia przepływu ludzi i idei - otwarcie na Europę Centralną z północy i obszar śródziemno
morski na południu sprawia, że od prehistorycznych czasów tędy przebiegają drogi handlowe łączące Północ z cywilizacjami Morza Śródziemnego. Poświadczone zaś zróżnicowanie językowe (izolacja wynikająca z ukształtowania terenu) wcale nie przeszkadzało we wzajemnych kontaktach między poszczególnymi kulturami. Obraz ten nie zmienił się wiele od starożytności do naszych czasów.
Kombinacja faktów archeologicznych i językowych pozwala sformułować hipotezę, że ca 2000 p.Chr. na południowych Bałkanach, w Grecji, Albanii, Macedonii i Epirze istniały co najmniej dwa kompleksy językowe, pierwszy z nich to grecko-macedońsko-frygijsko-ormiański kompleks, charak
ter drugiego pozostaje dyskusyjny (praalbański? messapijski?, tracki? Te plemiona być może konty
nuują archeologiczny kompleks karpato-dunajski, albo zachodniobalkański; por. przegląd danych archeologicznych u Hajnala 2003, 131-134. Różnorodność etniczną Bałkanów opisywano już
Być może odpowiedzi mogłaby dostarczyć interpretacja zrównania z orm. awjik\
na tle innych izoglos grecko-ormiańskich (które zajmują szczególne miejsce pośród nawiązań między staroormiańskim a innymi językami indoeuropejskimi ze względu na ich liczebność i charakter - specyficzne cechy fonetyczne lub morfologiczne, jak np.
orm. alewr ‘mąka’ - gr. αλευρον4; orm. awr ‘dzień’ < praorm. *ämör ~ gr. hom.
ήμαρ; orm. avelowm ‘powiększać’ ~ gr. οφελμα ‘korzyść, zaleta', όφέλλω ‘powięk
szać’ (Klingenschmitt 1982, 236, Ritter-Sowa 2004, 650n.); orm. acc. pl. kanay-s
‘kobiety’ ~ gr. γυναίκας ‘ts.’, czy orm. siwn ‘słup, filar’ ~ gr. κίων ‘ts.’5.
Systematyczne podobieństwa między greką, ormiańskim i innymi językami po
świadczonymi w starożytności na Bałkanach, bądź też w czasach historycznych po
świadczonych na innych terenach, lecz o bałkańskim rodowodzie (np. frygijski) po
zwalają nam interpretować geograficzno-kulturowy areał bałkański jako specyficzny areał językowy, nazywany dziś „bałkańskim indoeuropejskim” - tzw. „Balkanindo
germanisch” (Klingenschmitt 1994, 244, Klingenschmitt 1994b, 31 ln.). Chodzi o ob
szar dialektalny w epoce późnopraindoeuropejskiej (przed rokiem 2000 p.Chr.), które
go kontynuacją jest grupa spokrewnionych ze sobąjęzyków obejmująca dialekty grec
kie (z macedońskim), albański, frygijski, ormiański i tocharski, oraz inne szczątkowo poświadczone języki starożytnych Bałkanów (Eichner 2004, 108ff.; Matzinger 2005, 29- 54; Matzinger 2005b, 381-386; Sowa 2006; Sowa w druku)6.
Oczywiście nie wiemy, kiedy przodkowie Ormian odłączają się od areału bałkań
skiego, jednak wiele przykładów pokazuje wyraźnie, że jeszcze w praormiańskim (podobnie jak w praalbańskim), mimo satemowego charakteru istniały labiowelarne spółgłoski, które następnie są specyficznie traktowane (palatalizowane) przed samo
głoską przednią, np.jerm ‘gorący’ (ferani ‘gorączka’) < *g'hermo- , Će < *-Fe, inćc
‘ktokolwiek’ < *k*is-k?it, itd. Palatalizacja labiowelamych przed przednią samogłoską może być uznana za specyficzną cechę areału bałkańskiego, spotykaną również w po- mykeńskiej epoce (por. myk. qa-si-re-u, qe-ro-me-no) w nie-eolskich greckich dia
lektach, w których labiowelarne /_ e, i zmieniają się w zębowe /t, d/, czasem refleksem jest afrykata, por. cypr. si-se ~ att. Tlę, ark. Utę [śis] = tlę (< *ä*zs) pisane odmianą lokalną litery san (IPArk. 8 = IG V 2, 262), I. 25.27, itd. (Eichner 1982, 442-451, przede wszystkim 442ff.; arkadyjski u Dubois 1988 I, 64-70; Sowa w druku). Takie przykłady, z kolei, jak awjik" (< *h2an*kvh-(i)io), czy też np. awcanem ‘namaszczam’(<
*h}ng*-), awj ‘wąż’ (<*h2an^/his), itd. pokazują z kolei tzw. „epentezę u” (Godel 1975, 88), czyli dalszy proces fonetyczny wymuszony działaniem labiowelarnej - mianowicie przesunięcie apendyksu labialnego przed welarne [rj], por. awcanem w miejsce ocze
kiwanego kankanem <*h2n -ne/n-g"- (por. łac. unguö, unguen < V^ong'-ri, swn. ankon masc, L1V2, 267)7.
Specyficzny rozwój bałkańskiego wariantu *anvkvhen- > *anvk!'en > att. av%f]v, orm. awjHĆ pokazuje identyczną innowację w obrębie ormiańskiego i nie-eolskich dialektów (forma av%f)v jest poświadczona w epice jońskiej, także w tragedii attyc- kiej). Obie formy: ormiańska awjikL i jońska-attycka aü%f)v wydają się być oparte o niepoświadczony temat na *-u *h2Ćng'hulh2Óng'hu-V (w znaczeniu ‘gardło’, lub
‘szyja’) bo tylko w tej pozycji „epenteza u” wydaje się być możliwa po ormiańsku, por.
*h2Óng'hu-V> *h2aung'hy-(i)io- lub ^aung^y-en > dla jońskiej (attyckiej) greki. Eol
skie dp.<pr|v może więc pokazywać stan starszy sprzed tej charakterystycznej ormiań
skiej innowacji, por. wyjściowe *h2eng'i'u/h2dngu-V > *h2Óng y-en > *ćmg 'y-en >
*ankhy-en > > *anp'en i amphen.
w starożytności, por. klasyczny opis u Strabona 7.5.1: Λοιπή δ' έστι τής Ευρώπης ή έντός Ίστρου καί τής κύκλω θαλάττης, άρξαμένη άπό του μυχού τού Άδριατικού μέχρι τού ιερού στόματος τού "Ιστρου, έν ή έστιν ή τε Ελλάς καί τά των Μακεδόνων καί των Ήπειρωτών έθνη καί τά υπέρ τούτων πρός τόν Ίστρον καθήκοντα καί πρός τήν έφ' έκάτερα θάλατταν τήν τε Άδριατικ- Αν καί τήν Ποντικήν, πρός μέν τήν Άδριατικήν τά Ιλλυρικά, πρός δέ τήν έτέραν μέχρι Προ- ποντίδος καί Ελλησπόντου τά θρψκια καί εϊ τινα τούτοις άναμέμικται Σκυθικά ή Κελτικά, δει δ' άπό τού "Ιστρου τήν αρχήν ποιήσασθαι τά εφεξής λέγοντας τοΐς περιοδευθεΐσι τόποις- ταύτα δ' έστι τά συνεχή τή Ιταλία τε καί ταΐς "Αλπεσι καί Γερμανοΐς καί Δακοΐς καί Γέταις. δίχα δ' άν τις καί ταύτα διέλοι· τρόπον γάρ τινα τω Ίστρω παράλληλα έστι τά τε Ιλλυρικά καί τά Παιονικά καί τά θράκια όρη, μίαν πως γραμμήν άποτελούντα διήκουσαν άπό τού Άδρίου μέχρι πρός τόν Πόντον· ής προσάρκτια μέν έστι μέρη τά μεταξύ τού "Ιστρου καί των όρων, πρός νότον δ1 ή τε Ελλάς καί ή συνεχής βάρβαρος μέχρι τής ορεινής, πρός μέν ούν τω Πόντω τό Αίμον έστιν όρος, μέγιστον των ταύτη καί ύψηλότατον, μέσην πως διαιρούν τήν Θράκην· άφ' ου φησι Πολύβιος άμφοτέρας καθοράσθαι τάς θαλάττας, ούκ αληθή λέγων· καί γάρ τό διάστη
μα μέγα τό πρός τόν Άδρίαν καί τά έπισκοτούντα πολλά, πρός δέ τω Άδρία πάσα ή Άρδία σχεδόν τι, μέση δ1 ή Παιονία καί αύτή πάσα ύψηλή. έφ' έκάτερα δ' αύτής έπί μέν τά θράκια ή 'Ροδόπη όμορεΐ, ύψηλότατον όρος μετά τόν Αίμον, έπί δέ θάτερα πρός άρκτον τά Ιλλυρικά ή τε των Αύταριατών χώρα καί ή Δαρδανική. λέγωμεν δή τά Ιλλυρικά πρώτα συνάπτοντα τω τε
"Ιστρω καί ταΐς "Αλπεσιν, αΐ κεΐνται μεταξύ τής ’Ιταλίας καί τής Γερμανίας, άρξάμεναι άπό τής λίμνης τής κατά τούς Όυινδολικούς καί 'Ραιτούς καί Έλουηττίους.
7 Tego rodzaju oddziaływania labiowelarnej także nie oczekujemy w języku o satemowym cha
rakterze, por. jako paralelę sind, gürtä zamiast oczekiwanego girta < *g“rhrtó- (do *g“erhr
■ pożerać’, LIV , 211).
176 Wojciech Sowa
Dzisiejsza dialektologia grecka operuje poszczególnymi dialektami bez odniesienia do formy jednego standardowego języka (tzn. przed wykształceniem się κοινή ~ 4 w.
p.Chr.), co więcej dialekty greckie różnią się między sobą chronologią i pochodzeniem,
„Greek dialects often follow parallel lines of development, but they follow them at different times and different speed. No correct exegesis of epigraphical, and one may add, literary text, can be attempted if this is not kept in mind” (Morpurgo-Davies 1968, 85). Różne dialekty greckie w różny sposób przechowują cechy specyficznego areału bałkańskiego, dlatego możemy przypuszczać, iż niektóre z nich mogą wykazywać dużo większe podobieństwa systemowe do ormiańskiego, stając się (podobnie jak w przy
padku joń.-att. αύχήν i orm. awjik1) istotnym argumentem przy opisie historii języka i narodu ormiańskiego, wiążąc go z przodkami Greków u progu epoki archaicznej.
Szczegóły jednak czekają wciąż na wyjaśnienie.
Bibliografia
Bechtel, F. 1921. Die griechischen Dialekten. 1. Band. Der lesbische, thessalische, böotische, arkadische und kyprische Dialekt. Berlin: Weidmann.
Braune, W.-Ebbinghaus, E. A. 197318. Gotische Grammatik. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.
Clackson, J. 1994. The Linguistic Relationship between Armenian and Greek. Oxford- Cambridge Mass.: Oxford University Press.
Clackson, J. 2002. “Greek and Armenian”. Odczyt w Instytucie Językoznawstwa, Universität zu Köln. 12.02.2002.
Dubois, L. 1986. Recherches sur le dialecte arcadien 1. Grammaire, II. Corpus dialectal, III.
Notes-index-bibliographie. Louvain-la-Neuve: Bibliothèque des cahiers de l'institut de Linguistique de Louvain, BCILL 33/34/35.
Eichner, H. 1982. Studien zu den indogermanischen Numeralia. Rekonstruktion des urindogermanischen Formensystems und Dokumentation seiner einzelsprachlichen Vertretung bei den niederen Kardinalia „zwei” bis „fünf”. Habilitationschrift Regensburg.
Eichner, H. 2004. Illyrisch - die unbekannte Sprache. Die Illyrer. Katalog zu einer Ausstellung von archäologischen Funden der albanischen Eisenzeit (12. - 4. Jh. v.Chr.) im Museum für Urgeschichte des Landes Niederösterreich, Aspam an der Zaya. 92 - 117. Asparn / Zaya:
Museum für Urgeschichte.
Frisk, GEW = Frisk, H. 1960. Griechisches Etymologisches Wörterbuch. Heidelberg: C. Winter Universitätsverlag.
Godel, R. 1975. An Introduction to the Study of Classical Armenian. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Hajnal, I. 2003. Methodische Vorbemerkungen zu einer Palaeolinguistik des Balkanraums.
Languages in Prehistoric Europe. Hrsg.von A. Bammesberger & Th. Vennemann, 117-145.
Heidelberg: C. Winter Universitätsverlag.
Hoffmann, O. 1893. Die Griechischen Dialekte in ihrem historischen Zusammenhänge mit den wichtigsten ihrer Quellen. 2. Band. Der nord-achäische Dialekt. Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht.
Klingenschmitt, G. 1982. Das altarmenische Verbum. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Klingenschmitt, G. 1994. Die Verwandschaftsverhältnisse der indogermanischen Sprachen. In Honorem Holger Pedersen. Kolloquium der Indogermanishcen Gesellschaft vom 26. bis 28.
März in Kopenhagen. Hrsg, von J.E. Rasmussen unter Mitwirkung von B. Nielsen, 235-251.
Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Klingenschmitt, G. 1994b. Das Tocharische in indogermanistischer Sicht. Tocharisch. Hrsg, von B. Schlerath. 310-411. Reykjavik: (TIES Sup. Ser. vol. 4).
Latte, K. (ed.) 1953-1966. Hesychii Alexandrini lexicon. 1-2 (A-O). Hauniae: Ejnar Munksgaard editore.
Lejeune, Μ. 1972. Phonetique historique du mycenien et du grec ancien. Paris: Klincksieck.
LIV2 = Lexikon der Indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primärstammbildungen.
Unter Leitung von Helmut Rix. Zweite, erweiterte und verbesserte Auflage bearbeitet von Martin Kümmel und Helmut Rix. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 2001.
LSJ = Greek-English Lexicon. Compiled by Henry George Liddel and Robert Scott. Ninth edi
tion with a revised supplement. Oxford 1996: Clarendon Press.
Matzinger, J. 2005. Messapisch und Albanisch. International Journal of Diachronic Linguistics and Linguistic Reconstruction 2 (2005). 29-54.
Matzinger, J. 2005b. Phrygisch und Armenisch. Sprachkontakt und Sprachwandel. Akten der XI. Fachtagung der Indoegrmanischen Gesellschaft, 17.-23. September 2000, Haale a.d. S.
Hrsg, von G. Meiser und O. Hackstein. 375-394. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Morpurgo-Davies, A. 1968. Article and Demonstrative: A Note. Glotta 46. 77-85.
Olsen, B. A. 1999. The Noun in Biblical Armenian. Berlin - New York: Mouton de Gruyter (Trends in Lingusitics. Studies and Monographs 119).
Risch, E. 1974. Wortbildung der homerischen Sprache. Zweite völlig überarbeitete Auflage.
Berlin-New York: Walter de Gruyter. Btbl Jflfl.
Ritter-Sowa = Ritter, R.-P. & Sowa, W. 2004. Greek-Armenian Isoglosses and Ancient Greek Dialects. Studies in Greek Linguistics 24. Proceedings of the 24,h Annual Meeting of the Department of Linguistics Aristotle University of Thessaloniki 9-11 May 2003, ed. by Μ.
Margariti-Rogka, G. Papanastasiou, N. Liosis, 645-656. Thessaloniki.
Rix, H. 1922. Historische Grammatik des Griechischen. Laut- und Formenlehre. Darmstadt:
Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Schwyzer, E. 1939. Griechische Grammatik. Erster Band. München: C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.
Solta, G. R. 1960. Die Stellung des Armenischen im Kreise der indogermanischen Sprachen.
Wien: Mechitaristen-Buchdruckerei.
Sowa, W. 2006. Anmerkungen zum Balkanindogermanischen. FS N.N. Regensburg, (w druku).
Sowa w drtiku = Sowa, W. Phonologisches aus dem Balkanindogermanischen. Zur Deutung des ON. Zeppt]. Studia Etymologica Cracoviensia 12.
Thumb, A.-Scherer, A. 1959. Handbuch der griechischen Dialekte. Bd. II. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag.
