Historia jako przedmiot nauczania w tajnym szkolnictwie doby okupacji hitlerowskiej

Mieczysław Wieliczko

Historia jako przedmiot nauczania w

tajnym szkolnictwie doby okupacji

hitlerowskiej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Humanistyczne 29, 279-293

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA • LUBLIN P O L S K A • ПОЛЬША• PO L A N D

VOL. X X IX , 26 SECTIO F 1974

In s ty tu t H istorii W ydziału H um anistycznego UMCS

M i e c z y s ł a w W I E L I C Z K O

H istoria jako przedm iot nauczania

w tajn y m szkolnictw ie doby okupacji hitlerow skiej

И стория как предм ет преподавания в тайны х пол ьск и х ш к ол ах времен гитлеровской оккуп ации П ольш и

H istoire com m e m a tière d ’en seig n em en t dans le s éco le s cla n d estin es pendant l ’occu p ation h itlérien n e

Niepodległość ro k u 1918 stała się dla ówcześnego społeczeństw a pol­ skiego fak tem o najw ażniejszym znaczeniu w polskim procesie historycz­ nym . Z w iekow ej niew oli zaborów w yłoniła się O jczyzna przepow iedziana przez wieszczów, oczekiw ana od pokoleń, w yw alczona przez Polaków , jak pow szechnie uw ażano. Niepodległość łagodziła ogrom ne tru dn ości w ew ­ nę trz n e i zniszczenia gospodarcze, przesłan iała słabość rodzącego się u stro ju

politycznego, a także w yzw alała dążenia in teg racy jn e w społeczeństwie, dążenia, k tó ry ch w idow nią stała się ówczesna szkoła i jej p rogram d y d ak ­ tyczno-w ychow aw czy, a w ty m szczególnie treść pro g ram u historii jako przedm iotu nauczania.

W odczuciu społeczeństw a, a znalazło to w y raz w poglądach na w a rto ­ ści w ychow aw cze h isto rii i cele jej nauczania, przypadła te j dziedzinie w iedzy rola nośnika świadom ości narodow ej. Pow szechnie uw ażano h isto ­ rię za głów ny skład nik w ychow ania m oralnego i społeczno-obyw atelskiego m łodzieży, podporządkow ując w artości w ychow aw cze tego przedm iotu potrzebom odrodzonego państw a. „Zm ienione w a ru n k i naszego b y tu histo­ rycznego, odzyskanie niepodległości, posiadanie w łasnego pań stw a staw iają n au k ę h isto rii w szkole przed tak w ażnym i zadaniam i, że śm iem tw ierdzić iż od tego, jak się n a u k a historii, a z nią nasza szkoła z nim i upora, zależy w p ro st nasz b y t p ań stw o w y ” — pisał Leon R ym ar w 1925 r., dając pełny w y raz w spom nianym tend en cjom .1 Nie brakło głosów zarów no bardziej um iarkow anych, jak i postępow ych, co znalazło w yraz w w ym iarze godzin lekcy jny ch na nauczanie historii, jak też w n akreślan y ch celach dy dak ­

1 L. R y m a r: Cel n a u k i h istorii w szkole (na tle obecnych dążeń i re fo rm w szk o ln ic tw ie), K ra k ó w 1925, s. 17. P odobne m y śli za w a rł autor w sw ym w y s tą ­ p ien iu pt. O celu nauczania h istorii w szkole śre d n iej n a IV P ow szech n ym Z jeżdzie H isto ry k ó w P olsk ich w P ozn an iu , por. P a m iętn ik Z ja zd u , t I, R e fe ra ty , s. 2 i n.

tycznych i doborze treści program ow ych.2 W ystąpiły dość częste zm iany godzin tego przedm iotu w różnych ty p ach szkół, liczne stosunkow o zm iany program ow e oraz łączące się z tym precyzow anie celów nauczania h isto ­ rii prow adzonego w różnych ty p ac h szkół.3 Z upływ em czasu niepodle­ głości ustępow ały nasycone euforią ten d en cje uczynienia z historii podsta­ wowego in stru m e n tu w ychow ania społecznego na rzecz bardziej n a u ­ kowego i pragm atycznego pojm ow ania funkcji historii w całokształcie by tu państw ow ego, a zwłaszcza w artości dydaktyczno-w ychow aw czych tego przedm iotu. P om ijając zbyt krańcow e poglądy n a cele w ychow ania osiągane przez nauczanie historii, trzeba w spom nieć w artości w spólne dla większości poglądów, jak: um iłow anie niepodległej ojczyzny, uśw iado­ m ienie znaczenia wolnego życia narodow ego, zrozum ienie potrzeby pracy i czynnego udziału w życiu państw ow ym , a co za ty m idzie, w yrażanie gotowości do poświęceń i obrony zagrożonej wolności.4

Osiągnięcie takich celów w isto tn y sposób determ inow ało k ry te ria doboru treści program ow ych, w śród k tó ry ch naczelne były k ry te ria rze ­ czowe (naukowe), w ynikające z potrzeb społecznych czy przesłanek u stro ­ jow o-politycznych i u stalające zgodność m iędzy treściam i szkolnego n a u ­ czania a stanem nau k i historycznej, oraz k ry te ria dydakty czno -w y cho­ wawcze określane inaczej m ożliwościam i poznaw czym i i in tele k tu a ln y m i ucznia. W edług ty ch zasad konstru ow an e b yły kolejne pro g ram y naucza­ nia, choć w y raźn ie zm ieniały się poglądy, zwłaszcza w zakresie k ry te riu m potrzeb społecznych, co łączyło się z praw icow ym i ten den cjam i rozw oju u stro ju politycznego państw a. Reform a „jędrzejew iczow ska”, a w jej n a ­ stępstw ie now e pro gram y nauczania historii, w prow adzały elem enty w y ­ chow ania państw ow ego i k u ltu wodza, elim inując z narodow ej przeszłości szereg treści społeczno-gospodarczych i rew olucyjnych. Pozostaw ała w program ach surow a m ateria fak tó w historycznych, osłabły zw iązki p rzy ­ czynowe i w ielow ątkow a panoram a dziejów, u stęp u jąc m iejsca w spółczes­ ności sanacyjnego państw a. W tle tak ustaw ionego nauczania historii

1 A. K u l c z y k o w s k a : P rogram y nauczania histo rii to Polsce 1918—1932,

W arszaw a 1972, s. 55 i n., gd zie autorka p orów n u je w y p o w ied zi K. S o ch a n iew icza (p raw ico w o -n a cjo n a listy czn e) oraz N. G ąsiorow sk iej (lew ico w e) i szerzej om aw ia ten d en cje o k reśla ją ce fu n k cję historii.

3 Ibid., s. 58 i n., w arto w sp om n ieć (co autorka om aw ia na s. 78— 79), że szkoła p ow szech n a przeszła trzy zm ian y, a g im n azju m n iższe i w y ższe d w ie refo rm y p ro­ gram ow e w la ta ch 1918— 1932.

4 Ibid., s. 144; J. W i l l a u m e : Zagadni<Aiie siły zb ro jn e j i obronności państw a to program ie licealnym h isto rii (w y ty c zn e re a liza c yjn e i le kc ja p rzykładow a), P o ­ znań 1939, ss. 56, f o t , plan. A utor p rzep row ad ził rzeczow y rozkład m ateriału n a u ­ czania na p o d sta w ie an alizy program u, zb ierając w ła sn e sp ostrzeżen ia i u w agi m e ­ todyczne, i dał p rzyk ład ow y p lan lek cji.

H istoria jako przedm iot nauczania w tajnym szkolnictw ie.., 281 w yeksponow ane zostały in te resy p aństw a i obyw atelskiego wychow ania m łodzieży nasyconego em ocjonalnym i zw iązkam i z postaciam i sterników jego polityki i w ojska.

Można k ry ty czn ie oceniać szkolne pro gram y historii la t 30-tych, ale pom im o całej słabości ów czesnej szkoły pow szechnej, czy zbyt e lita r­ nego c h a ra k te ru szkoły średniej, pozostaje godne podkreślenia stw ie r­ dzenie, że system ośw iatow y w p ajał i kształtow ał u m łodzieży uczucia p atriotyczne, k u lt niepodległej ojczyzny oraz w y rab iał poczucia obyw a­ telskich obowiązków. W yrosło w ty m okresie m łode pokolenie, k tó re w ojna zastała duchowo przygotow anym do spełnienia swego obowiązku ju ż w e w rześniu 1939 r. oraz w konspiracji. Ze szkoły tej w yszła młodzież, k tó ra p o trafiła d alej uczyć się na tajn y c h kom pletach, zapełnić szeregi oddziałów partyzanckich, w alczyć dzielnie o odzyskanie u traco n ej w ol­ ności. J e s t to zapew ne n ajpełniejsza w artość tw orzona w tru d n y c h w a ru n ­ kach gospodarczo-społecznych, pow stała b ardziej w ysiłkiem społecznym niż dzięki trosce i pom ocy ówczesnej władzy, a więc sytu acji szkolnictw a w zakresie budżetów szkolnych, budow nictw a i potrzeb system u ośw iato­ wego. O siągnięty stopień upow szechnienia ośw iaty złagodził następ stw a p olity ki zaborców, a ogólnie m ożna stw ierdzić, że system ośw iatow y był jed nym z n ajw ażniejszych czynników in tegracjii państw a i społeczeństwa, budow ania świadom ości narodow ej: polskiej. Miało to podstaw ow e znacze­ nie dla n aro d u w n astęp n ym okresie jego dziejów, w latach okupacji niem ieckiej.

Rozpad s tru k tu ry adm in istracy jn o-p olitycznej Rzeczypospolitej w n a ­ stępstw ie klęski w rześniow ej 1939 r. oznaczał także zatrzym anie ry tm u życia szkolnego, któ re mogło ożywić się tylko w granicach dozwolonych przez o k u p an ta. W każdym odległym n aw et zak ątk u k ra ju bu dy nek szkol­ ny — do niedaw na w społecznym odczuciu sym bol niepodległości ■— stał się k w a te rą w ojsk najeźdźcy. W prow adzenie stan u occupatio bellica łączyło się z grabieżą, niszczeniem m ienia szkolnego i dew astacją budynków , upo­ korzeniem m łodzieży i nauczycieli. Po 55 dniach takich „rządów w ojsko­ w y ch ”, 26 października 1939 r. zaczęły funkcjonow ać cyw ilne w ładze oku­ pacyjne, kończąc proces rozdziału ziem podbitego k ra ju i poczynając erę „G eneralnego G u b e rn a to rstw a ”. Tow arzyszyło ty m procesom kształto w a­ nie się koncepcji polityki wobec n aro d u polskiego, polityki, w k tó re j szcze­ gólne m iejsce zajm u ją sp raw y szkolnictw a. Oto w ym ow ny przykład 5:

5 D okum ent procesu norym b ersk iego N o 3732 „D ie F rage 'der B eh an d lu n g der B evölk eru n g der eh em a lig en p oln isch en G eb iete nach rassenpoliitischen G e ­ sic h tsp u n k te n ” op racow an y pod datą 25 listop ad a 1939 r. przez dr. E. W etzla i dr. G. H echta w R a ssen p o litisch es A m t der N SD A P, k tóry w tłu m aczen iu polskim op u b lik ow ał Jan Sehn, [w :] „B iu letyn G łów nej K om isji B ad an ia Zbrodni N ie m ie c ­ kich w P o lsc e ”, t. IV, W arszaw a 1948, s. 133— 171, cytat, s. 167— 168.

„U n iw ersytety i in n e szkoły w yższe, szk oły zaw od ow e, jak rów n ież śred n ie b y ły za w sze ośrodkam i p o lsk ieg o szo w in isty czn eg o w y ch o w a n ia i dlatego! zasad n iczo p ow in n y być zam k n ięte. D ozw olon e będą ty lk o szk oły p ow szech n e, m ają on e jednak u d zielać n ajprostszych w iad om ości p o d staw ow ych , jak: ra ch o w a n ie .czytan ie, p is a ­ n ie. N au k a w ażn ych z narodow ego pu n k tu w id zen ia p rzed m iotów , jak: geografia, historia literatu ry, jak rów n ież g im n astyk a, jest w yk lu czon a. S zk oła n atom iast p o ­ w in n a p rzygotow yw ać do zaw od ów roln iczych , leśn y ch oraz p rostych zaw od ów przem ysłow ych i rzem ieśln iczy ch .

P o n iew a ż p olsk i n au czyciel, a po części jeszcze b ardziej p olsk a n a u czy cielk a są w y b itn y m i k rzew iciela m i p o lsk ieg o szow in izm u , z czym p o lity czn ie n a leży się bardzo p ow ażn ie liczy ć, w ięc n ie b ędzie ich m ożna p o zo sta w ić w słu żb ie szk oln ej. [...] P o lsk ie n au czycielk i n a leży od razu b ezw zg lęd n ie w y łą c z y ć z n auczania, p o n ie ­ w a ż posiadają n ieró w n ie w ię k sz y w p ły w na p o lity czn e w y c h o w a n ie dzieck a niż n a u czy ciel”.

T rudno nie widzieć związków m iędzy ty m „teo rety czn y m ” prog ram em polityki o ku p an ta a p ra k ty k ą stosunków na obszarze GG, jeśli się w spom ni m asowe terro ry sty cz n e aresztow ania nauczycieli w różnych okolicach k ra ju na początku listopada 1939 r .( uw ięzienie i zsyłkę do obozów g ru p y uczonych krakow skich i profesorów U n iw ersy tetu Jagiellońskiego w r a ­ m ach „A kcji A B ”, red u k c ję etatów w szkolnictw ie pow szechnym i zawo­ dow ym 31 m arca 1940 r., zw olnienie ze służby nauczycielek m ężatek 30 sierpn ia 1940 r., zakaz u ruchom ienia gim nazjów i szkół wyższych. Dodać tu trzeb a akcję w ysiedleń ludności polskiej z w cielonych do Rzeszy terenów W ielkopolski, Pom orza, północnego M azowsza, Śląska i Łodzi, poczynając od listopada 1939 r., akcję, k tó ra objęła przede w szystkim nauczycieli. W ielu n a ty ch ziem iach aresztow ano i zesłano do obozów, innych — jak w Bydgoszczy — masowo rozstrzeliw ano.8 Furor teutonicus uderzył z całą siłą w biologiczne podstaw y szkoły polskiej, a w poszcze­ gólnych okolicach k ra ju różnił się tylko liczbą n aty chm iasto w ych ofiar i bardziej m etodycznym zniszczeniem bazy szkolnej. 31 października 1939 r. niem al rów nolegle ukazało się pierw sze rozporządzenie w spraw ach szkol­ nictw a na teren ie GG, rozpoczynając okres swoistego okupacyjnego p raw o ­ daw stw a, jako środka ograniczenia bądź likw idacji polskiego szkolnictw a, będącego narzędziem jego germ anizacji oraz ek sploatacji sił uczniów i n a u ­ czycieli.7 W spom niane „praw o” było tw orzyw em dla wszelkiego rod zaju zarządzeń i okólników m iejscow ych urzędów szkolnych (Schulam t) w h itle ­ row skich staro stw ach zgodnie z faszystow ską zasadą w odzostw a (F u h re r- prinzip), p rzy ję tą z Rzeszy jako podstaw a o ku p acy jn ej ad m in istracji.

6 L. B a n d u r a : H e k a t o m b a n a u c z y c i e li b yd g o sk ich , „P rzegląd H istoryczno- -O św ia to w y ”, 1961, nr 3, s. 349, podaje, że spośród 204 aresztow an ych n a u czy cieli tego m iasta 118 zgin ęło w egzek u cjach jesien ią 1939 r.

7 V erord n u n gsb latt für die b esetzten G eb iete in P olen, 1939, nr 3. P oczyn ając od nru 51 w 1940 r. opuszczono ok reślen ie „zajęte obszary p o lsk ie”, a w p row ad zon o ok reślen ie „G eneralne G u b ern atorstw o”. Obok D zien n ik a R ozporządzeń szereg d a ­

H isto ria jako przedm iot nau czan ia w tajn ym szkolnictw ie.., 283 Okoliczności te w ytw o rzy ły zróżnicow aną sy tu ację szkolnictw a polskiego w różnych stronach k raju , ale pom im o okresow ych, n aw et korzystnych w aru n k ó w w odniesieniu do szkolnictw a powszechnego czy zawodowego, całkow icie uległo likw id acji śred n ie szkolnictw o ogólnokształcące, pedago­ giczne i wyższe. Rozpoczął się więc zaplanow any z niem iecką dokładnością reg res k u ltu raln o-o św iato w y polskiego społeczeństw a w okupow anym k ra ­ ju, choć w zasadzie jesienią 1939 r. wznow iło pracę szkolnictw o pow szech­ ne pozbaw ione w nauczaniu treści patriotycznych.

Rów noległe z ty m i zabiegam i o k u p an ta rodziło się przeciw działanie — żywiołowo pow stała ta jn a praca ośw iatow a w tere n ie i w yłoniły się jej ośrodki dyspozycyjne: T ajna O rganizacja N auczycielska (TON) utw orzona przez grono postępow ych działaczy ZNP, K om isja O św iecenia Publicznego (KOP) w k ręg u przedw ojennej ad m in istracji szkolnej, i ośrodki regionalne, jak: krakow ska K om isja Szkolna, czy znacznie później Biuro O św iatow o- -Szkolne Ziem Z achodnich.8 M otyw y podejm ow ania pracy ośw iatow ej były różne: przym usow a bezczynność nauczycieli i szlachetny n aw y k przekazy ­ w ania wiedzy, przedsiębiorczość jednostek szukających m ożliwości dzia­ łan ia i zarobku, chęć przełam ania „k ry z y su ” psychicznego i bezw ładu na sk u te k klęski w rześniow ej, potrzeba k o n ty n u acji przerw an ej w ojną nauki, jaką podnosili rodzice i uczniowie, oraz w iele innych. Podobne ty m m o­ tyw om były form y p racy ośw iatow ej, szczególnie w latach 1939/40 zale­ galizow ane przez oficjalne w ładze szkolne jako: „nauka p ry w a tn a ” ko­ respondencji, biurow ości i rachunkow ości handlow ej, języka niem ieckie­ go i rodzące się na ty m podłożu kom plety g im nazjalne p racujące w kon­ spiracji, k u rsy przygotow aw cze (V orbereitungslehrgänge — głównie w la­ tac h 1940/41 i 1941/42, potem generaln ie likw idow ane przez okupanta) spełniające w zasadzie fu n k cję tajn y c h szkół średnich, okresow o p rac u ­ jące szkoły handlow e (Ö ffentliche H andelsschule — zwłaszcza w latach

nych d otyczących szk o ln ictw a p o lsk ieg o zaw iera tak że D zien n ik U rzęd ow y — A m t­ lic h e r A n zeig er fü r das G en eralgou vern em en t, w y d a w a n y od 26 p aździernika 1940 r. P oczyn ając od 16 m arca 1940 r. W ydział N au k i, W ychow ania i W yk ształcen ia L u ­ d ow ego przy urzęd zie G en eraln ego G ubernatora, p rzek ształcon y 1 w rześn ia 1941 r. na W ydział G łó w n y W iedzy i N au czan ia w „rządzie” G en eraln ego G u bernatorstw a, w y d a je N eu eord n u n g des U n terrich ts an p oln isch en V olk ssch u len , a n astęp n ie W issen sch a ft und U n terrich t (1941) i W issen sch a ft E rziehung und V olksbildung (1941— 1943), gd zie zam ieszczan o szczeg ó ło w e „akty p ra w n e” d otyczące organizacji d ozw olon ego szk oln ictw a.

8 Cz. W y c e c h : Z dziejó w ta jn e j ośw iaty w latach o ku p a c ji 1939—1944, W ar­ szaw a 1964, s. 6 i n.; S. G a w ę d a : K iero w n icze ośrodki tajnego szk o ln ic tw a w o k re ­ sie okupacji h itle ro w sk ie j, „R ocznik K om isji N au k P ed a g o g iczn y ch ”, t. X III,

M ateriały do d zie jó w o św ia ty w okresie okupacji h itle ro w sk ie j (1939—1945) na te ­ renie podziem nego o kręgu szkolnego krakow skiego, cz. V II, W rocław 1971, s. 9—22. J. K r a s u s k i : T a jn e szk o ln ic tw o polskie w o kresie okup a cji h itle ro w sk ie j 1939— 1945, W arszaw a 1971, s. 67 i n.

1942/43) o podobnym ch arak terze oraz n ajb ard ziej pow szechne uzup ełn ia­ nie wiadomości o zakazane przez ok u p an ta treści w dozw olonym szkol­ nictw ie podstaw ow ym . Dotyczyło to głów nie języka polskiego sprow adzo­ nego do elem en tarn ej postaci w siatce program ow ej, oraz zakazanej nau k i geografii Polski i pow szechnej, a tak że h istorii — synonim u polskości w całości elim inow anej z życia społecznego. W ilościowym i jakościow ym rozw oju podziem nego szkolnictw a w spom niane form y nauczania uzu p eł­ niały zasady prow adzenia egzam inów prom ocyjnych i końcow ych oraz u kształtow aną w latach 1940— 1942 s tru k tu rę tajn y c h w ładz ośw iatow ych, aż do ośrodków gm innych na teren ie oku p acyjn ej GG.

T ajna ośw iata stała się więc jedyną w swoim rodzaju form ą ru ch u oporu, form ą n ajbardziej powszechną, rozw iniętą przestrzennie, o g arn ia­ jącą różne środow iska społeczno-zawodow e i regiony k ra ju , przen ikającą całą ówczesną stra ty fik a c ję społeczeństw a polskiego. T ajn a ośw iata stała się nie tylko zasadniczą częścią polskiego procesu historycznego la t w oj­ ny i o k u p a c jifl, ale także sw oistym ew enem entem na tle podobnych form w alki podjętej w innych k raja ch opanow anych przez h itlery z m .10 Spo­ łeczny i tery to rialn y zasięg tajnego szkolnictw a, od konsp iracy jn y ch w y ­ kładów u niw ersyteckich w dużych m iastach (W arszaw a, Lwów, K raków , Częstochowa, K ielce i in.) po w iejską szkołę pow szechną gdzieś n a d P i­ licą, N arw ią, czy W isłoką, był czynnikiem zainteresow ania w szystkich pio­ nów konspiracji w ojskow o-politycznej. Podobnie, jego oblicze ideowe, a ściślej treść program ow a w o k up acy jn y m „dziś” społeczeństw a polskie­ go w k o n fron tacji z n iezbyt odległą san acy jn ą przeszłością w ładzy p a ń ­ stw ow ej i p ersp ek ty w ą niepodległego państw a. P ro b le m a ty k a ta łączy się z koncepcjam i ośw iatow ym i u g rupow ań politycznych, jako cząstką ich program ów , i z w alką o jedholite kierow nictw o podziem ną ośw iatą, szcze­ gólnie w latach 1940— 1942.11

* W. S u l e w s k i : Z fro n tu tajnego nauczania, W arszaw a 1966, n a s. 8 autor u żyw a n a w et określenia: „kategoria h istoryczn a n a jw y ższej w a g i”.

10 J. M a t e j : S lo v e n sk e u citelstvo v boji p roti fa śizm u 1939—1945, B ratislava 1960, por. s. 16 i n., gdzie om aw ia form y w a lk i n a u czy cielstw a p rzeciw k o ak cji fa - szyzacji szk oln ictw a w S łow acji. W d alszej części pracy, s. 35—228 k reśli sy lw e tk i n au czycieli w ięzio n y ch i straconych, bądź p o leg ły ch w w a lc e o n a ro d o w e i sp o ­ łeczn e w y zw o len ie narodu słow ack iego.

11 J. K r a s u s k i: op. cit., s. 67—98 i 273— 332, W. S u l e w s k i : op. cit., s. 208 i n.; I. J a k u b i e c : D ziałalność ośw iatow a RO C H -a w o kręg u k r a k o w s k im 1939— 1945, „R oczniki D ziejów R uchu L u d ow ego”, 1966, nr 8, s. 184—228; M. S t ę p i e ń :

Program ośw ia to w y PP R , „R ocznik K om isji N au k P ed agogiczn ych ”, t. X III, s. 23—

31; Z. M a ń k o w s k i : R uch lu d o w y na L u b elszczy żn ie w latach o ku p a c ji h itle ro w ­ s k ie j {w:] R uch lud o w y na L u b elszczyżn ie. M ateriały z se sji n a u k o w e j pod red. J. R. S za flika , L ublin 1964, s. 199—200 i n.; S. D ą b r o w s k i : S p ra w y o św ia ty i w y ­ chow ania oraz zagadnienie społecznej roli in te lig e n cji w program ie i p u b lic ystyc e ru ch u ludow ego 1939— 1945, „P rzegląd H isto ry cz n o -O św ia to w y ”, 1974, nr 1, s. 71— 88.

H istoria jako przedm iot nauczania w tajn ym szkolnictw ie.., 285 Je d n ą z zasadniczych kw estii b y ła sp raw a nauczania histo rii w ta j­ ny m system ie ośw iatow ym szkoły pow szechnej i średniej ogólnokształcą­ cej oraz tzw. zagadnień życia współczesnego w klasach licealnych. Była to spraw a istotna, bo jak uprzednio w spom niano, p ro gram nauczania histo­ rii w o statn ich latach przed w ybuchem w o jn y „nasiąk n ął” elem entam i w y ­ nikający m i z a u to ry ta ty w n y c h i a u to k raty czn y ch form sanacyjnego życia państw ow ego, k tó re legło w gruzach w rześniow ych w y darzeń 1939 r. Na­ stęp stw em był d ram a t czasów okupacy jny ch i codzienny b y t społeczeń­ stw a, w k tó ry m tk w iła m łodzież ucząca się w konspiracji. Życie, okup a­ cyjne stosunki i całe otoczenie b yły w p ro st tragicznym zderzeniem rze­ czyw istości z treścią podręcznika tchnącego „siłą” sanacyjnej m yśli p a ń ­ stw ow ej. In n y aspekt te j spraw y — to ten d en cja w ładz okupacyjnych zm ierzająca do uśw iadom ienia Polakom , że problem ich narodow ego p a ń ­ stw a jest „ein fu r alle m a l” (na zawsze, bezpow rotnie) załatw iony, czego w yrazem było nasycenie p ro pagandy pogardą dla w szystkiego co polskie i p rep aro w an ie „ e rsa tz u ” różnych treści p o trzebnych okupantow i dla r e a ­ lizacji swoich celów. Działalność propagandow a w połączeniu z c h a ra k ­ tery sty czn y m dla okresu w ojny i okupacji rozluźnieniem trad y cy jn y ch więzi społecznych i norm m oralnych, te rro re m i dążeniem do psychiczne­ go obezw ładnienia m łodzieży (przez zam knięcie szkół średnich) oraz jej w yw ozem n a niew olnicze ro b o ty do Rzeszy była pierw szoplanow ym od­ cinkiem w alki podjętej przez ta jn ą ośw iatę. T ym procesom tow arzyszyło przew artościow anie poglądów na sp raw y k raju , tw orzenie koncepcji p rzy ­ szłego porządku społecznego, czy pow szechne „konspirow anie”, a w n a­ stęp stw ie podejm ow anie w alki z okupantem .

W ty ch okolicznościach spraw a nauczania historii, jako składnika św ia­ domości narodow ej, u ra sta ła do zagadnienia pierw szoplanow ego. W yło­ n iły się dw ie kw estie: m etodyka nauczania w sytu acji w yelim inow ania historii z cy klu klasow o-lekcyjnego dozwolonego szkolnictw a pow szech­ nego, oraz treść program ow a tego przedm io tu.12 W spomnieć trzeb a po­ dejm u jąc próbę analizy, że nieco odm iennie spraw y te kształtow ały się na tajn y c h kom pletach, zwłaszcza w zakresie szkoły średniej ogólnokształ­ cącej. Wobec pozostaw ienia w dozwolonym szkolnictw ie godzin języka polskiego (o zasadniczo zm ienionym i zm niejszonym zakresie program o­ w ym ) istn iała m ożliwość w łączenia do nauczania w iadom ości z historii. A by tę pracę ułatw ić, już wiosną 1940 r. TON podała in strukcję, jak w oparciu o k o n k retn e p rzy k ład y zatw ierdzonego przez o k up anta, pro g ra­

12 T rzeba dodać, że gen era ln y m założeniem tajn ej ośw ia ty było prow adzenie n au czan ia w ed łu g p rzed w ojen n ego program u, dążen ie do u trzym an ia poziom u oraz form organ iza cy jn o -stru k tu ra ln y ch szk oln ictw a. P otw ierd zają to lic z n e in stru k cje TON jak też D ep artam en tu O św iaty i K u ltu ry D elegatu ry R ządu RP.

m u języka polskiego podawać wiadomości z historii P olski.13 D okonano zestaw u tem atów dla poszczególnych klas, zw racając uw agę na szereg oko­ liczności n aw et pozaszkolnych, k tó re może nauczyciel w ykorzystać dla budzenia ducha polskiego u dzieci. Ju ż ta pierw sza in stru k c ja w yraźnie kładła nacisk na eksponow anie treści antyniem ieckich, zw racała uw agę na te fak ty z historii, k tó re budziły poczucie siły i dum y narodow ej. W ty m już m iejscu zaczynało się przeciw działanie propagandzie okupanta. W ślad za tą in stru k cją TON w ydała n astęp n ą na początku rok u szkolnego 1941/ /42, zaw ierającą w skazania dotyczące doboru treści nauczania historii, lite ­ ra tu ry polskiej, geografii i zagadnień życia w spółczesnego.14 D okum ent ten znam ionuje w y raźny przełom w poglądach na treść nauczania historii, treść narzuconą a k tu a ln ą sy tu acją k ra ju i społeczeństw a. Obok uw ag n a ­ tu ry m etodycznej, jak eksponow anie w artości w ychow aw czych i koniecz­ ności now ej in te rp re ta c ji m ate ria łu nauczania z zak resu historii n a jn o w ­ szej, in stru k cja podaw ała zakres pro g ram u historii Polski dla szkoły pow ­ szechnej, tak precyzując jego treść:

1. P o w sta n ie P a ń stw a P o lsk ieg o i zw ią za n ie P olsk i z k ulturą zach o d n io eu ro ­ pejską.

2. W alka P ań stw a P o lsk ieg o z za lew em g erm ań sk im o p raw o do b ytu (Chrobry, K rzyw ousty, W ład ysław Ł ok ietek , G runw ald).

3. P olsk a J a g iello n ó w jako p otęga m ocarstw ow a i w a żn y ośrod ek k u ltu ry zachodniej.

4. P rzyczyn y upadku P olsk i

a) zw iązan e z jej p ołożen iem geograficznym , b) układ em sił m ięd zyn arod ow ych ,

c) stosu n k ów w ew n ętrzn y ch i u strojow ych .

5. N a jw a żn iejsze m om en ty w a lk i stu letn iej o n iep o d leg ło ść z p od k reślen iem udziału w tych w alk ach w ostatn im ok resie, b udzących się do życia p o lity czn eg o — w a rstw chłop sk iej i robotniczej.'

6. D w u d ziesto letn i dorobek P o lsk i N iep o d leg łej (gospodarczy, k u ltu raln y, p o ­ lityczny).

7. Id eały, o które w a lczy P olsk a w raz ze sw o im i sp rzym ierzeń cam i w obecnej w o jn ie (ideały m oralne i ich zw iązek z u strojem d em okratycznym ).

8. Rola p rzyszłej P o lsk i N iep o d leg łej w rozw oju gospodarczym , k u ltu raln ym i p olityczna Europy.

J e st to program w yraźnie przygotow any na czas w alki z okupantem , program odm ienny od przedw ojennego nie ty lk o zaw artością a k tu a ln ie po­ trzebn ej treści, ale też in te rp re ta c ją fak tó w (pkt. 5 i 6) z n iedaw nej n ie ­ podległości. H istoria jako przedm iot nauczania stała się więc pow szech­

13 A rchiw um ZG ZNP, akta K om isji do B adania D ziejó w O św ia ty i W ych ow a­ nia (cyt. i dalej AZG ZNP) nr 24/19. W arto w sp om n ieć, że w k ońcu 1940 r. TON w yd ała od ezw ę Do O j c ó w i M a t e k zw racającą u w a g ę na ob ow iązk i dom u rod zin ­ nego w p atriotyczn ym w y ch o w a n iu dzieci i m łod zieży w ob ec p o lity k i p rop agan d o­ w ej okupanta. T ekst om aw ia Cz. W y c e c h: op. cit., s. 66—68.

14 AZG ZNP nr 24/33, o m ó w ien ie podaje Cz. W y c e c h: op. cit., s. 144, a fr a g ­ m enty tek stu pod aje J. K r a s u s k i : op. cit., s. 111.

H istoria jako przedm iot n auczania w tajnym szkolnictw ie., 287 n ym orężem w iązania dziecka z polską tra d y c ją narodow ą, kształtow ała jego postaw ę, budziła zainteresow ania i ideały, em ocjonalnie wiązała z okolicą i k rajem , b yła tw orzyw em w ew nętrznego życia młodego czło­ w ieka.

Rów nolegle do zm ian program ow ych ośrodki dyspozycyjne tajn ej ośw iaty podaw ały zalecenia m etodyczne 1S, a n aw et podejm ow ały próby regionalnych opracow ań program ów nauczania histo rii.16 Znalazło to n a j­ pełniejszy w yraz w opracow aniu O kręgowego B iura Szkolnego w K rak o ­ wie z początkiem 1942 r., kiedy podano do k olportażu Zagadnienia czyli „najw ażniejsze fa k ty z historii i lite ra tu ry (w ybrane od 1863 r.) z udzia­ łem m łodzieży i podkreśleniem jej roli i znaczenia”.17 D okum enty te są odbiciem w zrostu w ychow aw czej roli historii i a k tu a ln e j jej fu n k cji po­ litycznej, a co w a rte podkreślenia, eksponow ane treści były zasadniczo odm ienne od przedw ojennego pro g ram u szkolnego i naw iązyw ały do pierw szych opracow ań z la t 20-tych, szeroko uw zględniając problem atykę narzuconą przez w ypadki w ojenne. W in teg raln y m zw iązku z tym i op ra­ cow aniam i pozostaje k o nsp iracy jn y d ru k TON przygotow any przez dr. Teofila W ojeńskiego pt. Ćwiczenia stylistyczne, gdzie na przykładzie te k ­ stów literack ich M ickiewicza, Sienkiew icza, Żeromskiego, K onopnickiej i innych pisarzy podał a u to r w y b ran e treści z historii P olski.18 B yły to te k sty przeznaczone dla szkolnictw a średniego i stanow iły w zasadzie

je-15 AZG ZNP nr 24/68. J e st tu zbiór in stru k cji, np. Uwagi na te m a t m eto d pracy

op racow an e w czerw cu 1941 r. przez O kręgow e B iu ro S zk oln e w K rak ow ie, in ­ stru k cja J ę z y k polski kolp ortow an a na początku 1942 r., gd zie w sk a zy w a n o na zw ią zk i lek tu r z fa k ta m i h istoryczn ym i, co p ow in n o p row ad zić do przekonania 0 n igd y n ie stłu m ion ej w o li narodu do od zysk an ia i u trw a len ia bytu narodow ego p rzez jego w a lk ę zbrojną. O pracow ane przez B iu ro lu b jego w sp ółp racow n ik ów

W y ty c zn e do egzam inów ję zy k a polskiego (nie d atow ane), czy I n s tr u k c ja -w y ty c z n e pracy w zespołach (1942), a zw łaszcza W spraw ie pracy w zespołach t.n. (w rzesień 1944), k olp ortow an e do P o w ia to w y ch K om isji O św iaty i K u ltu ry i rzesz n a u czy ­ cielsk ich , za w iera ły też treści program ow e z h isto rii oraz za leca ły w p ro st r e w o lu ­ cy jn e zm ian y w program ach n a sku tek w yd arzeń w o jen n y ch i okupacji.

16 Ibid., nr 24/81, P K O iK w Jarosław iu odbijała na kartkach program y i w e ­ d ług tych te k stó w uczono na tajn ych kom p letach .

17 Ibid., nr 24/68. O opracow aniach „k rak ow sk ich ” w sp om in a Cz. W y c e c h : op. cit., s. 115, a le zn aczn ie szerzej p rob lem atyk ę zm ian program ow ych w n a u cza ­ niu h istorii om aw ia I. J a k u b i e c : op. cit., s. 213, pisząc np. o k w estii chłopskiej z p ozycji p olityczn ych k on sp iracyjn ego ruchu lu d ow ego, rela cjo n u ją c o sw oich 1 B ron isław a C hrzana opracow aniach w y k o n y w a n y ch na zlec en ie *J. S m olen ia kier. O BSzk.

18 AZG Z N P nr 24/18. O ch arak terze tej p u b lik acji in form u ją jej rozdziały: I Co to je st O jczyzna?, II P rzysięga, III Ż o łn ierz P olski, IV Z orężem w dłoni,

V T u b yliśm y, je ste śm y i będ ziem y (O Z iem iach Z achodnich i B a łtyku ), VI Z aw sze ci sam i (N iem cy), V II K rzyw d a rodzi nienaw iść, V III Rola P olski w Europie,

IX O godność N arodu.

dyny dok u m ent dotyczący zm ian program ow ych h isto rii w tym typie szkolnictw a.

W dążeniach refo rm atorsk ich i pracach program ow ych tajn y c h w ładz ośw iatow ych zaznaczyła się pew na rozbieżność. TON postulow ała i w p ro ­ w adzała daleko idące, dem okratyczne i postępow e zm iany treści naucza­ nia historii, oddziałując głów nie na szkolnictw o powszechne, natom iast D ep artam en t O św iaty i K u ltu ry p rezentow ał stanow isko bardziej zacho­ wawcze, w ielokrotnie podkreślając nakaz realizacji pro g ram u w edług przedw ojennych u sta le ń .19

P roblem zm ian program ow ych w nauczaniu historii w prow adzonych do tajnego nauczania i określenie zasad m etodycznych te j pracy łączy się ściśle z koncepcjam i program ow ym i i p ro jek tam i nowego u stro ju szkol­ nego po w yzw oleniu, przygotow yw anym i przez w ładze ośw iatow e. W y­ m ienić tu trzeba p ro je k t założeń ideow o-w ychow aw czych opracow any przez sek retarza generalnego TON M arcina W asyluka w jesieni 1942 r., dotyczący także program ów , a ostro k ry ty k o w an y przez praw icę polskie­ go podziem ia.20 D alej, Podstaw y p olityki o św iatow o-kulturalnej p rzy ję te w sierp n iu 1942 r. przez zjazd TON były o ficjalnym stanow iskiem o rg a­ nizacji w kw estiach program ow o-ustrojow ych pow ojennego szkolnictw a.21 W arto wspom nieć, że ten sam zjazd k on sp iracy jn y p rzy ją ł Uchw ały w

sprawie dem okratyzacji życia społeczno-gospodarczego i kulturalno-ośw ia­ towego tchnące radykalizm em i w yraźnie wychodzące ponad koncepcje

p rzem ian u strojow ych zaw arte w d okum entach politycznych ROCH-a, czy P P S tego okresu.22 W roku później kolejny zjazd TON p rzy ją ł Ogólne w y ­

'• K w estię tę om aw ia J. K r a s u s k i : op. cit., s. 122 pisząc, że: „W p rak tyce tego rodzaju in stru k cje n ie rńiały w ięk szeg o znaczenia, p on iew aż in terp reta cja pro­ gram u nauczania zależała od św iatop ogląd u i przekonań p olityczn ych n au czyciela. P iłsu d czyk ek sp o n o w a ł rolę w odza, m ark sista rolę m a s”. T rudno uzn ać to sfo rm u ­ ło w a n ie za p rzek on yw ające, bo oparte jest na zb yt k rań cow ych przesłan k ach . W y ­ daje się, że szk o ln ictw o n ie m iało zb yt w ielu „ p iłsu d czy k ó w ”, p od ob n ie jak „m ar­ k sistó w ”, m iało n a to m ia st ogrom ną m asę „p olsk ich ” n a u czy cieli, k tórych n ie ty lk o w ok resie ok u p acji cech ow ał zdrow y rozsądek i trudno p rzyjąć, b y po w rześn iu 1939 r. n ie d ostrzegli k ieru n k u rozw oju w yd arzeń h istoryczn ych . W yraźn ie d ok u ­ m en tu je to liczn a n a u czy cielsk a m em u a ry sty k a d otycząca la t w o jn y i ok upacji, a tym sam ym tajn ego szk o ln ictw a i nauczan ych treści.

20 Cz. W y c e c h d aje przedruk, op. cit., s. 180— 198.

21 J. K r a s u s k i : op. cit., s. 281. T ek st p od aje Cz. W ycech: op. cit., s. 154— 170 w ślad za k on sp iracyjn ym m iesięc zn ik iem TON „W ś w ie tle d n ia”.

22 AZG ZNP nr 24/28, k w e stię tę om aw ia J. K r a s u s k i : op. cit., s. 285—286; S. G a w ę d a : P r o j e k t y o rg a n iza cji o ś w i a t y i k u l t u r y na o k r e s p o w o j e n n y ,

„R ocznik K om isji N au k P ed a g o g iczn y ch ”, t. X V , s. 89— 129. J est to zbiór d o k u m en ­ tów k on sp iracyjn ych uporządkow any w działy: p roblem y o św ia to w e w P o lsc e w s p ó ł­ czesnej, program d ziałaln ości w d zied zin ie o św ia ty i k u ltu ry op racow an y przez c en ­ traln e k iero w n ictw o TON oraz zadania i ustrój ad m in istra cji o św ia ty i k u ltu ry .

H istoria jako. przedm iot nauczania w tajn ym szk oln ictw ie.. 289

tyczne p olityki zawodowej, k tó re w podobny sposób podejm ow ały proble­

m y polityczno-społeczne przyszłej Polski i program ow e jej szkolnictw a. Spotkało się to z ostrą rea k c ją praw icy obozu londyńskiego, k tó ra przy­ puściła niew y b red n y a ta k na łam ach swoich druków konspiracyjn ych nie tylko na w ładze ośw iatow e, ale i nauczycielstw o, atak podobny w tonie i treści do p am iętn ej k am panii 1937 rok u .23

Inny odcinek podziem nej pracy ośw iatow ej, gdzie rów nież pośw ięco­ no uw agę p roblem atyce nauczania, zwłaszcza nauczania historii, stanow i „akcja g m inn a” 1942 r. Obok takich spraw jak rozw ój kom pletów szkol­ n ictw a średniego w środow isku w iejskim rozpow szechniono w ted y w śród

nauczycieli w ytyczne z zakresu m etodyki do in te rp re ta c ji m ateriału n a u ­ czania z historii najnow szej.24 Usiłow ano nasycić program y szkoły pod­ ziem nej ideałam i miłości ojczyzny i postępu rozum ianego jako pełna re a ­ lizacja p ro g ram u liberalno -d em o k ratyczn ych reform społecznych. Pod­ k reślano konieczność eksponow ania w program ach szkolnych tra d y c ji pow stańczych. Daw ało to więc społeczną użyteczność h isto rii w k ształto ­ w aniu postaw y w alki, daw ało sprzężenie zw rotne m iędzy ta jn ą ośw iatą a ruch em p arty zanck im . N iedw uznacznie w skazyw ało też, że jedynym w łaściw ym zachow aniem się Polaka w w aru n k ach okupacji jest udział w walce o niepodległość.

W spom niane w yżej przy k ład y w prow adzania zm ian program ow ych o k reślają rolę histo rii jako niezm iernie ważnego składnika tajn e j ośw ia­ ty. W arto w spom nieć, że w dokonującym się procesie radykalizacji jej program u nauczania w ażną rolę odegrała ko nspiracyjn a prasa. Pism a zw iązane z ROCH-em , n iek tó re w ydaw nictw a WRN i RPPS, obozu lon­ dyńskiego, pism a k u ltu ra ln o -lite ra ck ie oraz w szystkie ty tu ły związane z PPR , ZWM, GL i AL podejm ow ały prob lem atykę nie tylko zm ian p ro ­ gram ow ych (na tle przem ian ustrojow o-politycznych i koncepcji w alki z okupantem ), ale także ich p ostulatów dotyczących u stro ju niepodległej Polski.25 In form ato rsk a rola p ublicystyki k onspiracyjnej nie ograniczała się tylko do om ówienia w y darzeń w ojennych, ale w w yraźn y sposób b u ­ dziła solidarność w m asach ludow ych, konfrontow ała różne idee i p ro g ra­ m y polityczne, głosiła po stu lat p atrio ty czn ej m obilizacji społeczeństw a dla a k tu a ln ej i przyszłej w alki o w yzw olenie, także w yzw olenie społeczne. P rasa podziem na niezależnie od swoich zabarw ień ideow ych spełniała szczególną rolę w dziedzinie ośw iaty, m ożna naw et p rzyjąć stw ierdzenie,

23 W. S u 1 e w s k i: P ro b lem y polityczn e szko ły p o d ziem n ej, „N ow a Szkoła”, 1962, nr 12, s. 32.

24 W. S u 1 e w s k i: Z frontu..., s. 79 i n.

25 AZG Z NP nr 24/1, 24/50, 24/54, L. K u b i k : Rola prasy k o n sp ira cy jn e j w ta j­ n y m szk o ln ic tw ie, „R ocznik K om isji N au k P ed agogiczn ych ”, t. X III, s. 214 i n.

że jej pow szechna obecność łagodziła b ra k aktu alnego podręcznika do historii, a w w ielu m om entach zastępow ała go, będąc źródłem in sp iracji m łodzieży, źródłem wiadomości, pom ocą naukow ą z zakresu historii, k u l­ tu r y narodow ej i geografii — zakazanych treści patriotycznych . P ra sa podziem na — przekaźn ik prądów ideow ych n u rtu ją c y c h społeczeństw o — była czynnikiem kształcącym i w ychow aw czym w ta jn e j oświacie, stała się w ażnym in stru m e n te m rew izji poglądów politycznych, k ry ty czn ej oce­ ny przedw rześniow ej rzeczyw istości i była nośnikiem polskiej m yśli po­ litycznej la t okupacji. T rzeba w spom nieć, że prasa ta pow staw ała przy bardzo licznym udziale nauczycieli, zwłaszcza w pism ach lokalnych i r e ­ gionalnych.

O ile ta p rasa, ogólnie m ówiąc „ak tualizow ała” treści nauczania h is­ torii, a m łodzież i dzieci poddane b yły działaniu straszliw ych fak tów w życiu codziennym , to w ta jn y m szkolnictw ie pozostaw ały w pow szech­ nym użyciu przedw ojenne podręczniki. Drogi ich uzyskania, ko lpo rtażu i w znow ień w k on sp iracyjn y ch d ru k arn iac h — to osobny rozdział w p ro ­ b lem atyce ta jn e j ośw iaty.26 W arto w spom nieć fak t, że w ażną rolę m a­ teriałów pom ocniczych zastępu jący ch podręcznik m iały spełniać w ydane przez TON Szkice historyczne napisane przez Z yg m unta W ojciechow skie­ go, a ogłoszone w 1943 r. pod nazw iskiem nieżyjącego h isto ry k a k rak o w ­ skiego K arola Szajnochy. A n tyd ato w an e na ro k 1938, św ietnie napisane pod k ą te m zm agań z naporem niem ieckim , obejm ow ały okres do 1942 r., czyli by ły najb ard ziej a k tu a ln e z książek histo ry cznych będących w u ż y ­ ciu tajnego szkolnictw a. Dozwolone szkolnictw o p rak ty czn ie nie posiadało książek poza kilkom a ty tu łam i bajeczek, elem en tarzem i osław ionym „S te ­ re m ”, k tó ry m iał służyć w szystkim przedm iotom (od kl. III), pojaw iał się sporadycznie i był pow szechnie przez nauczycieli bojkotow any. „N am iast­ ką podręcznika do jęz. polskiego jest czasopismo -«Ster»-, pism o «na ty m ­ czasem», jak objaśniło jedno z dzieci — w y raz czasopismo... D ucha pol­ skiego krzesać co św iadom szy nauczyciel, p o tra fił n a w e t i ze «Steru», a używ ał także, po cichu, podręcznika polskiego” — zapisał we w rześniu 1942 r. F ranciszek K uś w sw ojej kron ice-dzien niku z la t okupacji.27 „M a­ ły S te r”, co w arto w spom nieć, w n r 4— 5 z ro k u szk. 1943/44 (s. 27) za­ m ieścił m apkę GG zaty tu ło w an ą „Nasz K r a j” i jest to jed y n y p rzy k ład uw zględnienia treści geograficznej w ty m piśm ie. O h isto rii nigdy nic nie

26 I. J a k u b i e c : D ziałalność „S zk o ln ic y ” w o kresie o k u p a c ji h itle ro w sk ie j w latach 1939—1945, „R ocznik K om isji N a u k P ed a g o g iczn y ch ”, t. I , s. 135—153; i d , K o n spiracyjna działalność spółdzielni k sięg a rskie j „ C zy teln ik” w K r a ko w ie w o k r e ­ sie o ku p a c ji h itle ro w sk ie j, „R ocznik K o m isji N au k P ed a g o g iczn y ch ”, t. VI, s. 116—

119; J. K r a s u s k i: op. cit., s. 211 i n.

27 A k ta szk oln e w Ż urow ej pow . Jasło. T am tejsza „K ronika szk oln a” p ro w a ­ dzona b ieżąco w k on sp iracji jest cen n ym źródłem do d ziejó w w s i i jej szk oły w o k r e ­ sie okupacji.

H istoria jako przedm iot n auczania w tajn ym szk oln ictw ie.. ₂₉₁

napisano, nie licząc oczywiście życiorysów w y b itn ych Niemców, co miało służyć propagandow ym celom o kupanta. *

In teresu jącą sp raw ą w problem atyce badaw czej jest postaw a m łodzie­ ży i osiągane w y n iki nauczania w ta jn e j oświacie, rów nież z historii. W ogrom nej liczbie pam iętników , relacji i spraw ozdań nauczycielskich p rze­ w ija się pochlebne zdanie o postaw ie dzieci i m łodzieży. N ajkrócej u jął to chyba Józef Stachow icz k ieru jący ośrodkiem tajnego nauczania w J a ć ­ m ierzu pow. Sanok, pisząc: „T akiej m łodzieży od czasów filareckich to m y nie m ieliśm y [..,]”.28 Młodzież uczyła się z ogrom nym zapałem , a n a u ­ ka n a kom pletach u trw ala ła świadom ość tym czasow ości stosunków oku­ pacyjnych. P ra ca ośw iatow a rozw ijała uczucia hum anistyczne, b raterstw o niedoli ok upacyjnej, rozw ijała godność narodow ą, k ształtow ała poczucie czynów p atrio tyczn ych rozum nie w y k o nyw anych.29 W yniki by ły bardzo wysokie, poziom w y rów nany, a w w ielu przedm iotach, np. język polski, historia, przew yższający w yniki p rzed w o jen ne.30 T aka jest opinia n a u ­ czycieli. Było to m ożliw e do osiągnięcia nie ty lk o przez fo rm y pracy ta j­ nego nauczania, ale głów nie dzięki w ysokiem u poczuciu w artości nauki, koleżeństw a — przedw czesnej „dorosłości” w w a ru n k a ch w ojny — oraz ofiarności m łodzieży i nauczycieli.

T ajn a ośw iata była sw oistą szkołą dem okracji, a h isto ria jako przed ­ m iot nauczania — składnikiem rad y k alizm u społecznego rzesz m łodzieży i nauczycieli. D okonany w toku tej pracy przełom w poglądach na n a u ­ czanie historii, zwłaszcza dziejów najnow szych, był w ażnym czynnikiem w k ształto w an iu now ych treści program ow ych przedm iotu i stał się częścią postępow ej refo rm y ośw iaty po w yzw oleniu. „Nigdy nie będzie m ożna dość

28 M ateriały d o tyczące tajn ej o św ia ty w S an ock iem użyczon e ła sk a w ie przez m gra W ojciecha S o łty sa . J. S ta ch o w icz op u b lik ow ał pod skrom nym ty tu łem M ilk ­ n ące echa, „R ocznik K o m isji N a u k P ed agogiczn ych ”, t. III, s. 89— 131, dosk on ałe i źródłow e opracow an ie p rob lem atyk i tajn ej o św ia ty w ok olicy Sanoka.

29 M. S t a n o c h o w a : O nauczaniu i w y ch o w a n iu m ło d zie ży szkó ł ogólno­ kszta łcą cych w okresie okupacji h itlero w skiej, „R ocznik K om isji N auk P ed a g o ­ giczn ych ”, t. VII, s. 73— 143.

30 W sto su n k o w o liczn ej litera tu r ze d otyczącej tajn ego n au czan ia m ało jest danych liczb ow ych o w y n ik a ch n auczania, p on iew aż d ok u m en tacja szkolna została zebrana w k o m isja ch w e ry fik a cy jn y ch , a ak ta te w w ięk szo ści n ie zach ow ały się lu b są bardzo rozproszone. M. S t a n o c h o w a : op. cit., s. 82 podaje, że w Ośrodku nr 1 w K rak ow ie na ogólną liczb ę 866 u czennic, 168 u zysk ało p ostęp bardzo dobry, 487 p ostęp dobry. W. S o łty s zebrał dane o w y n ik a ch n au czan ia w ośrodku jaćm iers­ k im pow . Sanok, gd zie w śród 396 uczniów , 26 o siągn ęło w y n ik i bardzo dobre z h i­ storii, 140 dobre, 224 d ostateczne, a ty lk o 3 n ied o sta teczn e (brak ocen y 3 uczniów ). W kom p letach p row adzonych w Sanoku przez m gr J a d w ig ę Z aleską na 48 u czn iów w szystkich klas gim n azju m i liceu m , p ostęp bardzo dobry u zysk ało 13, a dobry 20;

silnie podkreślić doniosłości społecznej polskiej szkoły podziem nej pod­ c z a s okupacji” — pisała w 1944 r. „R ada N arodow a” .31

U znanie w yników ta jn e j ośw iaty znalazło w yraz w odezwie K iero w ­ nika R esortu O św iaty PK W N do nauczycieli datow anej z 1 sierp nia

1944 r .32, a n astęp n ie w O kólnikach R esortu z 23 sierp nia i 14 październ i­ ka 1944 r.33 W rosła więc ta jn a ośw iata w now ą rzeczyw istość ustrojow ą i polityczną k raju , znacząc się i dziś po 30-tu lata ch dziesiątkam i szkół średnich w środow isku w iejskim , szkół, k tó re w zięły początek z konspi­

rac y jn ej pracy ośw iatow ej.

Р Е З Ю М Е С одерж ан и е ш кольны х программ истории как учебной дисциплины н а х о ­ дилось в центре внимания польской дидактики у ж е в период 1918— 1939 гг. П р е­ подавание истории понималось как сущ ественн ы й ф ак тор интеграции польского общ ества, особенно важ ны й после дол ги х лет рабства и угнетения. В годы ги ­ тлеровской оккуп ации Польш а перестала сущ ествовать как государство, с р ед ­ ние ш колы и университеты бы ли закры ты , а в р азр еш ен н ы х ок к уп антам и ш к о­ л а х зап рещ алось преподавание таких предметов, как история, геогр аф и я П оль­ ш и и мира, а преподавание польского язы ка было ограничено. В П ольш е начало развиваться дв и ж ен и е сопротивления. Ч астью этого дви ж ен и я было тайное о б ­ учение. Н астоящ ая статья посвящ ена проблем атике преподавания истории в п о д ­ польны х п ольских ш к ол ах, рассм атриваем ая на ф о н е политики гитлеровских властей в области просвещ ения. И сточниками дл я автора п о сл у ж и л и со х р а н и ­ вш иеся программы и инструкции, и здававш и еся руководством тайного н а р о д ­ ного образования и политическим и группировкам и д в и ж ен и я сопротивления. С одерж ан и е программ преподавания истории подверглось в это время р ади к ал ь­ ному изм ен ению , связанн ом у с подготовкой п ослевоен н ы х прогрессивн ы х реф орм в области просвещ ения. В борьбе польского н арода за свою независим ость и сто­ рия как сумма п олитически х знан ий играла особую роль — она бы ла ф актором , м обилизирую щ им на борьбу с оккупантом . К ром е того, история ф орм ировала национальное созн ан и е поляков. И зм енения, введенны е в программу п р еп од а­ вания истории во время войны, бы ли учтены при восстановлен ии и р еф ор м е системы народного образования после освобож ден и я. Т ай н ое образов ан и е стало частью общ ествен н о-п ол и ти ч еск и х изм ен ений, п р ои сходя щ и х в П ольш е после освобож ден и я и было полностью признано П ольским комитетом народного осво­ бож ден и я.

31 C ytat za W. S u l e w s k i m : P roblem y polityczn e tajnego nauczania, „W ycho­ w a n ie ”, 1963, nr 11, s. 29.

32 S zko ła w konspiracji. W spom nienia u c ze stn ik ó w ta jn eg o nauczania. Z ebrali i op racow ali M. K ozak iew icz i S. B rzozow ski, W arszaw a 1960, fotok op ia tek stu na s. 10— 11.

33 Por. „N ow a S zk oła” nr 1/1964, s. 8, przedruk te k s tó w D zien n ik a U rzęd ow ego R esortu O św iaty PK W N nr 1—4/1944 r.

H isto ire com m e m a tière d ’en seig n em en t dans le s éco le s clandestines... ₂₉₃ R É S U M É

L a p rob lém atiq u e des con ten u s de program m e d ’h isto ire en ta n t q u e m atière d ’en se ig n e m e n t é ta it sp écia lem e n t e n v isa g é e par la d id a ctiq u e p o lo n a ise dans la périod e d’in d ép en d a n ce de l ’É tat (1918— 1939). L’en seig n em en t de l ’h istoire était con sid éré com m e un facteu r im p ortan t d’in tég ra tio n de la société p olonaise après le s a n n ées d ’e sc la v a g e durant les p artages du p ays. D an s la périod e d’occupation h itlé r ie n n e a eu lieu la d estru ction de la v ie d e l ’É tat P olon ais, le s u n iv ersités et le s é co le s secon d aires ont é té ferm ées; dans l’en se ig n e m e n t prim aire, au torisé par l ’occupant, on a élim in é du program m e l ’h istoire, la géograp h ie de la P ologn e et du m onde; on a réd u it le s con ten u s d e l’en seig n em en t d e la la n g u e p olon aise. Le m o u v em en t de la résista n ce qui s ’éta it form é dans la société, en se concentrant d an s le s grou p em en ts p olitiq u es e t m ilitaires, se m a n ife sta it é g a le m e n t dans l ’or­ g a n isa tio n de l’en seig n em en t cla n d estin . A la lu m ière d e la p o litiq u e des autorités h itlérien n es en c e qui con cern e l ’in stru ction , en se fo n d a n t sur le s program m es co n serv és et le s in d ica tio n s d es au torités d ’en seig n em en t secret et la littér a tu re du sujet, on a ex a m in é la p ro b lém a tiq u e de l ’en se ig n e m e n t d e l ’h isto ire dans l ’école cla n d estin e p olon aise. On a fa it un r ev ir em en t radical dans le s con ten u s du pro­ gram m e d’en seig n em en t d e l ’h istoire. C ’é ta it en lia iso n a vec le s projets des réform es p ro g ressistes d e l ’en seig n em en t, prép arées par le s A utorités scolaires secrètes e t le s grou p em en ts p olitiq u es du m o u v em en t de la résistan ce, pour la période d’a p rès­ -g u erre. D ans la lu tte d e la n ation pour l ’in d ép en d an ce, le r ô le sp écifiq u e éta it jou é par l ’h isto ire en tan t qu’u n e scien ce à un caractère p o litiq u e et un facteur m ob ilisan t à la résista n ce à l’occupant. L ’h isto ire fa ço n n a it la con scien ce nation ale d es P olon ais, et le s ch a n g em en ts de program m e dans son en seig n em en t, introduits p en d an t la guerre, ont été en v isa g és dans la recon stru ction e t la réform e du sy ­ stè m e d ’in stru ction p u b liq u e après la lib ération . L ’en seig n em en t clan d estin est d ev en u une p artie d e tran sform ation s c o n stitu tio n n elles en P ologn e P opulaire et il a été totalem en t ap prouvé en 1944 par le C om ité P olon ais d e L ibération N ationale.