Widok Ostensywne vs. stylistyczne funkcje terminów koloru jako centralna dychotomia lingwistyki barwy

Funkcje zneosemantyzowanej

leksyki

religijnej

w stylu

potocznym

ALEKSANDRAPAWLIKOWSKA

(Wrocław)

Wprowadzenie

Celem artykułujestwybiórcze opisanie wtórnychznaczeń i funkcji semantycz­ nych słownictwa religijnego obecnego wpolszczyźnie potocznej.Wielu języko­ znawców zajmujących się badaniemjęzyka religijnego, m.in. Irena Bajerowa (1988), MariaKamińska (1993), Maria Wojtak (2009), Dorota Zdunkiewicz-Jedy­ nak (2002), zwraca uwagę na nasilony proces przechodzeniasłownictwa sakralne­ go do polszczyzny potocznej i związane z tymzjawisko neosemantyzacji omawia­ nej leksyki.Wyrazy oraz frazeologizmy odnoszącesię do sakrosfery, a używane w sferze profanum, wykraczają pozaschemat komunikacji religijnej, tym samym ulegając desakralizacji.Szczegółowa analizatego i podobnychzjawisk może być ciekawym projektem ze względu na kierunek rozwoju współczesnej stylistyki, która,jak pisze Bożena Witosz, „biegnieod ujęcia stylu jako szaty słownej tekstu [...], przez szukaniewyjaśnień i uzasadnieńzjawisk stylowych w kontekście sty­ lowym i sytuacyjnym, po włączenie zagadnień dotyczącychprocesówpoznaw­ czychoraz percepcyjnych człowieka, aż do próbholistycznego opisu wszystkich aspektów komunikacyjnej aktywności ludzi”(Witosz2009: 11).I dalej: „spojrze­ nie stylistyki powinno skupiać się przede wszystkim na zagadnieniach natury se­ mantycznej i pragmatycznej” (ibid.).

Idąc tym tropem i analizując słownictworeligijne w stylu potocznym,można wyróżnić jego następujące funkcje znaczeniowo-tekstowe: wartościującą, eufe- mizującą, modalnąoraz wtórnie desygnującą(Pawlikowska: w druku).

Pojmujęstylpotoczny zgodnie z antropologiczną koncepcją Jerzego Bartmiń-skiego(2000), a więc nie tylkojako kodobecny wograniczonych określonymkon­ tekstem sytuacyjnym tekstach mówionych,ale także pisanych-w prasie, stylizo­ wanych na potoczność utworach literackich.Zakładam jednocześnie,żetakrozu­ miany styl jest „pewnym rozpoznawalnym i uporządkowanym inwentarzem środków, zintegrowanym przez zespół określonych zasadiwyposażonym w okre­ ślone wartości, do którychnależywiedzao świecie, określonaracjonalność,swo­ isty obrazświata iintencje komunikacyjne” (Bartmiński 2000: 116). Uznaję zatem potoczność zaswoistąkategorię semantyczną. Należy zwrócić uwagęna wew­ nętrzne zróżnicowanie stylu potocznego wobrębie rejestru neutralnego orazemo­ cjonalnego. W obrębie tego drugiego sytuuję gwary środowiskowe, zwłaszcza gwaręstudencką i uczniowską1.

I Jak wynika z badań S. Grabiasa (2003), gwary: studencka i uczniowska są nastawione głównie na wyrażanie ekspresji, nie mieszczą się więc w rejestrze neutralnym stylu potocznego.

Słownictwo religijne definiuję za IrenąBajerową (1988: 12) jako referencyjnie związane ze sferą sacrum. Według Bajerowej obecny w leksyce religijnej tzw. komponent sakralny może być silniejszy lubsłabszy. Ważne, żemamy do czynie­ niaz jakimś nawiązaniem do sacrum. Cechę tę może mieć osoba, przedmiot (ba­ daczka podaje przykłady takie jak Budda, hostia), czynność (np. konsekrować),

właściwość (np.święty).Może być tak, żedesygnatwyrazu w całościi wyłącznie należy do sfery sacrum, np. Bóg. Nawiązaniamogąbyćrównieżbardzo odległe, jak np. w leksemiekadzidło,które odnosi siędo sacrumjedynie zewzględu na ko­

notacjez liturgią.

Funkcjonowanie słownictwa religijnego wjęzyku potocznym analizuję pod kątemzmianznaczeniowychposzczególnych jednostek,ichnacechowania, zabar­ wienia stylistycznego,konotacji, wartościowania (pojętegodwojako - jako nasta­ wienia użytkownikówjęzykadowypowiadanychsłów oraz jako użycia słów do ocenyjakiegośzjawiska), ich potocznej konceptualizacji,łączliwości składniowej i semantycznej. Zwracam takżeuwagę na zjawiska desakralizacjii profanalizacji słownictwa i frazeologii religijnej. Przez desakralizację rozumiem proces utraty komponentu sakralnego przez analizowane jednostkileksykalne, natomiast przez profanalizację - świadome deprecjonowanie treści nicsionych przez leksykę, np. poprzez wykorzystanie jejwcharakterze przekleństw lub wulgaryzmów.

Materiał poddany analizie wyekscerpowałam ze słowników ogólnychjęzyka polskiego, słowników polszczyznypotocznej,słownikówpotocznych odmian

ję-Funkcjezneosemantyzowanejleksykireligijnejwstylu potocznym ALEKSANDRAPAWLIKOWSKA

zykowych(socjolektów), wypowiedzizasłyszanych oraz materiałów tekstowych pochodzących zkorpusu języka polskiego PWN2.

2 Wykaz źródeł w: Pawlikowska (w druku). Ze względu na ograniczone ramy tekstu, nie podaję odniesień do słowników.

3 Przykładem może być wyrażenie droga krzyżowa, w gwarze uczniowskiej oznaczające ‘kartkówkę’. Wzbudza ono negatywne konotacje wartościujące, ale jednocześnie jego prymamą funkcją jest desygnacja. Istnieje różnica między potencjalnym wypowiedzeniem Mieliśmy dziś

drogę krzyżową ‘mieliśmy kartkówkę’, a zdaniem Ta kartkówka to była istna droga krzyżowa. W pierwszym przypadku wspomnianemu wyrażeniu na stałe przypisano środowiskowe znaczenie (nacechowane ze względu na przyjęty system wartości, ale nie służące do wartościowania opisowego). W drugim przykładzie połączenie droga krzyżowa rzeczywiście pełni funkcję wartościującą. Analiza takich właśnie predykatów stanowi przedmiot niniejszego rozdziału.

1.

Leksyka

religijna

w funkcji

słownictwa

wartościującego

Słownictwo religijne cechuje duże nacechowanie aksjologiczne. Zarówno To­ maszKrzeszowski(2003), jak i J. Puzynina (2005), choć posługiwali sięinną me­ todologią, ustalili, że pewne leksemy z kręgusłownictwareligijnego sąbezpośred-nimi nazwami wartości. Mieszczą się wśród grupy wartości najwyższych, okre­ ślanych też jako transcendentne. WterminologiiPuzyniny są to wartości sakralne. Według niej, wyznawcy poszczególnych religiiwyróżniają podstawowy pozytyw­ nyelement przestrzeni sakralnej ocharakterze osobowym lub nieosobowym, któ­ remuprzeciwstawionyjestelement negatywny. Centralnym elementem pozytyw­ nym przestrzeni sacrumw religiach monoteistycznych jest Bóg, negatywnym - szatan. Wokół wspomnianych centrów rozbudowuje się całasiećwartości sakral­ nych pozytywnych i negatywnych. Działa tutaj dychotomia aksjologiczna (podob­ nie jak i w innych rodzajach leksyki) opartana schematach wyobrażeniowych „góra -dół”. To, co jestwysoko, jest dobre, to, co nisko -złe (odnosi się to na przykład do paryleksemówniebo -piekło).

W językupotocznymleksykareligijna występującaw roli predykatów oce­ niających jest liczna. Zajej pomocą wartościowane są postawy, zachowania i róż­ norakie cechy ludzi oraz przedmiotów, a niekiedy też zwierząt. Można mówić o leksemach wartościującychprymamie orazkonotacyjnie(pośrednio). Czasami jednak niełatwo oddzielić leksemy ofunkcji wartościującejod wyrazównacecho­ wanychekspresywnie, które przydesygnacji wprowadzają jednocześnie element oceny (nazasadzie implikacji), jednakdo wartościowanianiesłużą3. Wśród

słow-nictwa religijnego służącego dowartościowania można wyróżnić: 1)określenia ogólno wartościujące, 2) słownictwo wartościujące zachowania i postawy (od­ noszące siędo wartości moralnych), 3)słownictwowartościujące poziom intelek­ tu(odnoszącesię do wartościpoznawczych), 4) słownictwoodnoszące siędo war­ tości pragmatycznych,5) słownictwodotyczącewartościwitalnych, 6) słownic­ two wartościujące wygląd (odnoszące się do wartości estetycznych), 7) słownictwo odnoszące się do wartości hedonistycznych. Dodatkowo każda grupa jestwewnętrznie zróżnicowana na wyrazy wartościujące pozytywnie oraz nega­

tywnie. W artykule ograniczam siędo skrótowego omówienia grupy pierwszej oraz szóstej.

1.1. Określenia ogólnowartościujące

Określenia ogólnowartościujące posiadają niewyspecyfikowane znaczenie. Naj­ częściej womawianejgrupie umieszcza się przymiotnikitypu dobry/zły. Zbliżone do nich znaczenia posiadają takie leksemy z zakresusłownictwa religijnego, jak boski, szatański, diabelski, kultowy, rajski, niebiański, piekielny.

Wjęzyku potocznym przymiotnikowi boski towarzyszy duży ładunek aksjolo­ giczny, który przeważył nad znaczeniem czysto atrybutywnym, które jestz kolei prymame dla języka religijnego. Jest definiowany przez słowniki jako ‘doskonały, ładny, przyjemny,przystojny,wspaniały, cudowny, piękny’.

Przymiotnik wnosi ocenę pozytywną. Dotyczy głównie wartości estetycznych oraz hedonistycznych, na co wskazujejego szeroka łączliwość -por. boski samo­

chód, boski smak, boski widok, boska kobieta, boskiekluski. Jednak już wyrażenie boski talentmoże oznaczać‘wspaniały’ nie tyle w kontekścieestetycznym,copo­ znawczym lub pragmatycznym (wodniesieniudo umiejętności). Wewszystkich wymienionych połączeniach leksykalnych przymiotnik boski można ukonkretnić izastąpić go elementami wspomnianej definicji-boska kobieta topiękna kobieta, natomiast boskie kluski - smaczne kluski. Nie zawsze jednak znaczenie da się łatwo odczytać. Możeono być polisemiczne nawetw konkretnej predykacji. Kie­ dy mówimyo samochodzie, że jest boski, możemy mieć na myśli zarównojego walory estetyczne (wygląd), jak ipragmatyczne, np. wyposażenie, prędkość. Ze względuna tak dużą pojemnośćznaczeniowąanalizowane określenie zbliża siędo semantyki przymiotnika dobry i staje się jego ekspresywno-intensyfikującymsy­ nonimem. Można mu wówczas przypisać znaczenie ‘właściwy,taki, jaki chcemy, żebybył + składnik ekspresywny’.Wykazuje sięprawie identyczną łączliwością semantyczną-jedyne,czego nie jest w staniewyrazić, towartości moralne, por. prototypowe znaczenie wyrażenia dobrakobieta iboska kobieta. Jegołączliwość

Funkcjezneosemantyzowanej leksyki religijnej w stylu potocznym ALEKSANDRAPAWLIKOWSKA

formalna i swoboda wchodzenia wzwiązki syntaktyczne jest równierozbudowa­ na. Występuje jako atrybut ipredykat, np.boskieciastko/ Tociastko jest boskie.

Znaczenie obu jednostek jest tożsame, ale zintensyfikowane w zestawieniu z połączeniami dobreciastko/To ciastkojest dobre.

Określeniekultowy jest bardzo modne w polszczyźnie potocznej, jak również w dyskursie medialnym, sięgającym po elementy ekspresywne. Jak zauważa Alicja Nagórko (2000), jego rozwójsemantyczny na gruncie polszczyznypotocz­ nej jest paralelny do swego niemieckiego odpowiednika,którego znaczenie rów­ nież uległo desakralizacji. Ten znamienny proces wiąże się według badaczki zwpływami języka angielskiego. W takim ujęciu analizowany predykat byłby kalką semantyczną.

W wymienionych językach przymiotnik kultowy występuje zarównow wypo­ wiedziachbędących realizacjami prostych gatunków mowyitekstu, jaki w rekla­ mieczywiadomościach prasowych.Tradycyjnie był on związany z dyskursemre­ ligijnymi profilował relację od rzeczownika kult. Obecnie znaczenie to można uznać zaograniczone, niemalże etymologiczne i znajdujące się na peryferiach ka­ tegorii w świadomości użytkowników języka. Nowe trudno zdefiniować. O ile w nauceniemieckiej zostało ono włączone na stałe do leksykografii, o tyle polskie słowniki, poza kilkomawyjątkami, nieodnotowują go. Kazimierz Ożóg (2004), nie określając bliżej semantyki analizowanego wyrazu, rozpatruje jego użycie w odniesieniu dodwóch domen komunikacji. Pierwsza związanajest z mówie­ niem ipisaniem o kulturze, druga natomiast dotyczyszerokopojętego interdyskur-su, przez autorazwanego polszczyzną konsumpcyjną.

Ludzie piszący o kulturze zapomocą słowakultowyokreślają „ważneichzda­ niem zjawiska kulturowe,dzieła, prądy artystyczne, wreszcie osoby, twórców kul­ tury” (Ożóg2004: 103).Co istotne, mówi się tak ozjawiskach,przedmiotach oraz osobach szokujących i prowokujących, atakże związanych z kulturą masową - łączliwość przymiotnika wwypadku powyższychużyć jest zatem ograniczona. Badacz przytacza zebrany przezsiebiemateriał, zawierającymiędzy innymi takie połączenia leksykalne,jak Salwadore Dali kultowy twórca; Marek Piwowski kul­ towy reżyser z kultowym filmem „Rejs W odniesieniu do drugiego obszaru uży­ cia można wymienić wyrażenia kultowy samochód/auto, kultowaimpreza, kulto­ wa kiecka, kultowapotrawa (zasł.). We wszystkich przykładach nazwanie czegoś kultowymoznacza, że jest to wartościowanedodatnio. Ogólne znaczenie wyrazu zdaje sięróżnicować na dwa odcienie, tożsame z przedstawionym podziałemdys­ trybucyjnym. Wznaczeniu pierwszym można by go zdefiniowaćjako‘określenie zjawiska,osobylubrzeczy istotnej, symbolizującej doświadczenia, wartości i

po-stawy jakiejśspołeczności lub jakiegoś pokolenia’. Taka semantykaanalizowane­ go słowa stwarza możliwość wykorzystania gow funkcji perswazyjnej. Nadawca, nazywającprzedmiot bądź zjawisko kultowym, wskazuje nie tylko na jego istot­ ność - użycie analizowanego przymiotnika uaktywnia równieżdomeny wartości ipopularności. Por. Dziś obejrzymykultowy film w reżyserii Ridley ’a Scotta (zasł.) Podobne wypowiedzenia każą odbiorcy utożsamiać się z sądami charaktery­ zującymi określany desygnat. Spowodowały one derywacjędrugiego ze wspo­ mnianychznaczeń, które słowniki dcfiniująjako ‘popularny,uwielbiany w jakiejś grupie społecznej,w jakimśkręgu osób’.Możesię ono odnosićjuż dojakichkol­ wiek denotatów, które spełniają warunki istotności dla jakiejśgrupy.Wskazująna tojegozastosowania w wyrażeniachtakich,jak np. kultoweskarpetki, kultowy kicz

— por. Kicz potrafi być kultowy. Ciekawe jak tojest, żejeden kiczstaje się kultowy adrugi nie? (zasł.). Dla zrozumienia semantyki leksemu istotna jestzmianazna­ czenia samego rzeczownikakult, którynie ma jednakcharakteruwyrazu warto­ ściującego4.

4 W gwarze uczniowskiej leksem kult jest wyrazem ogólnowartościującym i oznacza ‘fajnie, wspaniale, świetnie’. Jego znaczenie sugeruje jednak, że leksem występuje w formie przysłówkowej i pod względem formalnym jest jedynie homonimiczny w stosunku do podstawowej formy rzeczownikowej. Mógł powstać w wyniku derywacji wstecznej od przymiotnika kultowy lub na skutek skojarzenia jego postaci fonetycznej z angielskim określeniem cool o tożsamym znaczeniu.

Proces neosemantyzacji przebiegał następująco: kult ‘cześćreligijna oddawa­ na Bogu, bóstwom,świętym osobomlubrzeczom’—> ‘szacunek i uwielbienie oka­ zywane komuś lub czemuś’ —> kultowy ‘określenie zjawiska, osoby lub rzeczy istotnej’ —> ‘popularny, uwielbiany’.

Konotacją łączącą obydwa znaczenia jest relacja uwielbienia czegoś/kogoś, po­ siadająca jednak odrębną referencję w stylureligijnym i potocznym.

Jednocześnie trudno ustalić typ wartości, do których odwołuje się analizowany przymiotnik. W przypadku pierwszego znaczenia, ograniczonego w zasadzie do sfery mówienia o kulturze i związanych z niązjawiskach uznawanych za ważne, może desygnować wartości poznawcze, natomiast w znaczeniu‘popularny, uwiel­ biany’,zwłaszcza jeśliweźmie siępoduwagę jegorozbudowaną łączliwość,jest określeniemogólnowartościującym. Jedynymograniczeniem tejdystrybucji jest fakt, że odnosi sięonado wytworów człowieka, a nie do pojęć abstrakcyjnych bądźtakich,którenie są efektem działań aktanta-por.nieakceptowalne *kultowa

Funkcje zneosemantyzowanej leksyki religijnej wstylupotocznym ALEKSANDRA PAWLIKOWSKA

1.2. Słownictwo wartościującewygląd (odnoszącesię do wartości estetycznych) Kryterium wartościowania zachodzi w tym przypadku na osi ładne, piękne -

brzydkie. Leksyka proweniencjisakralnej pełniąca tę funkcjęodnosi się jednak tylko do wyglądu osób - nie ogniskuje się wokół ogólnie pojętegopięknai tego, co służy jego wytwarzaniu (tak wartości estetyczne definiuje Jadwiga Puzynina (2005: 14)). Możnawymienić rzeczowniki aniol/aniolek, bogini, choinka, jajko

wielkanocne, madonna oraz zwroty być wartym/wartą grzechu,ubrać/odpieprzyć się jak stróż w Boże Cialo/jakLucyfer,wyglądać jakzdjęty z krzyża. Można zauwa­ żyć występowanie wyrazów wartościujących wyłączniewygląd kobiet oraz jed­ nostkiniewyspecyfikowane ze względuna płeć5.

5 Brak specyficznych leksemów wartościujących w odniesieniu do wyglądu mężczyzn bądź dzieci. Tych pierwszych może określać jedynie wyraz goliat, wartościujący konotacyjnie i oznaczający ‘mężczyznę dobrze zbudowanego’.

Na jednostki pozytywnie oceniające estetyczny (według nadawcy) wygląd składająsięokreślenia schematyczne, które zawierają semy ‘ładna/ładny’, ‘ atrak-cyjna/atrakcyjny ’.

Leksem aniołoznacza‘ładną dziewczynę’. Podobniejak wielejuż scharaktery­ zowanych jednostek, potwierdzakonceptualizację anioła z perspektywy wyobra­ żanego wyglądu, atakże jego pozytywne wartościowanie. Porównywanie kobie­ cego wyglądu do aniołajest zjawiskiemznanymnie tylko językowi potocznemu- występuje również jako skonwencjonalizowany środek poetycki już w literaturze dawnej, por.fragmentPieśni IXKochanowskiego: Aniołowi podobnabarziej niż człowieku.

Podobne znaczenieposiada określenie bogini (żeński odpowiednik leksemu bóg wkontekście wartościowania estetycznego),denotujące‘atrakcyjnąkobietę’. Jest ono jednak ambiwalentne - słownikiodnotowują również jego rozumienie na­ cechowane ironią- ‘okobiecie brzydkiej’. Nacechowanie aksjologiczne omawia­ nego leksemu nie jest zatem stałe i różnicuje się kontekstowo. Co ciekawe, rze­ czownik bóstwoposiada tylko pierwsze z wymienionych znaczeń. Por.Bóstwo na­

zywa się JuliaMurska i jeszczejest żoną jakiegoś biuralisty z cukrowni.

O ‘pięknej, atrakcyjnej kobiecie’ można powiedzieć również, żejest warta

grzechu. Frazeologizm tenukazujekolejny odcień znaczeniowy pojęcia grzech, który nawiązuje jednak doprototypowego znaczenia ‘występek, przewinienie’. Pośrednioodwołuje się do systemuprzyjętych w kulturze wartościmoralnych.

Wartościowanie pozytywnewyraża także słowo madonna, gdyż denotuje‘ko­ bietę piękną, o subtelnej, uduchowionej urodzie’.

2.

Wyrazy z komponentem

sakralnym

pełniące

funkcję eufemizmów

Możnawyróżnić następujące sfery igrupy zjawisk eufemizowane za pomocąlek­ syki religijnej:śmierć, seksualność inagość,niektórezawody, przekleństwa i ob- raźliwe akty mowy,wygląd, nałogi. Przedstawiam przykłady dotyczącenagości i seksualnościoraz zawodów.

2.1. Eufemizmy dotyczące sfery nagości i seksualności

Określenia proweniencji sakralnej, któredenotują nagość, powstały dzięki zasto­ sowaniu mechanizmu aluzji do postaci i motywówbiblijnych - główniedo zawar­ tych w Księdze Rodzaju treści dotyczących pierwszych ludzi, por. żartobliwe w stroju Adama/Ewy/Adama i Ewy; jak kogoś PanBóg stworzył. Eufemizmy te są znane polszczyźniepotocznej od dawna i współcześnie niezachodzą na ich grun­ cieprzemiany. KonceptualizacjaAdama i Ewy jakoludzinagich stanowiłajednak także źródło określeń występujących w ludowym stylu artystycznym, które na gruncie polszczyzny ogólnejniemają charakteru uschematyzowanych jednostek. Jakzauważa Aneta Wysocka(2009: 148), w chłopskich pieśniach kobiece piersi nastałenazywasięparąjabłek Ewy, a o męskich narządach płciowych mówi się za pomocąmetafory: Pokazał Adam Ewieparęjabłuszeknadrzewie/I onę gałązkę łysą/Co przy niej jabłuszka wiszą.

W języku potocznym połączenia leksykalne służące do desygnacji męskiego narządurozrodczego to wąż adamowy, bożekżelaznyoraz pastorał. Dwa pierwsze zrodziły sięjako efekt kombinacjipojedynczych leksemówproweniencji sakral­ nej.Charakterystycznącechąwyrażeń jest obecność przydawkiw postpozycji, co może przywodzić na myślstylbiblijny, i w połączeniu z udawaną hieratycznością potęgować efekt humorystyczny. Naturalnie nie ma dowodów na intencjonalność tegonawiązania,a wspomniane asocjacje nicmusząuaktywniaćsię uposzczegól­ nych użytkowników wyrażeń. Semantykaokreśleń również pośrednioodwołuje się do motywów starotestamentowych, przy czym znaczenieprzymiotnika ada­

mowy nabiera uogólnienia, stającsię synonimem wyrazu „męski”. Słowo żelazny

konotuje natomiast twardość.Eufemizm pastorał również wykorzystuje podobne asocjacje, gdyż prymamie oznacza‘laskę św. Piotranoszonąprzez najwyższe du­ chowieństwo; symbolwładzy i opieki nad chrześcijanami’.

Funkcje zneosemantyzowanejleksyki religijnej wstylu potocznym

ALEKSANDRAPAWLIKOWSKA

Odnotowane określenia żeńskich narządów płciowych to muszla Afrodyty

‘łechtaczka’,bramy nieba ‘pochwa’ orazołtarz(Wysocka 2009: 151). 2.2.Eufemizmy dotyczące nazw zawodów

Wśród tych eufemizmówmożna odnaleźć wyrazy dotyczące: a) policji, b) prosty­ tutek oraz c)osób pracującychw szkole.

Określenia funkcjonariuszy policji. Wszelkie leksemy określające policję w sposób pośredni powstają z przezorności i sprytu mówiącego. Mają na celu ukrycie właściwej nazwy-pojęcia przed niechcianym słuchaczem (przypadko­ wym odbiorcą) i w tejroli często są stosowanenp. przez kierowcówporozumie­ wających się zapomocą CB RADIO lub użytkowników grypsery. Doeufemistycz­ nych nazw policji należą: adam (jako nawiązaniedo eufemizmuglina), aniołek,

anioł stróż barankiboże.

Określenia prostytutek.Eufemizmy denotującekobiety lekkich obyczajów są żartobliwe. Odnotowane leksemy to choinka, bóstwo, upadły anioł oraz wesołe córy Ewy.Należą one również do odmiany leksyki zwanej seksualizmami (Lewin-son 1999). Wfunkcji eufemizmów są stosowane- wzależności odintencji nadaw­ cy - sprytem iprzezornościąbądź delikatnością względem rozmówcy.

Określenia osób pracującychw szkole. Tabuizowanie bezpośrednich nazw pra­ cowników szkoły nie jest właściwe całej polszczyźnie potocznej, lecz jedynie gwarze uczniowskiej. Komunikacja uczniów możebyć traktowana jako część subkultury wytworzonej przezto środowisko, respektującej zasady niefunkcjo- nujące w innych dyskursach. Wiąże się z tym nieco inne podejście do obszarutabu i nadawanie określeń zastępczychdodatkowymzjawiskom, osobomi przedmio­ tom wyróżniającym się z jakichś powodów z punktu widzeniaczłonków omawia­ nej społeczności6. Zawód nauczyciela orazfunkcje innych pracowników szkoły, istotne z perspektywy uczniowskiej,podlegają wdużym stopniu stereotypizacji oraz tabuizacji. Eufemizmy, takie jak anioł, aniołek (‘nauczycielka’), aniełski

człowiek (‘woźny szkolny’),orazanioł stróż (‘dyrektor szkoły’) powstały na

pod-6 Por. także określenia złych (nie: dobrych) ocen szkolnych - wśród nich znajdują się kaplica oraz

gwiazda betlejemska. Eufemizmy te mają wydźwięk żartobliwy. Pierwszy wyraz ma

rozbudowaną polisemię. Znaczenie ‘ocena niedostateczna’ jest tylko jednym z wielu, które powstało jako konkretyzacja na bazie derywacji semantycznej od określenia ‘trudna, beznadziejna sytuacja’. Związek semantyczny tego ostatniego z wyrazem denotującym ‘budowlę sakralną służącą do odprawiania nabożeństw’ lub ‘mały budynek z figurami świętych przy drodze’ jest w nim prawie nieczytelny i niemalże homonimiczny.

stawieobserwacjicech charakteru lub wyglądu, częściowoodwracająciłagodząc poprzez mechanizmironiinegatywne konotacje towarzyszące znaczeniomdesy- gnatów (por. uwagiwstępne do rozdziału). Wszystkie określenia odwołująsię do leksemu anioł, który jest bardzo produktywnyjako eufemizm. Podobnie jak w przypadkupodstawderywacyjnych eufemizmów odnoszących się do policji, nośnikami metafor były stereotypowe cechy przypisywane aniołowi, funkcjo­ nujące w jego definicji potocznej- a więc łagodność,cierpliwość, piękno, ale też pilnowanie,towarzyszenie,wykorzystanedwuznacznie za sprawą wspomnianej ironii.

3.

Quasi-religijne wykrzyknienia

o funkcjach

ekspresywnych ze zdeseman-

tyzowanym

komponentem

sakralnym

Funkcję ekspresywnych quasi-religijnych wykrzyknień7 pełnią nominatywne oraz wokatywne związki wyrazowe zawierające nazwyOsób Boskich w postaci wołacza liczby pojedynczejtypuBoże!, JezuChryste!orazformuły, których czę­ ścią sąnazwydenotujące pierwotnie diabła, przeważnie występujące w formie mianownika liczby mnogiej: niech coś/kogoś wszyscy diabli (Wojtczuk 2007: 87). Apostrofywymienione jako pierwsze w dyskursie religijnym są elementamimo­ dlitw bądź stanowią część składowąkomunikatówskierowanych bezpośrednio do sacrumw ramach liturgii- mają więc wyraźnie określonąfunkcję illokucyjną (są formami adresatywnymi, służą również do podtrzymania kontaktu) (Wojtczuk 2007: 97). W polskimjęzyku potocznymnatomiastpodobne formuły wokatywne służądo wyrażania szeroko pojętej ekspresji iwystępują obok przykładów z dru­ giej grupy,przy czym nie są znimi tożsame podwzględem semantycznym iprag­ matycznym.Te bowiem służą głównie do wyrażania agresji językowej.Ich obec­ ność w synchroniijest kontynuacją stanu sprzed wieków. W znaczeniujeszcze prymamym, aczkolwiek w sytuacjach nicdotyczących dyskursu religijnego, wy­ krzyknienia religijne występowały od średniowiecza, naco wskazująteksty rot sądowych i przysiąg urzędowych, por.„Tako nampomoży Bógi święty, żeśmy przy tem byli [...]”8- W postaci częściowo zdesemantyzowanej zaświadczają je

7 Termin „wykrzyknienia quasi-religijne” zapożyczyłam od K. Wojtczuk (Wojtczuk 2007). M. Kamińska i D. Bieńkowska (Bieńkowska, Kamińska 1990) klasyfikują je pod względem formalnym również jako wezwania i apostrofy z racji zajmowania przez nie inicjalnej pozycji w wypowiedziach.

Funkcje zneosemantyzowanej leksyki religijnej wstylu potocznym ALEKSANDRA PAWLIKOWSKA

już teksty szesnastowieczne,głównie komedie rybałtowskie (Peisert2004: 144). Pojawiały się tam jako komponenty wyrażeń emocjonalnych.W dobie oświece­ niowej do narastania procesu ich desakralizacji nagruncie języka potocznego przyczynił się, zgodnie ze spostrzeżeniami I. Samowskiej-Giefing (2005: 257), socjolekt szlachecki, który uczynił je wyznacznikiem swojskości i bezpośrednio­ ści. W zmienionych postaciach przetrwały one dodziś.

Wszystkie wykrzyknienia są w dużej mierze rozmyte znaczeniowo, w związku z czym w rzeczywistości trudno klasyfikować jepod względem semantycznym, stylistycznym i przynależnościgatunkowej9. Ulegają modyfikacjom formalnym iposiadają liczne warianty. O interpretacjiemocji towarzyszącej wypowiadaniu apostrofydecydujetreśćnastępującegopo niej dictum.Wykrzyknienia nie posia­ dają w tych wypadkach funkcji desygnującej aniorzekającej. Apostrofyprzykład­ owo mogąwyrażać:

9 Chodzi o występowanie analizowanych wyrażeń jako części składowych tekstów mówionych, które można charakteryzować pod względem gatunkowym, np. kłótnia, spór, obelga, groźba itp. Wykrzyknienia analizowane w izolacji stanowią z kolei samodzielne akty mowy.

a) emocje pozytywe:zachwyt, radość

Jest to jedna z funkcji ekspresywnych wykrzyknieńBoże!, O Boże!, Bozio!, a także Boże drogi!. W tym wypadku są one definiowane jako ‘wyrażenie zachwytu, zadowolenia:’, jak w zdaniu: Boże drogi, ale świetny materiał na książkę!',Jezu! Jakietojest piękne! (zasł.); Jezu!Naprawdęprzepyszniaste (zasł.).

b) emocje negatywne: złość,zniecierpliwienie

Funkcjętę pełnią zwrotyna litość boską, na Boga, narany Chrystusa, którewy­ stępują równieżwcharakterze częściowo zdesemantyzowanych formuł przysięgi i zaklinania, a także apostrofy już wymieniane. Wpewnych kontekstach wyrażają gniew, zniecierpliwienie bądź oburzenie i stają się wykładnikamiagresji werbal­ nej,por.:Na litośćboską! Zabierztegokundla!.

3.1. Wykrzyknienia o charakterze przekleństw

LeksemyBóg i Jezus sąużywane jako element przekleństw w charakterystycz­ nych ciągach: O myfucking God (w postaci skrótowca O.M.F.G.).

3.2.Wykrzyknienia służącedo wyrażania modalności

Omawiane wykrzyknieniamogą stać się quasi-wykładnikami modalnościwypo­ wiedzenia, czyli pełnić rolę „predykatów wyrażających ustosunkowanie się

mówiącego do treści dictum”10 11.W takim rozumieniu będą one pośrednio wskazy­ wać na niepewność mówiącego co doprawdziwości treści wypowiedziwłasnej lub postronnej dotyczącej stanów z rzeczywistości pozajęzykowej. Można tu zali­ czyć wykrzyknicnia zdaniowe typu Bógraczywiedzieć, Bóg wie co i jego żartobli­ wy wariant w postaci zrostu bógwico, atakże frazy derywowane semantycznie iformalnieod podstawowej: Bóg wiegdzie/kiedy/kto/ile. Por. Bógwie, czy on nie

kłamie.; Bóg wie, ile tego będzie.

10 Jest to definicja modalności z Encyklopedii językoznawstwa ogólnego.

11 Trudno stosować uogólnienia co do statusu socjalnego i pochodzenia użytkowników języka posługujących się omawianymi wyrażeniami.

Użycie większości analizowanychwykrzyknień podlega pewnym ogranicze­ niomze względu na wiekipłećodbiorców’1. Powszechnie stosowane sąfrazemy Boże!, O Boże!, Boże święty!, MójBoże!. Jednocześnie występująone najczęściej w zasłyszanych tekstach,zapewne z powodubraku utrudnień w ich odtwarzaniu i minimalnego wysiłku artykulacyjnego oraz kumulacji wielu funkcji semantycz­ nych. Według K. Wojtczuk (2007: 92), niecharakteryzują one nadawcywsposób szczegółowy, ale formy odnich derywowane,typuBoziu!, pełniątę funkcję lepiej, gdyżsą wyrazistszei indywidualizujące. Badaczka zauważa również, że „użyt­ kownicy wykrzykników na ogół wybierają sobie [...] jeden ulubiony, czasem może byćich kilka, którenawykowo powtarzają” (Wojtczuk 2007: 93). Bieńkow­ ska i Kamińska (Bieńkowska, Kamińska 1990: 122) akcentują, że frekwencja wspomnianych wyrażeń w języku młodzieży jest nikła i podlegarecesji. Tymcza­ sem znalazłyone swe nowe warianty wgwarach miejskich (por. O.M.F.Gj, który­ miwłaśnie młodzież się posługuje, atakże żartobliwe realizacjewpostaci wspo­ mnianych modyfikacji fonetycznych, co świadczyoich produktywności.Wymie­ nioneskrótowce pochodzące z języka angielskiego ograniczają sięwyłącznie do językamłodzieży,wtymdo gwary uczniowskiej,natomiast na przeciwległym bie­ gunie znajdują się wyrażenia używane przez najstarszepokolenie. Mowao formie Laboga, będącej zrostem pochodzącymod wyrażenia dla Boga, zauważalnej w wypowiedziach osób dojrzałych, ale zgodnie kwalifikowanej przezsłownikijako przestarzała.Wykrzyknicnia z przydawkątypu mój, święty, występują częściej ko­ munikacji między kobietami, choć trudno tu wskazywać prawidłowości. Formuła

Boże ty mój z wariantem Bożeż ty mójyesicharakterystyczna dla użytkowników ję­ zyka polskiego pochodzącychzdawnychterenów kresowych. Pozostałe wyraże­ nia występują w analizowanych wypowiedziachrzadziej i nie różnicują sięze względu nawspomnianeaspekty komunikacji.

Funkcjezneosemantyzowanej leksyki religijnej w stylu potocznym ALEKSANDRAPAWLIKOWSKA

Bardzoproduktywne jest również wykrzyknienie Jezusl/Jezu,ponieważ rów­ nież może wyrażać wiele spośród charakteryzowanychfunkcji semantycznych. Jego dystrybucja nie jest zatemograniczonawiekiem ani pozycją społeczną czy wykształceniem nadawcy. Apostrofyzanglicyzowanepodwzględem wymowy są charakterystyczne dla komunikacji w kręgachmłodzieżowych i szkolnych.Zde- minutywizowana forma Jezuniu! i pochodne z przydawkami są według Wojtczuk częste wśród mieszkańców wsi. Z kolei w odniesieniu dowykrzyknień z lekse- mem Maryja według obserwacji najczęściej występującą formułąjest zwrot (o)

MatkoBoska! Analizowaneapostrofy z większą frekwencją padają z ustkobiet aniżeli mężczyzn - niemożnajednak formułować wtymwypadku prawidłowości, gdyż spostrzeżenia nie są oparte naszczegółowych statystykach. Dystrybucja apo­ strofzawierającychimiona świętych podlega we współczesnej polszczyźnie po­ tocznej recesji (Wojtczuk2007: 95). Wodniesieniu do wykrzyknień znazwami diabła można natomiast stwierdzić, że zuwagi na swą niewielką wariantywność nie różnicują się oneze względuna typnadawcy - o ich użyciu decydują negatyw­ ne emocje mówiącego.

4.

Słownictwo

religijne

wtórnie

desygnujące obiekty ze

sfery

profanum

Sąto jednostki leksykalne, którestanowiąekspresywne odpowiedniki neutralnych nazw należących do tzw. słownika podstawowego,będącego integralną częściąję­ zyka potocznego12. Leksemy testanowią oddzielnągrupę neosemantyzmów dery-wowanych od słownictwa religijnego.Jednostki te cechuje brak oficjalności, figu­ ratywność (przy jednoczesnym utrzymaniu znaczeńkonkretnych), humorystycz-ność oraz niesienie informacji o postawie mówiącego. Należy zauważyć, że większość z nich przynależy do określonych socjolektów, głównie gwary uczniowskiej i studenckiej. Przedstawiam przykłady odnoszące się do pola „wygląd człowieka” oraz „sytuacje szkolne”.

12 Stosuję termin „obiekt” zgodnie z koncepcją semantyki kognitywnej (Taylor 2007:246). Oznacza on wszelkie pojęcia mające status jednostki językowej, a więc nie tylko rzeczywiste desygnaty, lecz również pojęcia abstrakcyjne, stany mentalne itd.

4.1. Wygląd człowieka

Leksemy określające wygląd człowieka odwołują się do charakterystycznych, wyróżniających się wedługkonceptualizatora cechtego wyglądu.W większości

stanowią metafory oparte na fizycznym podobieństwie źródłowego i docelowego desygnatu,przy czym tenpierwszyczęsto jest pojęciem projektowanym, opartym na wyobrażeniachkulturowych. W grupie tej znajdują się następujące wyrazy iwyrażenia: aniołek/aniołyszek, cherubin, cherubinek, chrystus, jezus,kościelny,

mojżesz, szatan, mieć uszy jak Jezus sandały, włosy naanielicę.

Wyrazami identycznymi pod względem znaczenia są również leksemyjezus,

chrystusoraz mojżesz. Oznaczają‘chłopakaz długimi włosami’. Dlawyrazujezus

można wyróżnić także denotat ‘hippisi’,pochodzący już od wtórnej konceptuali-zacji,powstały w oparciu o wiedzę na temat wyglądu członków wspomnianej sub­ kultury. Określenia nawiązują do wyobrażeń Jezusaoraz Mojżeszautrwalonych przez sztukę sakralną, według których są oni długowłosymi mężczyznami. Formy dwóch pierwszych wyrazów są pochodną synonimii funkcjonującejw dyskursie religijnym.

Leksem kościelny, występujący w znaczeniu rzeczownikowym i w dyskursie religijnymoznaczający‘mężczyznę wykonującego w kościeledrobne czynności pomocnicze’, wgwarzeuczniowskiej odnosi się do ‘mężczyzny mającego długie spodnie’. Stereotypowe cechy ubioru przypisywane podstawowemu denotatowi zostały zatem rozszerzonena wszelkie osoby płci męskiej opodobnymwyglądzie, kosztemelementów znaczeniowych dotyczącychfunkcjiobiektu orazjego specy­ fikacji semantycznej i terminologicznej.

Ubioru dotyczy również określeniesatan, denotujące ‘osobę ubierającą sięna czarno’. Jest ono związanez leksemem z pola semantycznego „nazwysekt”-sa/a-

niści/satanista. Powstało jako rezultat derywacji wstecznej. Wtórne znaczenie zrodziło się pod wpływem percepcji i związane jest z cechą konotacyjną znaczenia słowa satanista - ‘ciemny ubiór’.

4.2. Sytuacje szkolne

Leksemy funkcjonującew wyodrębnionej grupie pochodzą w większości zpola semantycznego„nazwy świąt” oraz „nazwy związanez obrzędami ikultem”. Na­ leżą do nich:armagedon, dopust boży, gorzkie żale, kaplica, kazanie, litania, łaska boska,Matki Boskiej Pieniężnej, pogrzeb, procesja, raj, religia, rzeź/rżnięcienie­ winiątek,sąd boży, sąd ostateczny, (szczera)spowiedź, święto, zbawienie.

Podobnie jak wjuż omówionych wypadkach,wymienione jednostkileksykalne tworząrozbudowane siecisynonimiczne różniące się sposobem profilowania. Po­ nadtomożna wyodrębnić polisemię poszczególnych wyrazów. Podlegająonedal­ szej stratyfikacji znaczeniowej. Przykładowo, Określenia armagedon, gorzkie żale, kaplica, sąd ostateczny orazspowiedź służą dooznaczenia‘wywiadówki’.

Funkcjezneosemantyzowanejleksykireligijnej w stylu potocznym ALEKSANDRA PAWLIKOWSKA

Łączy jenegatywne nacechowanie zaczerpniętezdyskursu religijnego,aponadto element znaczeniowyfazy granicznej, zmianydotychczasowej sytuacji.Wsposób eksplicytny semy te sązawarte wjednostkacharmagedon i sąd ostateczny. Ponad­ to przywołują one domenękońca czegoś, co w rezultacie, w odniesieniu do zebra­ nia rodziców,powodujeefekt humorystyczny. Stoi on w kontraście zteologicz­ nymznaczeniem zwłaszcza drugiej jednostki, która wmacierzystych uwarunko­ waniach funkcjonuje jako rodzaj terminu i jest nacechowany powagą, por. znaczenie ‘sądBoga nadludźmi, który ma się odbyćpo końcuświata’.

Wyrażenie gorzkie żale prymamie oznacza ‘śpiewane nabożeństwo wielko­ postne’ oraz ‘pieśni wielkopostne śpiewane podczas tego nabożeństwa’, przy czym aktywacja drugiegoznaczenia wymusza pisownię wielką literą, gdyż wów­ czas jednostkastajesię nazwą własną. Ponieważ definicje słownikowe nieukazują motywacji wtórnej semantyki jednostki funkcjonującej w gwarze uczniowskiej, należy odwołać się do skryptu sytuacyjnego wiążącego się z nabożeństwem gorz­ kich żali, a zwłaszcza jego aury nastrojowej. Wywołuje ona asocjacje smutku, przykrych wydarzeń. Towłaśnie te cechykonotacyjne struktury semantycznej po­ jęcia wpłynęły nazmianę znaczeniową,gdyżzwiązane z nimi emocje łączą się

z konceptualizacją wywiadówki.

Podsumowanie

Zjawisko interferencji stylu religijnego i potocznego doprowadza do istotnych przesunięć semantycznych jednosteknależących do leksykireligijnej. Zakładany w poszczególnych obszarach komunikacji typ racjonalności orazpunkt widzenia sprawiają, że poszczególne pojęcia sąodmiennie konceptualizowane. Poznaniu tej leksyki sprzyja uwzględnienie jegouwarunkowań tekstowych istylistycznych” (Winiarska 2004:89).

Zmiany semantyczneprowadzą do uproszczenia macierzystej struktury pojęć i przekonfigurowania hierarchii semów. Dla użytkownika języka potocznego ce­ chy danego pojęcia istotne z punktu widzenia teologii lub katechezy mogąbyć mało znaczące,natomiast zwraca on uwagęna inneelementy,któreto według nie­ gosą charakterystyczne. Warto zauważyćrównież, że znaczenia wtórne sąkre­ owane na podstawie potocznej, anieteologicznej konceptualizacji każdegozpo­ jęć. Użytkownik języka generuje zatemneosemantyzm na podstawieokreślonego

znaczenie podstawowe

We wtórnym dyskursie zmieniająsięfunkcje leksykireligijnej. Funkcja sakrali-zująca, prymama w macierzystych kontekstach,nikniezupełnie lub odgrywa rolę peryferyjną. Funkcje: emotywna i wartościująca pozostają stałym elementem ana­ lizowanego słownictwa, lecz służą do wyrażania innych treści i z peryferii prze­ chodzą do centrum.Funkcja performatywna ulega zatraceniu. Jednocześnie poja­ wiają się funkcje nowe: jest to funkcja eufemizująca oraz wtórnie desygnująca. Niekiedy jeden leksem pełni kilka funkcji semantycznych z uwagi na rozbudo­ wanąpolisemię. Monofunkcyjność iwielofunkcyjnośćrozkładająsię równomier­ nie, przy czym w sytuacjachszczególnych wyraz może realizować wszystkie wy­ odrębnione funkcje: emotywną, eufemizującą, wartościującą oraz wtórnie desy­ gnującą.

Wjęzykupotocznym zneosemantyzowana leksyka religijnawchodzi w relacje zcharakterystycznymipolami semantycznymi. Rozbudowujesynonimię słownic­ twa antropocentrycznego,dotyczącego sprawzwiązanych z człowiekiem i jego najbliższym otoczeniem. Pojęciefunkcjonującew języku religijnymjako termin, w polszczyźnic potocznej nabiera znaczenia ogólnego. Wędrówka pojęć często (choć niezawsze) prowadzi do nieokreśloności znaczeńi rozmycia ich granic se­ mantycznych. Kiedy pierwotne znaczenie leksemu staje się przenośne, otwiera się na różne konteksty użycia. Z drugiejstrony, poprzez usytuowanie go w konkretnej rzeczywistościjęzykowej danegosocjolektu, np. gwary środowiskowej, jego figu-ralność staje się zamknięta, coumożliwia precyzację znaczenia. Jakuważa Szczę­ sna, dyskurs, rodzaj wiedzy podmiotowej, kontekst „może nie tylko istotnie wpływać na zmianę znaczenia wyrażeń językowych - może równieżdokonywać zmiany ich wartości ontycznej” (Szczęsna2004: 112). We wtórnym dyskursie

Funkcjezneosemantyzowanejleksyki religijnej w stylu potocznym

ALEKSANDRAPAWLIKOWSKA

zmieniają się cechy stanowiące składniki stereotypów poszczególnych pojęć iz innejperspektywy odbywa się ich konceptualizacja oraz kategoryzacja.

Dlarozumienia słownictwa religijnegobardzo ważny jest kontekst, w którym występuje, a więc właśnieprzynależność do dyskursu religijnego lub jej brak. Na przykład apostrofa OBoże! Jak tu pięknie!możewodpowiedniej sytuacji stano­ wić rodzajmodlitwy i być wyznacznikiem sfery sacrum. Zkolei ten sam wykrzyk­ nik w innym otoczeniu leksykalno-składniowym i wodmiennejsytuacji, np.Boże!

Jaktywyglądasz!może być tylko wyrazem oburzeniai wcale nie mieć referencji sakralnej. Sytuacji religijnychmoże być wiele, a tematy dotyczące religii mogą byćrealizowane napłaszczyźnie różnych gatunków istylów, mimożeprototypo­ wym kontekstem komunikacji zsacrum jest liturgia. Dlategoteż naproces interfe­ rencjidyskursu religijnego i języka potocznegonależy spoglądaćprzezpryzmat nieostrości odmian językowychi naturalny brakich wzajemnej izolacji.Leksyka sakralna (również z perspektywy diachronicznej) nie stanowiściśle ograniczone­ go i wyizolowanego rejestru. Jest to konsekwencjąfaktu, że w Polsceżyciereligij­ ne od zarania państwowościwiązało się w mniejszym lubwiększymstopniuzży­ ciem społecznym i publicznym.Niektóre kultury dysponujątzw. językami święty­ mi, pełniącymi wyłącznie funkcje sakralne. Taką odrębnośćposiadałnp. hebrajski w judaistycznym dyskursie religijnym, również doniedawnałacinawchrześcija­ ństwie.Powodowało to oddzielenie języka religijnego ipotocznego. W przypadku polszczyzny, jak widać, język religijny nie jest aż tak odizolowany, co ma konse­ kwencjedlafunkcjonowania leksyki.

Wkroczenie dyskursureligijnego do mediów zbliżyłogo do językaogólnego i spowodowało przenikanie się odmian. Ponadto sfera sacrumjest relatywna i u- warunkowana wyznaniowe. Na płaszczyźnie językowejdla katolikówleksemami zkręgu religiinie muszą być wyrazyobecnewjęzykupolskim, a charakterystycz­ nedla innych wyznań, np.judaizmu. Powstaje wówczas problem, czy uznaćtego typu leksem zaprzechodzący w danym kontekście z sacrum do profanum i czy w ogólemożna mówićo jego desemantyzacjilubdeprecjacji. Napoziomie jed­ nostkowej wypowiedzi będzie tu odgrywać dużą rolęwyodrębniona przez Sta­ nisława Dziekońskiego(2005) tzw.kompetencja religijna,a więcświadomośćco do referencji sakralnej danego leksemu.

Jak zauważa Bajerowa (1988:17),język religijnyrealizował sięodzawsze na li­ niipotoczność - hieratyczność, zmieniającjedynie punktciężkości. Przenikanie słownictwa religijnego do rejestru potocznego jest zatem konsekwencją właściwościposzczególnych odmian językowych i zawartych wnich wizji pod­ miotówdoświadczających.Z drugiej strony, nachyleniekupotoczności jest w

o-becnych czasach o wiele silniejsze, niż dawniej, a niekiedysłownictwo i frazeolo­ giareligijna są przez użytkowników języka świadomie profanalizowane.

Literatura

BajerowaI.,1988, Rola języka wewspółczesnym polskim życiu religijnym. —O języku re­

ligijnym, M. Karpiuk, J. Sambor, red., Lublin, s. 6-33.

Bartmiński J., 2000, Styl potoczny. — Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2,

Współczesny język polski, J. Bartmiński, red., Lublin, s. 115-134.

BieńkowskaD., Kamińska M., 1990, Biblijneimodlitewne frazeologizmyw polszczyźnie łodzian, „RozprawyKomisji Językowej ŁTN”, t. 36, s. 17-28.

Dziekoński S„2005, Język religijny we wspłczesnej katechezie.-Język religijny dawniej

i dziś 11, S. Mikołajczak, red., Poznań, s. 188-196.

Encyklopedia językapolskiego, 2003, S. Urbańczyk, red., wyd. 3, Wrocław. Grabias S„ 2003, Językw zachowaniach społecznych, Lublin.

Kamińska M., 1993, Funkcjonowanie terminologii religijnej w świadomości religijnej -

Język a chrześcijaństwo, 1. Bajerowa, M. Karpiuk, Z. Leszczyński, red., Lublin, s. 21-39.

Krzeszowski T.P., 2003,Jeszczekilka słów o wartościach, schematach i metaforach.- Ję­

zyk w kręguwartości, J. Bartmiński, red., Lublin, s. 35^12. LewinsonJ., 1999, Słownikseksualizmów polskich, Warszawa.

Nagórko A., 2000, Świecki język- przeobrażenia semantyczne słownictwa religijnego (namateriale niemieckim),„Biuletyn Polskiego TowarzystwaJęzykoznawczego”, z. 56, s. 45-51.

Ożóg K„ 2004., Polszczyzna przełomu XX i XXIwieku. Wybrane zagadnienia, Rzeszów. Pawlikowska A., w druku, Sacrum wprofanum. Słownictwo religijnewewspółczesnej

polszczyźnie potocznej, Wrocław.

Peisert M., 2004, Formy i funkcje agresji werbalnej. Próba typologii, Wrocław. Puzynina J„ 2005, Wartości iwartościowanie w języku iw tekście, „Etnolingwistyka”,

t. 16, s. 179-190.

Rzepka W.R., Wydra W., 2004, Chrestomatiastaropolska. Tekstydo roku 1543, wyd. 3, Wrocław.

Samowska-Giefing L, 2005, Nomina sacra w przestrzeni komunikacji negatywnej (na przykładziesatyr Krzysztofa Opalińskiego, Adama Naruszewicza). - Językreligijny dawniej i dziś, S. Mikołajczak, red., Poznań, s. 358-368.

Szczęsna E„ 2004,Znaktekstowy w dyskursie kultury - Punkt widzenia w tekścieiw dys­ kursie, J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, red., Lublin, s. 323-340.

Funkcje zneosemantyzowanej leksyki religijnej w stylu potocznym

ALEKSANDRA PAWLIKOWSKA

Winiarska I., 2004,Słownictworeligijne polskiego kalwinizmu odXVI do XVIII wiekuna tleterminologii katolickiej, Warszawa.

Witosz B., 2009, Dyskursi stylistyka, Katowice.

Wojtak M., 2009, Polimorficznośćstylu religijnego we współczesnej polszczyźnie. — Ję­

zyk religijny dawniej i dziś, S. Mikołajczak,T. Węcławski, M. Rybka,red.,Poznań, s. 115-126.

WojtczakK.,2007, Międzysacrum a profanum, czyli funkcje wykrzyknikówreligijnych

i quasi-religijnych w zachowaniachjęzykowychwspółczesnych Polaków.-

Potocz-ność a zachowania językowe Polaków, B. Boniecka, S. Grabias, red., Lublin, s. 28—46.

Wysocka A.,2009,Sacrum jako domena pojęciowa metafor w polskiej poezji erotycznej,

„Język a kultura”, t. 21, s. 146-156.

Zdunkiewicz-JedynakD., 2002, Surfując po Internecie w poszukiwaniuBoga, Łódź.

Functions of Sacred Yocabulary in Spoken Discourse

Sacred yocabulary in polish spoken discourse can be used as euphemisms, value yocabulary, quasi-sacred exclamation, damns, names ofobjects in usual reality etc. Semantic changes of the lexis arerelated to composition,extension andelaboration of meaning.Thisprocess is related to phenomenon of desecration,profanationand alsoto changesoftabooin modem polishculture and society. Sacrum is no morę importantand can be used to give names yariousaspectsof reality. Forthis reason,sacredyocabulary can attendyariety semanticandpragmatic functions in textsand spoken discourse. Keywords: sacred vocabulary, spoken discourse, semanticchange, desecration.