Zdrenka, Joachim
"Die Hohe Schule Herborn in ihrer
Frühzeit (1584-1660). Ein Beitrag zum
Hochschulwesen des deutschen
Kalvinismus im Zeitalter der
Gegenreformation", Gerhard Menk,
Wiesbaden 1981 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 77/2, 428-429
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
428 Z A P I S K I
notes qui sont à la suite” , pióra Ignacego Bohusza, sekretarza kon federacji bar skiej.
Zbiór prac pośw ięconych jubileuszow i Archiwum Głównego Akt Dawnych inauguruje now e w ydaw nictw o ciągłe „M iscellanea H istorico-Archivistica'', w y dawane pod patronatem Naczelnej D yrekcji a redagowane przez komitet złożony z w ieloletnich pracow ników Archiwum Głównego (jeden z nich, Józef Płocha już nie żyje). Nowemu w ydaw nictw u należałoby życzyć, by m ogło uczcić na swych łamach dwustulecie i kolejne jeszcze rocznice powstania AGAD. I by zawsze było rów nie ciekawe, jak ten pierwszy, roczn icow y tom!
S. C.
Gerhard M e n k , Die Hohe Schule H erbom in ihrer Frühzeit
(1584— 1660). Ein Beitrag zum Hochschulwesen des deutschen K alvinis mus im Zeitalter der Gegenreform ation, „V eröffentlichungen der His
torischen Kommission für Nassau” X X X , W iesbaden 1981, s. X , 363, ilustr.
Ukazanie się niniejszej książki zbiegło się prawie w czasie z obchodam i 400- -lecia założenia w yższej szkoły w Herborn (region Westerwald w Hesji). Jest to praca doktorska obroniona w 1975 r. na Uniwersytecie w e Frankfurcie nad M e nem. Autor, archiwista marburski, znany jest z wielu innych opracowań z tej dziedziny. Praca obszernie w ykorzystuje archiwalia z RFN, NRD, Holandii, S zw aj carii, Czechosłowacji, Austrii, Francji, Szwecji, W ielkiej Brytanii i Stanów Z je dnoczonych. .
Założenie placów ki ośw iatow ej zawdzięcza Herborn W ilhelm ow i Orańskiemu. Dzięki znacznym uposażeniom i przyw ilejom brata Wilhelma, hrabiego Jana VI von Nassau-Dillenburg stała się jedną z najw ażniejszych placów ek ośw iatow ych kalwinistów niem ieckich w X V II wieku. Szybko też zaczęła przyciągać studentów z całej niemal Europy, w tym również z Polski. Do najbardziej znanych słucha czy należeli Jan Amos Kom enský (1592— 1670) i Szw ajcar J. Breitinger (1701— 1776). W ykładali tu m .in . Olevianus, Piscator i Althusius. Polskiego czytelnika zainte resują zwriązki tej szkoły z Uniwersytetem Jagiellońskim oraz osobiste kontakty i w pływ y poglądów gdańskiego uczonego Bartłom ieja Keckermanna (1572— 1609), profesora filo zo fii Gdańskiego Gimnazjum Akadem ickiego.
Praca dzieli się na pięć rozdziałów, poprzedzonych słowem wstępnym a zakoń czonych w ykazem skrótów, źródeł i literatury. Osiem ilustracji przedstawia w i dok miasta Herborn oraz portrety sześciu profesorów . W rozdziale I (oznaczonym literą A) autor ustosunkował się do kalwinizmu jako problemu badawczego, om ó wił krótko rolę szkoły w Herborn dla kalwinizmu niem ieckiego oraz przedstawił i om ów ił podstawę źródłow ą pracy oraz w ykorzystaną literaturę.
Historii powstania i założenia szkoły do czasu jej odbudowania po zniszcze niach w ojn y 30-letniej poświęcony został rozdział drugi (B). W najobszerniejszym rozdziale III (C) poruszył autor problem y związane z założeniem, strukturą i dzia łalnością szkoły. Starał się tu odpowiedzieć na pytanie, jaki w pływ w yw arł hu manizm i reform acja na rozw ój szkolnictwa i nauki w Niemczech. Następnie przedstawił on rozw ój strukturalny uniwersytetów w X V I i X.VII w ieku oraz ukazał organizację gimnazjum akadem ifkiego. Dalsze podrozdziały pośw ięcone zo stały rozważaniom nad uniwersytetami niem ieckim i w X V I wieku oraz struktu rze organizacyjnej wyższej szkoły w Herborn i w p ływ ow i tego modelu na inne placów ki oś\v;atowe (s. 97— 196).
Z A P I S K I 429
Rozdział IV (D) pośw ięcony został osiągnięciom szkoły w Herborn w poszcze gólnych dziedzinach nauki: filozofii, pedagogiki, dydaktyki, szkolnictwa, teologii, prawa państwowego, polityki, filologii klasycznej i tłumaczeń.
W ostatnim rozdziale (E) om ów ił autor oddziaływ anie szkoły w Herborn p o przez kontakty osobiste i naukow e pracow ników i studentów tejże szkoły w od niesieniu do poszczególnych regionów Europy (Niemej', Holandia, Szwajcaria, W ęgry i Siedm iogród, Skandynawia, Szkocja, Anglia i A m eryka Północna).
Praca Gerharda M e n k a posiada cgromną wartość, jako że wykorzystała szercko materiały archiwalne, inspiruje też do dalszych badań w tym zakresie. W arto byłoby ją rozszerzyć o elem enty polskie przedstawiając dokładniej związki i w pływ tej uczelni na rozw ój kalwinizm u polskiego oraz kontakty personalne i międzyuczelniane. Znaczenie pracy przekracza zresztą jej przydatność dla ba dań regionalnych.
Szkoda iz zabrakło w pracy indeksu osobow ego oraz wykazu w ykładających profesorów .
J. Z, Lars N i l é h n , Peregrinatio Academicą. Det svenska samhället och
de utrikes studieresorna under 1600-talet, „B iblioteca Historica
Lun-densis” t. 54, C. W. K. Gleerup, Lund 1984, s. 393.
Praca niniejsza należy do licznej grupy publikacji o przemianach społeczeń stwa szwedzkiego okresu m ocarstwow ości. Autor analizuje społeczność Szwedów studiujących poza granicam i kraju w X V II w. Posługując się metodą tzw. „b io grafii zb iorow ej” bada pochodzenie społeczne studentów, przebieg ich karier i ostateczną pozycję osiągniętą w hierarchii społecznej (sluttjänst). Z jednej strony
pozwala to na zbadanie m ożliw ości kariery w Szwecji X V II w. i roli, jaką w niej odegrało pobieranie za granicą wyższe w ykształcenie. Z drugiej strony na tej podstaw ie próbuje autor udow odnić postawioną przez siebie tezę, że dzięki
zaznajom ieniu się z krzyżującym i się na zachodnioeuropejskich uniwersytetach najnow szym i ideami, studenci ci m ogli przenosić je na grunt ojczysty. Jest to przyczynek do często dyskutowanej przez historyków skandynawskich kwestii integracji Szw ecji z Europą (om awiana praca jest częścią szerszego programu pośw ięconego tej kwestii, zob. G. E y s t a d, „Europeizacja Szw ecji w X V II wieku, ZH t. X L IV , 1979, z. 2, s. 35— 37).
Praca dzieli się na trzy części. Pierwsze trzy rozdziały (w łaściwie połowa pracy) pośw ięcone są omówieniu kwestii ogólniejszych. Rozdział pierw szy traktuje o przemianach społecznych w Europie i Szwecji w X V II w. Następne poświęcone są rozw ojow i szwedzkiej administracji, kościoła, m odelow i w ychow ania w środo wiskach arystokratycznych i jego przemianom. Dużo uwagi poświęca autor roz w o jo w i uniwersytetów europejskich i wpływOwi tego na przemiany społeczne. A nalizując to zagadnienie N i l é h n ogranicza rozważania do Niemiec, Niderlan dów , Anglii, pomijagąc EuTopę środkową, Francję, Hiszpanię i przede wszystkim W łochy. Na tym tle przedstawiony został rozw ój uniwersytetów szwedzkich.
Na część drugą (analityczną) składają się cztery rozdziały. Zanalizow ano k o lejno: pochodzenie społeczne studentów, jego w p ływ na rodzaj w ybieranej póź n iej kariery (w ojskowa, urzędnicza, kościelna itd.) oraz w pływ pochodzenia, na ostateczną pozycję zajm owaną w hierarchii społecznej przez członków analizo w anej grupy. Rzut oka na to ostatnie zagadnienie pozwala autorow i stwierdzić, jaiką w artość miało wykształcenie zdobywane na uniwersytetach nieszwedzkich (określenie takie w ydaje się bardziej adekwatne niż „zagraniczne” , gdyż w anali zowanej grupie duży procent stanowią studenci pom orskiej Gryfii). Braki w m
