Rodzaje i formy mowy a glottodydaktyczne środki audiowizualne

Antoni Markunas

Rodzaje i formy mowy a

glottodydaktyczne środki

audiowizualne

Studia Rossica Posnaniensia 14, 201-212

1980

A N T O N I M A R K Ū N A S

P o z n a ń

R O D Z A JE I FO R M Y M OW Y A G LO TTO D Y D A K TY C ZN E Ś R O D K I A U D IO W IZ U A L N E

U w zględniając ty lk o psychologiczne k ry te ria podziału m ow y A. A. Leon- tje w w yróżnia jej kilkanaście rodzajów i fo rm 1. W swoich dociekaniach p o ru ­ szym y jedynie te, k tó re łączą się z problem em uw zględnienia ich w kom pono­ w an iu w arstw y słownej środków audiow izualnych. P rzed ty m je d n a k p rz y j­ m iem y hierarchię m ow y ze względu n a form ę substancjalizacji.

W drugiej połowie naszego stulecia nastąpiło ostateczne uznanie za pry- m a rn ą funkcję języ k a jego funkcji k om unikatyw nej w aspekcie u stn y m i pisanym . M iało to is to tn y w pływ n a teorię d y d a k ty k i językow ej, p rz y czym n a ogół p rzy jm u je się p rio ry te t m ow y ustnej w przekazyw aniu poglądów i w y rażan iu stosunków w większości dziedzin życia człow ieka2. M ając to n a uw adze jesteśm y przekonani o konieczności organizow ania ta k ic h form n au k i języ k a docelowego, k tó re u łatw iają opanow anie fonicznego k o d u syntetycznego (to znaczy tak że fonicznego kodu analitycznego zgodnie z jego nierozłącznością z kodem sy ntetyczny m ). D latego też zajm ujem y się w tej p ra cy przede w szy st­ k im p ró b ą zoptym alizow ania procesu n abycia u stn y ch spraw ności recep cy j­ n y c h i p ro d u k cy jn y ch za pom ocą środków audiow izualnych. N ie sposób wszakże pom inąć dygresji, iż uznanie wyższości m ówienia n ad pozostałym i spraw nościam i z różnych względów o rganizacyjnych (liczne klasy, m ała liczba godzin, słaba m oty w acja i in.) nie może determ inow ać absolutnego pierw szeń­ stw a spraw ności konw ersacyjnych w procesie dy dak ty czn y m . Nie m ożna nie doceniać rozw ijania spraw ności pozostałych, zwłaszcza um iejętności czy tan ia (anality czny kod graficzny). C zytanie bowiem n a dalszych eta p a c h p rz y ­ sw ajania język a w y rabia in tu icję językow ą przez w ielokrotny k o n ta k t z w y­ razam i, połączeniam i m iędzyw yrazow ym i i k o n stru k cjam i m o rfo sy n tak ty cz- n y m i bez w ym ogu obecności in terlo k u to ra, u ru c h am ia uwagę dow olną i m im o­ w olną czytelnika, zwiększa m otyw ację uczenia się, d ostarczając przeżyć

1 А. А. Л е о н т ь е в , Некоторые проблемы обучения русском у язы ку как иностранному, Москва 1970, в. 14 -1 5 .

■202 A. M a r k ū n a s

poznaw czych i em ocjonalnych. Z tego pow odu pow inniśm y w ytw arzać u u cz­ niów przyzw yczajenie do sam odzielnej p ra c y z te k ste m pisany m , do od k ry w ­ czego obcow ania ze zjaw iskam i językow ym i i jego rozszerzenia n a pozostałe spraw ności, a szczególnie n a n aw y k i i um iejętności m ów ienia. T ym większa jest więc p o d staw a do p o rów nania m ow y u stn ej i pisanej.

M ow a ustna przew aża n a d p isa n ą nie ty lk o w p lanie filogenezy (u stn a

istn ieje wiele ty sięcy la t, p isa n a ok. 4 - 5 tysięcy), lecz również w planie onto- genezy (mowę u s tn ą opanow uje się we w czesnym dzieciństw ie, pisan ą znacz­ nie później lub wcale). W y d a je się zasad n y m przyjęcie stanow iska, iż m owa p isan a je st poch o d n ą m ow y u stn e j, jedn akże są one w zajem nie pow iązane, p o siad ają cechy wspólne, ja k też i ró ż n ic e3. J a k k o n s ta tu je L. Z abrocki, ,,... po stać graficzną języ k a trz e b a uzn ać za płaszczyznę form alizacyjną sek u n d a rn ą” 4. Zróżnicow ania te p rz ejaw iają się w mowie pisanej m .in. w m niejszej ilości odcieni su b stan cjaln y ch , w zakresie użycia w yrazów , zw ro­ tów frazeologicznych i składni, w b ra k u b az y k o n sy tu acy jn e j, m im iki, gestów, to n a c ji6. Mowa u s tn a byw a zawsze sy tu acy jn a . W łaśnie sy tuacy jność (środki ekstralingw istyczne) i prozodia, a ta k ż e środki p aralin gw alne pow odują jej eliptyczność p rz y zachow aniu cech relew antn ych, kom presję, niedom ów ienia, p aren tezy , em fazy, o d stęp stw a od no rm y . Mowa u s tn a nie je s t ściśle o g ran i­ czan a przez g ra m a ty k ę n o rm aty w n ą . Mowa p isan a z kolei je s t bardziej ro z­ w inięta, przem yślana, p o d p o rządk ow ana re stry k cjo m sy n tak ty cz n y m i sty li­ sty c z n y m , by w a bardziej re d u n d a n tn a , gdyż najczęściej n adaw ca w jedn ym

i drugim w y p ad k u zn ajd u je się w odm iennej sy tu acji, jeśli idzie o sprzężenie zw rotne w ew nętrzne i zew nętrzne oraz o możliwość kon troli należytego ro z u ­ m ien ia n a d a n y c h kom u n ik ató w , ja k to w ynika ze schem atów niżej zam iesz­ czo n y ch :

S chem at językow ej k o m u n ik acji u stn ej (nr 1)

Objaśnienia: A — źródło inform acji (nadaw ca), В — przekaźnik (efektor), С — o d ­ biornik (receptor), D — odbiorca, К — kanał (pow ietrze lub papier), Β Κ 2ΟχΑ — sprzęże- „nie zw rotne w ew nętrzne, D B ļK ļC ļA — sprzężenie zw rotne zew nętrzne.

3 Por. И. Φ. К о м к о в , Обучение иноязычной речи, Минск 1973, s. 64.

4 L. Z a b r o c k i, A u diow izu aln e nauczanie język ó w obcych w szkole wyższ&j, „N eodi--dagm ata” 1970, nr 2, s. 79.

6 L. Z a b r o c k i, Językoznawcze p odstaw y m etodyki nauczania język ó w obcych, W arsza­ w a 1966, s. 35 - 37.

R odzaje i fo rm y mowy 203

S chem at językow ej kom unikacji pisanej (nr 2)

O bjaśnienia — jak w schem acie nr 1.

Sprzężenie zw rotne w ew nętrzne (B K 2CXA) zachodzi wówczas, gd y n adaw ca sp raw d za swój p ro d u k t finalny (tekst) i popraw ia go, zanim do trze on do o dbiorcy, co je st bardzo tru d n e p rzy formie kom unikacji u stn ej. P opraw ianie (auto k o rek cja) w ty m w y padku jeśli i w ystępuje, to dopiero po w ypow iedzeniu, k ied y zo stają odblokow ane centra kontroli. W pisanej postaci m owy nie m a więc w pływ u bezpośredniego rozmówcy, w ystępuje n a to m ia st m aksy m aln y u dział świadom ości, poniew aż istnieje zazwyczaj czas n a w ybranie n ajb ard ziej ad ekw atnej form y wypowiedzi oraz korektę. N a uwagę zasługuje fa k t, iż m ogą w ystępow ać cztery rodzaje relacji pom iędzy m ową u stn ą a p isan ą: u s tn a lub pisan a form a zarów no w planie sem antycznym , ja k i ekspresyjnym ; u s tn a form a jedy nie w planie w yrażania, w planie treści nacechow ana form ą p i­ saną; pisan a form a ty lk o w planie ekspresji, w planie sem an ty czn ym zaw iera znam ię form y u s tn e j. D w a ostatn ie rodzaje są reprezentow ane rz ad ziej. Uczenie się m ow y u stn ej przebiega znacznie wolniej i tru d n iej, aniżeli m ow y pisanej. S tą d rów nież bierze się p o trze b a szczegółowego zajęcia się t ą form ą mowy.

Mowa u s tn a może m ieć postać dialogu lub monologu. Są one w erbalnym i środkam i uzew nętrzniania treści psychicznych człowieka, k tó re fo rm u ją się pod w pływ em tego, co obserw uje on wokół siebie, słyszy, odczuwa, przeżyw a i m yśli. Dialog jest n ajb ard ziej rozpow szechnioną form ą kom unikow ania się codziennego w n a tu ra ln y c h w aru n k ach posługiw ania się m ową u stn ą , n a j­ częstszym sposobem interpersonalnego k o n ta k tu społecznego. Dla uczących się przed staw ia dużo trudności, gdyż mowę dialogową cechuje swoistość fone­ ty czn a , leksykalna i g ra m a ty c z n a 6. Pociąga ona za sobą natężenie uw agi zarów no p rz y recepcji, ja k i pro d u k cji wypowiedzi, w ynikające z ciągłego p rzełączania się ze słuchania n a mówienie i odw rotnie, w ystępow ania to w ch arak terze nadaw cy, to odbiorcy kom unikatów , czyli m owa dialogow a cechuje się dw ustronnością, spontanicznością i sytuacyjnością. W dialogu

po-• Por. Z. S k r u n d o w a , Rola dialogu w procesie nauczania języlca rosyjskiego, W arsza­ w a 1976.

20 4 A. M a r k ū n a s

w sta ją nieoczekiw ane sy tu acje, zm ien iają się często te m a ty rozm ow y w zależ­ ności od zachow ania się interlokutorów '.

Z lingwistycznego p u n k tu w idzenia m ow a dialogow a ch a rak tery zu je się ko m presją elem entów fonetyczny ch i w zbogaceniem ich w różnorodne w a­ ria n ty pozycyjne, skróceniem sylab, tran sfo rm acją. M ają m iejsce też p o w tó ­ rzenia, różnego ro d z aju w y k rzy k n ik i (im pulsyw ne, im p eratyw ne, im itacy jn e i in.), inw ersje, przew aga z d a ń p ro sty ch lub złożonych w spółrzędnie, zaw iera­ jący c h s tru k tu ry typow e d la m ow y potocznej, sy n ta g m y skonw encjonalizo­ w ane, w ty m zw ro ty stałe, s tru k tu ry an e k tu ją ce, słowa p aso ż y ty (np. p raw da, proszę p ań stw a etc.), m etafory, eufem izm y, hiperbolizm y, m e ta ta k s y i in. W śród sy n tag m konw encjon aln ych przew ażają: 1) w y rażające pow itanie bądź pożegnanie, 2) zaw ierające p y ta n ia , rep lik i tw ierdzące, przeczące,. 3) inform ujące (wdzięczność, niezadow olenie, zgoda itp .), 4) w yrażające p ro śb ę lub n ak az.

Z a cechy psychologiczne dialogu m ożna uzn ać podw ójne skierow anie uw agi w poró w naniu z m onologiem n a słuchanie oraz n a w ew nętrzne prognozo­ w anie odpow iedzi i b ra k czasu n a przem yślenie reakcji. W dialogu p o trze b n a sta je się um iejętność a n ty cy p a cji m yśli rozm ów cy i ew entualne przerw anie go, podchw ycenie i k o n ty n u o w an ie rozpoczętej m yśli. D ołączyć m ożna do tego re a k ty w n y ch a ra k te r m ow y i jej pow iaznie z sy tu acją , większą em ocjo- nalność oraz k onkretnego ad resata. W ypow iedzi w dialogu dzielą się n a: 1) uw zględniające n a ty ch m iasto w ą reakcję w erb aln ą p a rtn e ra (przew ażnie w form ie za p y ta n ia), 2) będące re ak cją bezpośrednią n a replikę rozm ów cy (na ogół odpow iedź n a p y ta n ie , za p y ta n ie ponow ne). Dialog może być ak ty w n y , g d y p a rtn e rz y m ów ią bez uw zględnienia p oglądu adw ersarza; re ak ty w n y , z dom inow aniem jednego in terlo k u to ra; bezpośredni, k ied y rozm ów cy z a ­ b iera ją głos n a te m a t w ypow iedzi po przed n ik a bez dom inacji k tórego ś z n ic h 7. K om pozycyjnie dialog p rz y b ie ra często ta k ie oto kom binacje:

1) In te rlo k u to rz y (A, B) w y m ien iają k ró tk ie repliki:

2) R ozm ów cy w ypow iadają repliki długie:

3) D om inuje jeden z nich:

a)

4) D o m in u ją n a przem ian:

a) b)

R odzaje i fo rm y mowy 205

P rzew ażnie jed n ak byw a dialog kom pozycyjnie m ieszany:

Z powyższego w idzim y, że dialog składa się z replik bodźców i rep lik re- a k c ji, k tó re w większości p rzypadk ów cechuje zakończonośó s tru k tu ra ln a , in to n a c y jn a i sem antyczna. N iektóre z nich łączą się częściowo lub zupełnie p o d względem g ram aty czn y m , inne n a to m ia st pod względem sensu. Ł atw iejsze s ą te, k tó re korelu ją z uw agi i n a formę, i n a treść.

N iekiedy zaznaczają się n astępujące fazy w odbiorze dialogu: 1) odbiór i ocena reak cji p a rtn e ra , 2) repliki m owy w ew nętrznej, 3) zastanow ienie się i podjęcie decyzji, 4) prognozow anie efektu, k tó ry pow stanie pod wpływ em w ypow iedzi. N iektóre z ty c h etapów są pom ijane z pow odu pośpiechu, n ie ­ uw agi, d ziałania w afekcie lub w y nikają z ekonom iki środków i w ysiłku um ysłow ego w sytu acjach pow tarzających się, standardow ych.

J a k zaznacza F . Zoubek, do typow ych sposobów zachow ania się językow ego w dialogu zalicza się naruszan ie treściowego i form alnego pow iązania rep lik i ich przeryw anie lub p ow tarzanie oraz przechodzenie do innego te m a t u 8. D ialog p rz y b ie ra często p o stać w yw iadu (w ypytyw anie), dyskusji (rozmowy), sp o ru (sprzeczki) i in. W szystko to czyni go najbard ziej skom plikow aną fo rm ą k o m un ikacji w erbalnej. R e je str trudno ści pow iększają dodatkow o w ybór reakcji słownej i jej szybkość (a naw et zaskoczenie z pow odu repliki nieoczekiw anej). Z drugiej s tro n y dialog dotyczy tem ató w dobrze znanych, codziennych, zaw iera „przeskoki” z jednego te m a tu n a in ny , dlatego też n a początkow ym stad iu m nauczan ia p rz y ograniczonym słownictwie i s tru k tu ra c h ułożenie te k s tu dialogu, k tó ry nie w yczerpuje w zasadzie praw ie n ig d y te m a tu , je s t łatw iejsze od ułożenia m onologu. Prócz tego dialog nie tra c ą c nic z n a ­ tu raln o ści d aje więcej możliwości do ilu stracji zjaw isk g ra m a ty c z n y c h 9.

Istn ieje wiele cech d o d atn ich i ujem nych w prow adzenia dialogowej form y

8 F . Z o u b e k , O sposobach językowego zachowania się w dialogxi. W: N auczanie język a rosyjsk iego a język ozn aw stw o i psychologia, W arszawa 1975, s. 112.

9 Por. A. F l a u m e , The m ake-up of a text book fo r an intensive R u ssian course, M ichi­ gan 1960, s. 131.

2 0 6 A . M a r k ū n a s

p re zen tac ji zjaw isk o b cojęzy czny ch10. N ależy w szakże stosow ać ją w procesie g lo tto d y d a k ty c zn y m i uw zględniać w w arstw ie słownej środków audiow izu­ aln y ch równolegle z m ow ą m onologową rów nież i dlatego, że sy stem y au d io ­ w izualne zaw ierające ty lk o dialogi są n iew ystarczające, gdyż po pierw sze, tru d n o "wtenczas' zapew nić jednoznaczność pom iędzy słowem a obrazem , a po drugie, eliptyczność ty c h tek stó w u tru d n ia rozum ienie m ow y zwłaszcza w fazie n a u k i n ieza aw an so w an ejn .

Mowa monologowa w ko m u n ik acji interp erso nalnej zajm u je niem alże rów norzędne m iejsce z m ow ą dialogową. Może ona być zw rócona bezpośrednio do osoby lub k ilk u osób, p rzek azy w an a przez człowieka żywego lub przez środki kom unikacij m asow ej (pu blikatory), im prow izow ana bądź też p rz y ­ g o to w an a wcześniej (np. referat). Mowa ta k a nie przew iduje n aty ch m iasto w ej reak cji odbiorcy: po d w zględem sty listy czn y m zbliża się do m ow y p isan ej, literackiej. M ówiący je s t przew ażnie au to re m i w ykonaw cą p rzekazu, a fu n k cje owe pełni równocześnie. B y w a to głównie m ow a k on tekstow a. W m owie monologowej w artość inform acji n astęp n e j je st u w aru n k o w an a ch a rak terem inform acji poprzedniej, k tó ra im pliku je k ilk a w arian tó w w ypow iedzi dalszych. N apięcie słuchacza byw a ty m większe, im więcej możliwości dopuszcza in ­ form acja w ypow iedziana w cześniej. Jeśli oczekiw ania odbiorcy nie zo stały potw ierdzone, inform acje p rz y b ie ra ją d la niego w ielką m oc poznaw czą (tzw. inform acyjność se m a n ty c z n a )12. M onolog ch a rak tery zu je się w zględną ciąg­ łością m owy, konsekw entnością i logicznością, zakończonością m y śli13. Z bliża się on do m ow y literackiej, przez co k o n stru k cje językow e w nim w y stęp u jące są bardziej k o n sta n tn e . Może m ieć form ę opow iadania (relacji), opisu albo rozm yślania (rozw ażań). M ówienie monologowe relacjo nujące m a c h a ra k te r retrospekcji n a podstaw ie obserw acji i przeżyć, g dy ż n adaw ca k o m u niku je o w y darzeniach m ający ch m iejsce w przeszłości, w k tó ry c h m ów iący u cze­ stniczył sam lub też o nich słyszał, czytał. Słuchacze ja k g d y b y sam i s ta ją się św iadkam i okoliczności, o k tó ry c h się do w iadują, a okoliczności owe są je d n o ­ cześnie planem i k an w ą w ypow iedzi14.

Rozwój p la n u m ów ienia je st określony przez rozwój w y darzen ia w czasie. R elac ja zaw iera dużo zdań p ro sty ch , k ró tk ich , z czasow nikam i, okolicznikam i

10 P a tr z п р . Д . Ж и р а р , Диалог: за и против. W : М етодика преподавания иностран­ ных языков за рубеж ом, вып. II, Москва 1976, s. 426; L . l í e w r y k , B o la d ia lo g u w n a u ­ c za n iu ję z y k a obcego, „ J ę z y k i O b ce w S z k o le ” 1969, nr 5; R . D o b r o s z , O p e w n y ch a sp e k - ktach d ia lo g u d yd a k ty czn e g o , „ J ę z y k i O bce w S z k o le ” 1976, n r 3 i in . 11 Г. Ф л е м и н г , Психолингвистическая проблематика в связи с созданием картинной грамматики французского языка. W : Роль и м есто страноведения в практике преподавания русского языка как иностранного, Москва 1969, s. 106. 12 H . H ö r m a n n , P sych o lo g ie d e r S p ra ch e, B e r lin — N e w Y o r k 1967, s. 57. 13 E. И. П а с с о в , Основы методики обучения иностранным языкам, Москва 1977, s. 157. 14 И . О. С и н и ц я , Психология усного мовлення, Киев 1974, s. 198.

R odzaje i fo rm y m owy 207

czasu, m iejsca, celu i in. O pisz kolei może być sta ty c z n y (opis przyrody, m ia sta r m ieszkania itp .), ja k g d y b y zw alniający rozwój w ą tk u albo dynam iczny (opi­ sanie sam ej akcji i postaci biorących w niej udział). R ozw ażania — to w ypo­ w iadanie m yśli w łasnych o problem ach elem entarnych lub złożonych ze swoją in te rp re ta c ją i oceną faktów . W ym aga w ted y postaw ienia tezy, przytoczenia argum entów i skonstruow ania wniosków. P o siada w yrazy w trącone, zdania p y ta jn e , w ykrzyknikow e, złożone związki językow e i logiczne. Powyższe ro ­ d zaje m ow y monologowej w izolacji-spotykam y rzadko, najczęściej p rz e p la ta ­ ją się one w zajem n ie15. N ie ulega wątpliw ości, że należy zapoznać uczących się języka z różnym i rodzajam i m onologu i sposobam i ich prow adzenia w ję ­ z y k u obcym .

Mowa monologowa spełnia n astęp u jące funkcje:

1) inform acy jn ą — poprzez przekazyw anie now ych inform acji o p rz ed ­ m io tach i zjaw iskach otaczającej rzeczywistości, o w ydarzeniach, czynnoś­ ciach itd.;

2) p u b u d za ją cą — inicjow anie czynności lub zapobieganie im, przekonyw a­ nie o słuszności bądź niedorzeczności poglądów, sądów, z zabarw ieniem m o­ dálnym ;

3) em ocjonalno-ekspresyjną — arty sty c z n a in te rp re ta c ja tek stu , zdolności orato rsk ie i in .16

W yżej wspom nieliśm y, iż m owa monologowa jest stosunkow o ciągła, nie przedzielona ta k , ja k dialogowa. Jed n ak że mówienie spontaniczne również w m onologu m a przebieg cykliczny. K a żd y cykl składa się z okresu m n iej biegłego (sprawnego), w k tó ry m stosunkowo k ró tk ie odcinki wypowiedzi p rz e ­ dzielone są dosyć długim i przerw am i, oraz bardziej sprawnego — dłuższe w y ­ pow iedzi przeryw ane są przez k ró tk ie p auzy refleksyjne17. A utorzy ci uw ażają, że w okresie m ów ienia m niej biegłego m ówiący równolegle z realizacją d o ko nu ją p rogram ow ania następnego odcinka wypowiedzi dłuższej. J e s t to przypuszcze­ nie bardzo przekonyw ające. Planow anie tak ie (program owanie) jest możliwe, poniew aż m ów iący au to m aty czn ie łączy w ybrane jednostki językow e w ram ach schem atu syntaktycznego. Oprócz tego może on odłączać te jednostki z re ­ p e rtu a ru pam ięci trw ałej zgodnie z praw dopodobieństw em ich funkcji sem an­ tycznej. R ealizacja dźwiękowa przebiega wolniej niż planow anie ogniw w y ­ powiedzi, przez co mówca często nie może zakończyć program ow ania treści

15 Z ob . Р. И. П о х м е л к и н а , Обучение монологическому высказыванию студентов млад­ ших курсов. W : Актуальные проблемы обучения иностранным языкам, Свердловск 1972, s. 114 16 P a tr z С. Ф. Ш а т и л о в , Методика обучения немецкому языку в средней школе, Л е­ нинград 1977, s. 136. 17 A . H e n d e r s o n , F . G o l d m a n - E i s l e r , R . S k a r b e k , S eq u en tia l T em p o ra l P a tte r n » i n S p o n ta n e o u s S p ree c h , „ L a n g u a g e a n d S p e e c h ” 1966, v . 9 , s , 2 1 5 .

20 8 A. M a r k ū n a s

kolejnej sekw encji w ypow iedzi, porów nać swego p rog ram u z już zrealizow a­ n y m i w ypow iedziam i oraz — jeżeli zachodzi p o trze b a — dokonać k o re k ty p ro g ­ ra m u . Pow oduje to p rzerw y w p ro d u k cji inform acji trw ające do m om entu w y ­ k o n an ia ty c h czynności. W m onologowej mowie obcej do tego dołączyć trz e b a jeszcze czas n a program ow anie rów nież form y wypowiedzi, co m a m iejsce przy słabej znajom ości języ ka, a zależy też od te m a tu , grona słuchaczy, od p o ­ w iedzialności mówcy, itp .18 Z atem funkcjonow anie jed n o stk i w ty m ro d zaju zachow ania się językow ego nie je st wcale łatw iejsze od prow adzenia dialogu, a jeśli p ow staje spontanicznie, w ym ag a n a pew no więcej w ysiłku ze stro n y uczącego się języ k a obcego. W po rów naniu z dialogiem m onolog nie pozostaw ia m iejsca n a polem ikę i dysku sję ad hoc, je st też m niej afekty w n y. W życiu w szakże sp o ty k a się najczęściej form y m ieszane, z pogranicza, ta k ie ja k k r ó t­ k a re ak cja z cecham i m onologu, w ypow iedzi dłuższe o ch arak terze m ow y d ia ­ logowej i in . W dialogu m ów iący rów nież w ym ien iają m yśli, a w ym ian y m yśli nie m ożna dokonać bez kilk u zd a ń nie różniących się zbytnio w swojej s tru k tu ­ rze od zdań m ow y monologowej. B yw a to więc w ym ian a m akrodialogów lub m ikrom onologów .

P rz y jm u ją c za J.M . R ozienb au m em , że m ow ą dialogow ą m ożna określić te k o m p o n en ty u stn ej kom u n ik acji w erbalnej, k tó re zaw ierają bodziec słow ny do kolejnej w ypow iedzi albo też są re ak cją n a bodziec poprzedni, a m owę m onologową — jak o k o m u n ik aty w n e czynności w erbalne nie zaw ierające bodźców do reak cji w erbalnej słuchaczy, an i też nie będące re ak cją n a w ypo­ wiedź poprzednią, zgadzam y się z tw ierdzeniem , iż dialog jako a k t kom un ik acji może mieścić w sobie elem enty m onologowej fo rm y m owy, nie w yrażające bodźców ani reak cji, a m onolog m oże posiadać elem en ty m ow y dialogowej odzw ierciedlające zarów no bodźce ja k i re ak cje19. S tą d możliwe są n astęp u jące m odele dialogu:

1) S -> R 2) S -> R S 3) S->(R -f-S), a tak że ich ko m b in acje: 1) S -> R -> R 2) S -> (R H -S )-»R

3) S -» R S -* R 4) S - > R ^ S - > R S ( R + S ) - » R

O b ja śn ien ia : S -b o d z ie c , R -r e a k c ja , R S -z a w ie r a o d ra zu o d p o w ied ź i b o d zie c w je d n y m zd a n iu , R -f-S — z a w ie r a n a jp ie r w z d a n ie z o d p o w ied zią , n a s tę p n ie z b o d źc e m .

M onolog w ew nątrz dialogu składa się z odpow iedniej liczby kom ponentów głów nych (niosących sens) i w tó rn y c h (uzupełniających):

18 P o r. E. JI. Н о с е н к о , Некоторые особенности иноязычной речи студентов в состо­ янии эмоциональной напряженности и психологические механизмы порождения речевого вы­ сказывания. W : Лингвистические и психолингвистические вопросы обучения иностранным языкам, Киев 1976, s. 87 - 88. 19 E. М. Р о з е н б а у м , Основы обучения диалогической речи на языковых факультетах педагогических вузов, Москва 1975, s. 9.

Rodzaje i fo r m y mowy 209

S - > ( K + R ) 4 - ( N K - f N K J -f-S -^ R , gdzie К — k o m po nen t główny, K x — k o m p o n en t w tó rn y , N — dow olna liczba kom ponentów 20.

W yd aje się, iż grad ację stopnia trudności w recepcji i p rod uk cji m onologu i dialogu m ożna u jąć w następ u jącej kolejności:

1) dialog p ro sty — zadaw anie p y ta ń sy tu acy jn y c h i odpowiedzi n a nie, czyli dialog sy tu acy jn ie uw arunkow any;

2) monolog logicznie p ro sty — opow iadanie, opis sy tu acji, definicje ro z­ w inięte, referow anie;

3) dialog złożony — e tiu d y ty p u ,,co byłoby, g d y b y ” , rozm ow a, d ysk usja, spór;

4) monolog logicznie złożony — opow iadanie dowolne, kom en tarz, sp ra ­ w ozdanie, w ykład.

W zw iązku z pow yższym pow staje konieczność uw zględnienia w procesie g lo tto d y d a k ty c zn y m zagadnienia mow y przygotowanej i nieprzygotowanej.

J e s t rzeczą oczyw istą, że w początkow ej fazie przysw ajania język a doce­ lowego m ówienie m a ch a ra k te r przygotow any. W yrażam y przekonanie, iż uczenie się tek stó w w celu w ygłaszania ich z pam ięci n a dłuższą m etę jest poniekąd w ypaczeniem zadań nauczania. Idzie zatem o afirmowanie w ypow ie­ dzi nie w yuczonych, lecz przygotow anych, a więc im itacy jn y ch i re p ro d u k cy j­ nych, a tak że tak ich , w k tó ry c h m ów iący wcześniej u stala stru k tu rę w ypow ie­ dzi, treść i środki językow e (w yrazy kluczowe, ważniejsze s tru k tu ry etc.), te z y itd , jednakże zachowuijąc elem enty twórcze. Może to być m owa p rzygo­ to w an a części o w o. Przygotow anie dotyczy wówczas ty lk o treści, albo środków językow ych, albo też m am y do czynienia z mową przygotow aną częściowo w ty c h obydw óch aspektach. F o rm y mowy przygotow anej częściowo m ogą być k o n ­ struow an e w oparciu o gotowe połączenia międzywyrazowre, kom binacje w y u ­ czonych połączeń w ram ach te k stu lub w granicach te m a tu . W no rm aln ych w a ru n k ach k a ż d y a k t m owy posiada znam ię zarów no m ow y przygotow anej, ja k i nieprzygotow anej. Za mowę nieprzygotow aną uw aża się ta k i poziom opanow ania u stn ej kom unikacji obcojęzycznej, czyli um iejętności rozw iązy­ w ania now ych zad ań m yślow ych i transform ow ania ich n a w erbalne, przy k tó ry m m ów iący je st w stan ie bez przygotow ania w czasie i z pom inięciem bezpośrednich bodźców do m ów ienia pochodzących z zew nątrz operować wcześniej przysw ojonym m ateriałem językow ym w nowych, nie sp o ty k an y ch d o tą d k o n tek stach . S kłada się ona z następ u jący ch kom ponentów : k o m bino ­ w anie m ateriału językowego i tra n sfe r znanych kom binacji do now ych kon- sy tu acji, m ówienie bez zach ęty ze stro n y interlokutorów , n aty ch m iasto w a re ak cja w erbalna. Celowe w ydaje się zatem podzielenie mowy nieprzygotow a­ nej n a mowę nieprzy go tow aną w czasie (bezpośrednio po otrzy m an iu bodźca), nieprzygotow aną pod względem kom binow ania m ateriału, p rz y któ rej w y­

I b id ., s. 11 -1 2 .

2 1 0 A. M a r k ū n a s

stęp u je no v u m d la mówiącego, jeśli idzie o p la n sem anty czn y, a tak że m ow ę sp o n tan icz n ą re a k ty w n ą z uw agi n a in icjatyw ę m ów iącego21. Mowa m onolo­ gow a n ieprzyg otow ana realizow ana je st za pośrednictw em um iejętności k o ­ rz y sta n ia z m ateria łu językow ego przechow yw anego w pam ięci trw ałej. M ówią­ cy sam określa zakres i ty p inform acji oraz w ybór środków językow ych. Głów­ n a tru d n o ść polega n a u stalen iu o b iek tu w ypow iedzi i kolejności relacjonow a­ n ia oraz n a jednoczesnym funkcjonow aniu dw óch m echanizm ów : w ygłaszanie jednego frag m en tu inform acji i przygotow anie do następnego, ty m bardziej że istn ie je lim it czasowy (nie m ogą być z b y t długie pauzy). W obec tego m owa n ieprzygotow ana byw a m niej w ygładzona i logiczna, zaw iera wiele w trąceń , p y ta ń retorycznych, stereoty pó w i w ty m względzie zbliża się nieco do m ow y dialogow ej.

Jeśli w yeksponujem y cztery główne fazy w opanow aniu języ k a docelowego, to udział w nich m ow y przygotow anej i nieprzygotow anej kształto w ałb y się ja k niżej. W fazie przekodow ania, k ied y to n a stęp u je przysw ojenie now ych określeń, pojęć daw no już uczniow i zn an ych , elem en tarn e spraw ności m ogą b yć rozw ijane w oparciu o m owę całkowicie p rzygotow aną. In ten sy w n e w p ro ­ w adzanie słow nictw a rów nież przebiega n a bazie m ow y przy go tow anej. R o z­ w ijanie naw yków i um iejętności k onw ersacyjn ych odbyw ać się pow inno z w y ­ k orzy stan iem m ow y ty lk o częściowo p rzygotow anej. D alsze w zbogacenie leksy konu i doskonalenie spraw ności coraz wyższego rzędu w y m aga ćw iczenia m ow y całkowicie nieprzygotow anej.

Środki audiow izualne — naszym zdaniem — u łatw iają rozwój w szystkich rodzajów m owy, jednakże najw ięcej możliwości stw arzają d la tren in g u m ow y przygotow anej częściowo, szczególnie w n au czan iu n iezb y t zaaw ansow anym . W y stęp u je to wówczas, kied y w arstw a słow na je s t w zorem do naśladow ania, z elem entam i u stosunko w an ia się do o d eb rany ch treści. Ś rodki audiow izualne p o w in n y przew idyw ać zarów no p rz y go to w aną recepcję lub p ro d uk cję m ow y w form ie dialogowej i m onologowej, ja k też słuchanie m onologów i dialogów oraz w ygłaszanie ich bez przy go tow ania. K olejność n au czan ia m ogłaby się u k ład ać w te n sposób: odbiór dialogu przygotow anego — produkow anie dialogu przygotow anego — przygo tow ane słuchanie m onologu — nieprzygotow ana recep cja m onologu — generow anie m onologu przygotow anego — tw orzenie m onologu nieprzygotow anego. P rz y k o n stru o w an iu m onologu n ieprzygotow a­ nego wielkie znaczenie m a tzw . m onolog w ew nętrzny, p o p rzedzający w y s tą ­ p ienie w ypow iedzi głośnej. Jeśli m ów iący nie o pan uje tej czynności, to n a j ­ częściej m owa m onologowa nie byw a p ły n n a, logicznie zakończona. S u m u jąc rozw nżania n a te m a t rodzajów m ow y rozw ijanych p rz y użyciu środków audiow izualnych, m ożna b y w yeksponow ać je w u jęciu schem atycznym :

łl П. Б. Г у р в и ч , Основы обучения устной речи на языковых факультетах, Владимир 1972, s. 5 6 - 5 8 .

Rodzaje i fo r m y mowy 211

m o w a

słuchanie

u stn a p isana

mówienie czytanie pisanie

p rz y g o t. nieprzygot. przygot. nieprzygot. analityczne sy ntety czn e

АНТОНИ МАРКУНАС ВИДЫ РЕЧИ И ЛИНГВОДИДАКТИЧЕСКИЕ АУДИОВИЗУАЛЬНЫЕ СРЕДСТВА Р е з ю м е В статье предпринята попытка выделить основные виды и формы речи, которые мож­ но развивать при обучении иностранным языкам с помощью аудиовизуальных средств. Здесь приводится характеристика устной и письменной речи, монологической и диалоги­ ческой, подготовленной и неподготовленной. Показаны некоторые возможности обучения указанным разновидностям речевой деятельности. Кажется целесообразной следующая очередность дидактического поведения: восприятие подготовленного диалога — произ­ водство подготовленного диалога — подготовленное слушание монолога — неподготовлен­ ная рецепция монолога — продукция подготовленного монолога — конструирование не­ подготовленного монолога. Имеются предпосылки утверждать, что аудиовизуальные средства довольно резуль­ тативно помагают овладеть перечисленными умениями. K IN D S A N D FORM S OF SP E E C H A N D T H E GLOTTODIDACTIC A U D IO V IS U A L A ID S by ANTOXI MARKŪNAS S u m m a r y

In tlie article th e author m ade an a ttem p t to differentiate the basic kinds o f form s o f speech, w hich m ay be developed in th e teaching o f foreign languages b y m eans o f audiovisual aids. The author included characterization o f oral and w ritten speech, m

onolo-14*

monolog dialog

monolog dialog głośne ciche reproduk- tw órcze tyw ne

2 1 2 A. M a r k ū n a s

g u e a n d d ia lo g u e sp e e c h , p rep a red a n d u n p r ep a re d sp ee c h . S o m e p o s s ib ilitie s o f te a c h in g th e m e n tio n e d lin g u is tic a c t iv it ie s w ere in d ic a te d . I t se e m s prop er to a ss u m e th e fo llo w ­ in g se q u e n c e o f d id a c tic p r o ceed in g s: r e c e p tio n o f a p re p a r ed d ia lo g u e — c r e a tio n o f th e p r e p a r e d d ia lo g u e — t h e p r e p a r ed lis te n in g o f a m o n o lo g u e — u n p r ep a re d r ec e p tio n o f a

m o n o lo g u e — p r o d u c tio n o f a p r ep a red m o n o lo g u e — g e n e r a tio n o f a n u n p rep a red m o n o lo g u e .

T h ere are p r e m is se s t o s t a t e t h e a u d iv u a l a id s a ss is t q u ite e ffe c tiv e ly in m a ste r in g t he· m e n tio n e d sk ills.