Book Reviews
2. Odzwierciedlanieinwencjitwórczej typowej dla wypowiedzi młodych lu dzi.
3. Tematyka rozmów i miejsce ich odbywania. 4. Ograniczenia wywołane funkcjąwychowawczą.
5. Odzwierciedlenie w komentarzucharakterystycznych właściwości mowy młodych ludzi.
6. Uwzględnienie możliwości percepcyjnych młodych ludzi.
“Literackakreacja rozmowy, podporządkowana realizacji funkcji dydaktycz nej i poznawczej, w znacznym stopniu zaspokaja właściwe młodzieżydążenie do żartu, humoru, śmiechu i radości” - konkluduje badaczka swoje rozważania.
Zaproponowane w książce M. Święcickiej lingwistyczne analizy jednego z typówprozysą godne uwagi nie tylko zewzględów poznawczych. Opracowanie uzupełnia lukę wwiedzy na temat sposobów stylizowaniatekstówprzeznaczo nych dla określonej kategorii odbiorców. Jest pierwsząmonografiąjęzykowąi stylistyczną tej prozy.Może być jednak takżetraktowanejako propozycja meto dologiczna - głos w dyskusji nad modelami opisu stylistycznych aspektów utworów literackich z uwzględnieniem perspektywy językoznawczej. Charakte rystyka ma kształt analizy funkcjonalnej, opis funkcji byłby jednak bardziej precyzyjny, gdyby autorkauwzględniłaaspekty porównawcze iwpodsumowa niach wykorzystała wnioski, jakie sformułowali na temat stylistycznego ukształtowania dialogówpowieściowych cibadacze, którzyuczyniliprzedmio tem opisu literaturę przeznaczoną dla dorosłych.
Opracowanie możnajednak polecićuwadze filologów - nie tylko tych,którzy interesują się literaturą dla dzieci i młodzieży.
BEATA BRUS
ARTUR REJTER, KSZTAŁTOWANIE SIĘ GATUNKU REPORTAŻU POD RÓŻNICZEGO W PERSPEKTYWIE STYLISTYCZNEJ I PRAGMATYCZ NEJ, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2000, 139 ss.
Reportażjakogatunekdziennikarskidoczekał się już wielu opracowań teore-tycznoliterackich, językoznawczych oraz z zakresu prasoznawstwa. Wśród tych prac na szczególną uwagę zasługujemonografia Jadwigi Litwin Język istylpol skiego reportażu. (Na materiale z lat 1945-1975).
Stylistyka X
Rozprawę Artura Rejtera odróżnia od wcześniejszych opracowań gatunku reportażowego sposóbspojrzenia na przedmiot badań.Rejter opisujereportaż z perspektywy diachronicznej, przedstawiającewolucję gatunku-jego kształto wanie się na przestrzeni wieków. Podstawę metodologiczną pracy stanowią lin gwistyka tekstu iteoria gatunków mowy, dzięki czemu rozprawa wpisuje się w nurt badań nad genologią lingwistyczną. Wnikliwa analiza cech omawianego gatunkujest dla autora podstawądo sformułowania wniosków bardziej ogól nych,dotyczących nie tylko kształtowaniasię samegoreportażu, ale także ewo lucji systemu językowego, ewolucji widzianej z perspektywy genologicznej.
Materiał będący przedmiotem badań stanowiąteksty pochodzącez okresu od XVIdo XX wieku. W oparciuo Bachtinowską teorię genrówmowy Rejter wy różniawśród nich gatunkipierwotne(proste)iwtórne (złożone). Do gatunków pierwotnych zalicza teksty najstarsze, powstałe na przestrzeniXVI- XIX stule cia. Sąto: dziennikiz podróży, diariusze oraz listyzpodróży. Te gatunki użyt kowe odegrały ważną rolę w kształtowaniu się XX-wiecznego reportażu pod różniczego, który jest wtórnym gatunkiem mowy, czyli powstał w wyniku ewolucji form wcześniejszych.
Rejter poddaje wnikliwej analizie dwie formy podawcze najbardziej chara kterystyczne dla literatury o tematyce podróżniczej:
- opis służący przybliżeniu odbiorcy odwiedzanych miejsc, - opowiadanie będące relacjąz kolejnych etapów podróży.
Fragmenty opisowebadanych tekstów cechuje dążność do precyzji,związana z podstawowymi funkcjami opisu: poznawczą i mimetyczną. Partie deskrypcyj-ne mająza zadanie w możliwie najwierniejszy sposób odwzorować percypo-wanąprzez nadawcę rzeczywistość. Najczęściej spotykanymi wyznacznikami precyzji wanalizowanych w pracy tekstach są: szczegół drobiazgowoprzedsta wiony oraz wyliczenie, które wplecionewtekstciągły lub wyodrębnione wfor mie rejestru, nasuwa skojarzenia z tekstami o charakterze naukowym i kance-laryjno-urzędowym.
Wnarracjizwraca uwagę tendencja do wierności chronologii zdarzeń, co wy raża się podawaniem dat i wyszczególnianiem kolejno odwiedzanych miejsc. Autor rozprawy zauważa jednak, że w reportażu XX-wiecznym częste jest wyodrębnienie w tekście pewnych całostek tematycznych, nadawanie im tytułówi prezentowaniewpostaci rozdziałów bez zachowaniawierności wobec zasadynastępstwa wydarzeń w czasie. Sprawozdawczość opowiadaniajest jed nym zgłównych czynnikówodróżniających reportaż od literatury pięknej, choć na płaszczyźnie kompozycji Rejter dostrzega pewne zabiegi nadające omawia nemugatunkowi cechy stylu artystycznego,co związane jestz podporządkowa
Book Reviews
niem reportażu masowej komunikacji (dotyczy to tekstówz XIX i XX wieku). Nie zmienia to jednak faktu, żereportaż podróżniczy to gatunek użytkowy, a wzorowanie jegokompozycji na utworachliteratury pięknejdodaje jedynieatra kcyjności.
Osobny rozdział poświęca Artur Rejter kompozycji opisywanych tekstów, badając modeleukształtowania fragmentów inicjalnych i finalnych,tworzących tzw. ramę delimitacyjnąwypowiedzi. Wyniki obserwacji zawarte w tym roz dziale pomagają określićpozostałecechy gatunkowe reportażu orazdrogi ewo lucji przedmiotu badań. Autor wyróżnia dwa podstawowe typyorganizacji frag mentów początkowych i końcowych tekstu:
- uwypuklenie podmiotu podróży, - uwypuklenie przedmiotu podróży.
Pierwszy model ukształtowaniaramy tekstu charakterystyczny jest dla wypo wiedzi najstarszy, pochodzących z początkowegookresukształtowaniasięrepo rtażu (XVI-XVIII w.), czyli gatunków względem niego prekursorskich, takich jakdiariusze, dzienniki zpodróży, listy prywatne. Ich cechą konstytutywną jest prywatność, są onegłówniedla osoby piszącej lub jej rodziny, stądteżznamio nuje je przewaga sygnałów-delimitatorów tekstu, przekazujących werbalne in formacje o początku i końcu wypowiedzi. Należą do nich bezpośrednie zwroty do adresata, czy teżuobecnianie się nadawcy poprzez prowadzenie narracji pier wszoplanowej. Skonstruowane w ten sposób partie wypowiedzi, w których na planpierwszywysuwasię podmiot podróży, stanowią zazwyczaj wprowadzenie lub podsumowanie opisu podróży.
Drugim sposobem organizacji fragmentów inicjalnych i finalnychjestuwy puklenie przedmiotu podróży. Sposób ten właściwy jest przede wszystkim te kstom powstałym wXIX i XX w. Autor pracy tłumaczytę właściwość powiąza niem XIX-wiecznych listów z podróży i XX-wiecznego reportażu z literaturą piękną.Wprzeciwieństwie do pierwszego modelukształtowania ramy tekstu,w których przeważały sygnały, drugi modelcharakteryzuje większa częstotliwość występowania symptomów delimitacyjnych,nie przekazujących zwerbalizowa nej informacjio granicach tekstu, aleprzez stałe występowanie na początku i ko ńcu wypowiedzi rozumianychpodobnie jak sygnały. Uwypuklenie przedmiotu podróży w początkowych i końcowych fragmentach wypowiedzi ma także związekzfaktem, że sąoneskierowane do szerokiego grona odbiorców,naco z koleiwpływ miał rozwój środków masowego przekazuw XIX i XX w., czyli w okresie, gdy owe teksty powstały.
Stylistyka X
Obserwacja ukształtowania ramydelimitacyjnej wypowiedzi pozwoliłaauto rowi rozprawy potwierdzićtezę izłożoności pragmatycznejreportażupodróżni czego.
Praca Artura Rejtera podkreśla konieczność badań nad ewolucjąjęzyka z per spektywyjego odmian gatunkowych. Użytkownik językanadaje swojej wypo wiedziformę gatunkową odpowiednią do danej sytuacji komunikacyjnej. Jego wybórjest automatycznyi wynika z praktyki posługiwania się językiem.Na fakt ten zwrócił uwagę M. Bachtin w swojejpracy poświęconejgatunkom mowy. Na przykładzie reportażu podróżniczego Rejter wykazuje, że owe wzorce wypo wiedzi, spośród których wybieraużytkownik języka, podlegają zmianom wcza sie. Nie ulegawątpliwości, że podstawą przyczyną owych zmian są nowe sytua cje komunikacyjne, które wymagają użycia innych gatunków mowy, często zmodyfikowanych postaci już istniejących wcześniej. Za przykład może posłużyć reportaż podróżniczy, którego ostateczny kształtjest wynikiem eks pansji środków masowego przekazu.
Omawiane tu opracowaniezwraca uwagętekstologówlingwistów na zagad nienia dotąd raczej marginalizowane w badaniach gatunków mowy [na uwagę zasługuje wydanaostatnio praca zbiorowa Gatunki i ich ewolucja,pod. red. D. Ostaszewskiej, Katowice 2000]. Zainteresowaniabadaczy koncentrowały się na ujęciu interesujących nas zagadnień tekstowychw perspektywie synchronicznej - konstruowanie modeli (wzorców)gatunkówi opis ichaktualizacji w ramach wyznaczonego pola genologicznego). Książka Artura Rejtera zachęca językoz nawców do śledzenia ewolucji typów wypowiedzi. Lingwistyczna analiza roz woju gatunków mowywzbogacićmoże wprzyszłościnaszą wiedzą teoretycz- no-metodologiczną (perspektywa zbliża do ukształtowania już tradycji badań gatunków literackichw procesieewolucji), jak również,dzięki poszerzeniu in strumentarium analitycznego,ukazać obraz konkretnegogatunku w całej pełni jego złożonych, uwarunkowań historycznych i kulturowych.
AGATA NABRDALIK
SVETLA CMEJRKOVÁ, REKLAMA V CEŚTINE- CEŚTINAV REKLAME. Pra- ha: Leda 2000, 260 s.
Nova kniha Svetly Cmejrkové je venována reklame - tomuto vsudyprítomnému fenomenu, ktery vpoślednich letechtak razantne zasáhl do
