Anna Szczęsna
Czynniki zapobiegające
występowaniu syndromu wypalenia
zawodowego : (w opiniach
nauczycieli)
Problemy Profesjologii nr 1, 79-91
2009
U N IW ER SY TE T Z IE L O N O G Ó R S K I • PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O PR O F E S JO L O G IC Z N E
P r o b lem y P r o fe s jo lo g ii 1 /2 0 0 9
A n n a S z c z ę s n a 1
CZYNNIKI ZAPOBIEGAJĄCE WYSTĘPOWANIU
SYNDROMU WYPALENIA ZAWODOWEGO
(W OPINIACH NAUCZYCIELI)
Streszczenie
W artykule om ów iono zjawisko w ypalenia zawodowego nauczycieli oraz zam ieszczono prze stanki dotyczące profilaktyki syndromu. A nalizie poddane zostały także opinie 93 nauczycieli w ojew ództw a lubuskiego, zebrane w 2008 roku, dotyczące czynników zapobiegających w ypa leniu zawodowemu. W om ówieniu wyników odniesiono się do wsparcia informacyjnego, em o cjonalnego, w artościującego, m aterialnego, do przesłanek związanych z organizacją pracy na uczyciela oraz z systemem awansu zawodowego.
S u m m ary
The article discusses the pnenomenon o f teachers burn-out and presents some circum stances concerning the syndrom prevention. The wievs o f 93 teachers from the lubuskie county were analized. The opinions relating to the factors preventing professional burn-out were collected in 2008. Conclusions refer to informative, emotional, valuating, tangible suppons and to the teacher work organization and professional promotion.
W o b liczu szy b k o z m ie n ia ją c e j się rz e c z y w isto śc i sz k o ln e j, w o b ec w y m a g a ń sp o łe c z n y c h i presji (c z ę sto „ m ig o tliw y c h ” c z a so w o ) z a rz ą d z e ń fo rm a ln y c h - n ie sp o só b p o m in ą ć z a g ro że n ia zw ią z a n e g o z w y p a le n ie m z a w o d o w y m n au czy cieli.
Z ja w isk o n ie je s t d e fin io w a n e je d n o z n a c z n ie . N a jc z ę śc ie j m ów i się o nim ja k o o: s y n d ro m ie e m o c jo n a ln e g o w y c z e rp a n ia , d e p e rs o n a liz a c ji, p o c zu ciu o b n iżo n ej p o trz e b y o sią g n ię ć w z a w o d z ie 2; stan ie fiz y c z n e g o , e m o c jo n a ln e g o i p s y c h ic z n e g o w y czerp an ia, sp o w o d o w a n e go d łu g o trw a ły m z n a jd o w a n ie m się w sy tu acjach siln ie an g aż u ją c y c h e m o c jo n a ln ie 3;
1 A nna S zczęsna, dr, U niw ersytet Z ielonogórski.
2 H . Przybyła, P sychologiczne koszty zespołu w ypalenia zaw odow ego w śród nauczycieli a kieru n ki p o m o c y
psychologicznej, [w:] Z drow ie psych iczn e w zaw odzie nauczycielskim , T. R ongińska, W. G aida, U. Schaarsm idt,
(red. naukow a) W SP Z ielona G óra, U niw ersytet Potsdam , Z ielona G óra - Potsdam 1998, s. 15: za C. M asłach; A. Brouw ers, W. T om ic, T eacher B urnout, P erceived Self-E fficacy in Classroom M anagem em nt, a n d S tudent
D isruptive B ehaviour in Seco n d a ry Education. „C urriculum and T eaching” 1999, V o l.14, No. 2, s. 11; T enże: A longitudinal stu d y o f tea ch er burnout a n d pe rc e iv e d self-effica cy in classroom m anagem ent, „T eaching and
T eacher E ducation” 2000, 16, s. 239.
3 L. G olińska, W. Ś w iętochow ski, Tem peram entalne i osobow ościow e determ inanty w ypalenia za w o d o w e
80 A nna Szczęsna
Z ja w isk o w y p a le n ia tra k to w a n e je s t ja k o m odel tró jw y m ia ro w y 4, k tó reg o e le m e n ta m i są: 1) e m o c jo n a ln e w y c z e rp a n ie (p rz y k ła d o w e o b jaw y : lęk, n a p ię c ie , z m ę c z e n ie fizy czn e, b e z se n n o ść , b ó le g ło w y , z a b u rz e n ia g a stry c z n e ),
2 ) d e p e rs o n a liz a c ja (b ra k p o d m io to w e g o tra k to w a n ia k lie n tó w , p a c je n tó w , p o d w ła d n y c h , b e z o so b o w e relacje),
3) o b n iż o n a p o trz e b a o s ią g n ię ć (z m n ie jsz o n e p o czu cie o sią g n ię ć , n isk a o c e n a s k u te c z n o ści w łasn y ch d z ia ła ń , u c h y la n ie się od o b o w ią z k ó w ).
W ielu au to ró w p ro p o n u je z ró ż n ic o w a n e p o d ziały z ja w is k a w y p a le n ia na etap y . W ed łu g B. S liw e rsk ie g o p rz e b ie g a o n o w p ię c iu fazach: 1 - z a fa s c y n o w a n ie (n ie z w y k le siln e z a a n g a ż o w a n ie n a u c z y c ie la na rz e c z sz k o ły i u c z n ió w , w y so k ie id eały ); 2 - sta g n a c ja (tru d n o śc i w re a liz o w a n iu id eałó w , z d e n e rw o w a n ie ro sz c z e n ia m i u czn ió w , ro d z ic ó w , d y rek cji szk o ły ); 3 - fru stra c ja (n e g a ty w n e p o strz e g a n ie sw o ich u czn ió w , u ż y w a n ie śro d k ó w p rzy m u su , p o c z u cie ro zc z a ro w a n ia ); 4 - a p a tia (z a n ik a ją zw iązk i p rz y ja c ie lsk ie m ię d z y n a u czy cielem a u czn ia m i, w y k o n y w a n ie ty lk o n a jp iln ie jsz y c h o b o w ią z k ó w , u n ik an ie ro z m ó w na tem at szk o ły ); 5 - sy n d ro m w y p a le n ia ( p o c z u c ie c a łk o w ite g o w y c z e rp a n ia )5.
N a jn o w sz e p u b lik a c je z a w ie ra ją n a w e t 12 sta d ió w sy n d ro m u w y p a le n ia 6:
1. P rzy m u s c ią g łe g o u d o w a d n ia n ia w łasn ej w a rto śc i (z m n ie jsz a się g o to w o ść do a k c e p to w a n ia w łasn y ch o g ra n ic z e ń i m o ż liw o śc i).
2. W zro st z a a n g a ż o w a n ia w p racę (n a s ile n ie p o czu cia, że w sz y stk o trz e b a ro b ić sam em u , tru d n o ści z d e le g o w a n ie m zad ań ).
3. Z a n ie d b y w a n ie w ła sn y c h p o trz e b (ch ęć o d p rę ż e n ia i p rz y je m n y c h k o n ta k tó w s p o łe c z nych s p y c h a n a n a d a ls z y p lan , d o c h o d z ić m o ż e do n a d u ż y w a n ia a lk o h o lu , n ik o ty n y , k o fein y , ta b letek n asen n y ch ).
4. Z a b u rz o n a p ro p o rc ja m ię d z y p o trzeb am i w ew n ę trz n y m i a ze w n ę trz n y m i w y m o g am i (u tra ta dużej ilości e n e rg ii, w y c z e rp a n ie , p o jaw ić się m ogą: n ie p u n k tu a ln o ś ć , m y len ie te rm i nów sp o tk ań ).
5. P rz e w a rto śc io w a n ie („ z m ą c o n a ” p erc e p c ja , z m ia n a k o le jn o śc i p rio ry te tó w , s p o s trz e g a n ie k o n ta k tó w sp o łe c z n y c h ja k o o b c ią ż e n ia ).
6. W y p arcie (w y p ie ra n ie w k o n fro n ta c ji z p ro b le m a m i, o d iz o lo w a n ie się od o ta c z a ją c e g o św iata, c y n izm , a g re s y w n e d e p re c jo n o w a n ie rz e c z y w isto śc i, brak c ie rp liw o śc i i n ie to leran cja, w k o n tak tach z innym i b e z ra d n o ś ć i brak n ie sie n ia pom o cy ).
7. O sta te c z n e w y c o fa n ie się (p o s trz e g a n ie w sp ierającej sieci sp o łe c z n e j ja k o w ro g iej, w y m ag ają cej i o b c ią ż a ją c e j, u tra ta p e rsp e k ty w i n ad zie i n a p rz y sz ło ść , p o c z u c ie sk rę p o w a n ia i a u to m aty zacji w ła sn y c h d z ia ła ń ).
8. Z n a c z ą c e z m ia n y w z a c h o w a n iu (p o s tę p o w a n ie iz o lo w a n ia i w y c o fy w a n ie się z ży cia, m o g ą p o ja w ia ć się re a k c je p a ra n o id a ln e ).
9. U trata p o c z u c ia w łasn ej o so b o w o śc i (u tra ta p o c z u c ia a u to n o m ii, p rz e k o n a n ie , że fu n k cjo n u je się au to m a ty c z n ie ).
4 C. M asłach, W ypalenie — w p ersp ektyw ie w ielow ym iarow ej, [w:] H. Sęk, P rzyczyny, m echanizm y, za p o
bieganie, PW N , W arszaw a 2000, s.24.
' B Śliw erski, W ypalenie p rzestrze n i za w o d o w ej nauczycieli, „A m icus” 1999. nr 2. s. 5
6 S. M. Litzke, H. Schuh, Stres, m obbing i w ypalenie zaw odow e. G W P, G dańsk 2007. s. 169-171: za H..I. Prcudenbcrger i G. North.
Czynniki zapobiegające w ystępow aniu syndromu. 81 10. P u stk a w e w n ę trz n a (p o c z u c ie w y ja ło w ie n ia , z n ie c h ę c e n ia i p u stk i, ataki p a n ik i i re a k cji fo n iczn y ch , lek p rzed lu d źm i i p rzed lu d zk im i sk u p isk a m i).
11. O g ó ln y stan z d e te rm in o w a n y p rz e z d e p re s ję (ro z p a c z , w y c z e rp a n ie , u c z u c ie w e w n ę trz n e g o b ó lu n a p rz e m ie n n e z ap atią, m yśli sa m o b ó jc z e ).
12. W y p a le n ie p e łn o o b ja w o w e (c a łk o w ite w y c z e rp a n ie p sy ch iczn e, fiz y c z n e i e m o c jo naln e, d u ż a p o d a tn o ść n a in fek cje, ry zy k o w y s tą p ie n ia c h o ró b serca, u kładu k rw io n o ś n e g o i p o k arm o w eg o ).
A u to r su g e ru je n ie s ie n ie p ro fe sjo n a ln e j p o m o c y z a n im w y stąp i stad iu m sió d m e , ab y z a po b iec d a ls z e m u ro z w o jo w i sy n d ro m u . O b ja w y n ie m u s z ą w y stę p o w a ć a ż w ta k ro z b u d o w a nym z e sta w ie n iu . M o g ą p o ja w ia ć się w ró żn y m n a silen iu i n astęp o w ać po so b ie. R odzaj o b ja w ó w i sto p ień ich n a s ile n ia d e te r m in u ją za ró w n o c z y n n ik i o so b o w o śc io w e ta k ie ja k : te m p e ram en t, w a rto śc i, p o c z u c ie k o n tro li, czy p o z io m lęku, ja k i sp e c y fic z n e c z y n n ik i ś ro d o w is k o we.
D o n ajcz ęściej w y m ie n ia n y c h d e te rm in a n tó w z e w n ę trz n y c h za lic z y ć m o żn a: n isk i statu s sp o łe c z n y w y k o n y w a n e g o z a w o d u , niski sta tu s m a te ria ln y , a u to k ra ty c z n y sty l z a rz ą d z a n ia , n ad m iern e w y m a g a n ia , n ie je d n o z n a c z n o ść za d a ń , n ie w ła śc iw e relacje in te rp e rso n a ln e , brak s p o łe c z n e g o w sp a rc ia ze stro n y w sp ó łp ra c o w n ik ó w , brak o p iek i m ery to ry c zn ej ze stro n y p rz eło żo n y ch o ra z k o n flik t ró l7.
B a d a n ia w sk a z u ją , ż e n a z e s p ó ł te n sz c z e g ó ln ie n ara ż e n i s ą p ro fe sjo n a ln i „ p o m a g a c z e ” . Do tej g ru p y z a lic z a się p ie lę g n ia rk i, lek arzy , p ra c o w n ik ó w so c ja ln y c h i n a u c z y c ie li8.
W yniki b ad ań d o ty c z ą c e p o lsk ic h n a u c z y c ie li i w y c h o w a w c ó w nie n a le ż ą do o p ty m i sty czn y ch .
H. P rz y b y ła p rz e p ro w a d z iła w 1998 r. b a d a n ia w y p a le n ia z a w o d o w e g o w śró d 2 0 0 n a u c z y c ie li9. W ię k s z o ść z nich (5 6 % ) d o ś w ia d c z a ła o z n a k w y p a le n ia z a w o d o w e g o , a 9 5 % z nich z a u w a ż a ła o b ja w y w y p a le n ia u innych n a u c z y c ie li w sw ojej szk o le. 17% b a d a n y c h w ią z a ło w y p a le n ie z b ra k ie m w sp a rc ia ze stro n y in n y ch n a u c z y c ie li i sw o isty m p o c z u c ie m o sa m o tn ie n ia w m ie jsc u pracy.
W tym sam y m roku A . S k w a ra p rz e p ro w a d z iła b a d a n ia w g ru p ie 120 n a u c z y c ie li p rz e d sz k o la i sz k o ły p o d s ta w o w e j10 i u ja w n iła o b sz a ry n ie w ie d z y z w ią z a n e z z esp o łem w y p alen ia : - 7 1 ,9 % n au c z y c ie li nie id e n ty fik o w a ła sie b ie z g ru p ą „ p o d w y ż sz o n e g o ry z y k a ” - 8 7 ,5 % o k re śliło sw o je w a ru n k i p ra c y ja k o stre su ją c e , a le ty lk o 4 % b rało u d z ia ł w ja k ic h k o lw ie k fo r m ach tre n in g o w y c h re d u k u ją c y c h stan c ią g łe g o n a p ię c ia e m o c jo n aln eg o .
W y p a le n ie z a w o d o w e a ta k ż e w sp a rc ie sp o łe c z n e n a u c z y c ie li p o lsk ic h b a d a ła S. T u c h o l sk a w k o ń cu 2 0 0 0 ro k u . Po a n a liz ie w y n ik ó w b ad ań w g ru p ie 25 6 n a u c z y c ie li w e w n io sk a c h A u to rk i z n a la z ły się stw ie rd z e n ia nie ty lk o o id e n ty fik o w a n iu w y p a lo n y c h n a u c z y c ie li, u k tó rych d o m in o w a ła w y ra ź n ie p o d w y ż sz o n a z a le ż n o ść e m o c jo n a ln a i n asilo n a p o trz e b a w sp a rc ia ze stro n y inn y ch o só b . W y o d rę b n iła o n a ta k ż e g ru p ę n au c z y c ie li d o p a so w a n y c h i z d y s ta n s o
1 Zob. L. G olińska, W. Św iętochow ski, Tem peram entalne..., op. cit.
* J. D orm an, Testing a M odeI f o r T eacher B urnout. "A ustralian Journal o f Educational and D evelopm ental Psychology” 2003, Vol. 3, s. 35.
9 H. Przybyła, P sychologiczne koszty.... op. cit., s. 18.
111 A. S kw ara, P rofilaktyka ze sp o łu w ypalenia zaw o d o w eg o w śró d n auczycieli - stan fa k ty c z n y i p ro p o n o
wane zm iany, [w: ] Zdrow ie p sy ch iczn e w zaw odzie nauczycielskim . T. Rongińska, W. G aida, U. S chaarsm idt
82 A nna Szczęsna
w a n y c h (z p rz e c ię tn ie n a s ilo n ą p o tr z e b ą w sp a rc ia sp o łe c z n e g o ) o ra z r o z c za ro w a n y c h (u k tó rych w y ra ź n e je s t p o sz u k iw a n ie w s p a r c ia ) " . B ez w z g lę d u je d n a k n a typ w y p a le n ia i p rz e b ie g z ja w is k a , w y o d rę b n io n o ro d zaje stre so ró w ty p o w y c h d la sp ecy fik i z a w o d u n a u c z y c ie la . P o d sta w o w e ź ró d ła stresu n a u c z y c ie lsk ie g o g ru p u ją się w czte ry k a te g o rie , k tó re w y o d rę b n iła m n a p o d sta w ie ro z w a ż a ń S. T u c h o lsk ie j i R. K re ts c h m a n 12:
Tabela I. Typow e źró d ła stre su w zaw odzie nauczyciela
KATEGORIA SPECYFICZNE ŹRÓDŁA STRESU
N iepraw idłowe zachow ania uczniów
- hałaśliwość
- duża liczba uczniów w klasie - „trudne klasy”
- trudności w utrzymaniu dyscypliny
Presja czasu
- brak czasu na indyw idualną pracę - źle opracow ane podręczniki - brak pomocy szkolnych
- konieczność wykonywania prac adm inistracyjnych Potrzeba satysfakcj i zawodowej
- małe szanse na zrobienie kariery zawodowej - niedostateczna płaca
- brak uznania za dobrze w ykonywaną pracę
Relacje
- niedostateczne relacje koleżeńskie
- naciski ze strony dyrekcji lub innych w ładz oświatowych - naciski ze strony rodziców bądź opiekunów uczniów - poczucie osamotnienia, praca w „izolacji”
Ż ró d ło .S . Tucholska, Stres w zaw odzie nauczyciela. „Psychologia W ychow awcza” 1996, n r 5; R. Kretschman, Stres w zaw odzie nauczyciela. Wydaw. GWP, G dańsk 2003,s.l42.
S p ró b o w an o u stalić rodzaj p rz e sła n e k d o ty c z ą c y c h p ro filak ty k i sy n d ro m u w y p alen ia . P o n ie w a ż k o szty z ja w is k a p ró c z o só b d o tk n ię ty c h p ro b lem em p o n o s z ą w d u żej m ierze k lien ci- u czn io w ie , a ci nie p o z o s ta ją o b o ję tn i n a z ja w is k o w y p a le n ia sw o ich n a u c z y c ie li. B a d a n ia na 50 n a u czy cielach i ich u c z n ia c h p o k a z u ją , że im w y ższy p o zio m w y p a le n ia (m n ie jsz e z a d o w o len ie z p racy ) ty m m n ie js z y sz a c u n e k u c z n ió w i ty m m n ie js z a e fe k ty w n o ś ć o d d z ia ły w a ń n a u c z y c ie la w p e rc e p c ji u c z n ió w 13. W e d łu g M .T a ta r i V. Y a h a v 14 w y p a le n i n a u czy ciele w k o n tak tach z u czn ia m i d o s ta rc z a ją m n iej in fo rm ac ji, m niej n a g ra d z a ją , rzad ziej a k c e p tu ją p o m y sły u czn ió w i o g ra n ic z a ją ilość in terak cji z u c z n ia m i15.
11 S. Tucholska, W ypalenie zaw odow e nauczycieli. W ydaw nictw o K U L, L ublin 2003, s. 200-2002; por. B. Färber, Treatm ent S trategies f o r D ifferent Types o f Teacher B urnout, „Psychotherapy in P ractice” 2000, Vol. 56 (5), s. 677: ze w zględu na czas o ddziaływ ania stresorów w yróżnia się typy. „poniżej w yzw ań” , „klasyczny” i„ z u ż y ty ”
12 S. T ucholska. Stres «' zaw odzie nauczyciela, „Psychologia W ychow aw cza” 1996. nr 5, R. K retschm an,
Stres w zaw odzie nauczyciela. W ydaw nictw o G W P. G dańsk 2003, s. 142.
1:1 A. Bishay, Teacher M otivation a n d J o b Satisfaction, „Journal o f U ndergraduate S ciences”, Fall 1996, 3, s. 147.
u M. T atar. V. Y ahav, S eco n d a ry S c h o o l P u p ils ' P erceptions o f B urnout a m o n g Teachers, „B ritish Journal o f Educational Psychology” 1999, 69, s. 458.
Czynniki zapobiegające występow aniu syndromu.. 83
Profilaktyka w yp alenia zaw odow ego
N a plan p ie rw sz y w y s u w a się e d u k a c j a d o ty c z ą c a z ja w is k a w y p alen ia .
U św ia d a m ia n ie d o ty c z ą c e z ja w is k a w y p a le n ia i sp o so b ó w p rz e c iw d z ia ła n ia je g o ro z w o jo w i (n a p o c z ą tk u k a rie ry z a w o d o w e j) d a je sz a n s e z a c h o w a n ia n a u c z y c ie li w z a w o d z ie 16.
C h ris tin a M asłach , a u to rk a k w e stio n a riu s z a d o b a d a n ia p o z io m u w y p alen ia , sfo rm u ło w a ła k ilk a w sk a z ó w e k p ro fila k ty c z n y c h i n a z w a ła j e „ śro d k a m i z a ra d c z y m i” 17. W p rz e ło ż e n iu na w aru n k i p ra c y n a u c z y c ie la su g e ro w a ły b y o n e, o b o k ed u k acji:
1. Z m n ie js z e n ie lic z b y p o d o p ie c z n y c h (w y c h o w a n k ó w , u czn ió w ) p rz y p a d a ją c y c h na je d n e g o w y c h o w a w c ę (p o s tu la t od d a w n a su g e ro w a n y p rz e z śro d o w isk a n a u c z y c ie lsk ie ).
2. P r z e r w y n a w y tc h n ie n ie (re a ln e p rz e rw y d a ją c e m o ż liw o ść o d e rw a n ia się o d sy tu acji streso w ej, b ez d z ie n n ik ó w , p rz e p e łn io n y c h p o k o jó w n a u c z y c ie lsk ic h , c zasu „ k ra d z io n e g o ” z p rzerw n a p rz y g o to w a n ie p o m o c y do zajęć).
3. Z m n ie js z e n ie lic z b y g o d z in b e z p o ś r e d n ie g o k o n ta k t u z w y c h o w a n k a m i, u czn ia - m i(n a rzecz prac a d m in is tra c y jn y c h lub innych nie b ęd ący ch źró d łem z m ę c z e n ia e m o c jo n a l nego).
4. Z a k ła d a n i e to w a r z y s k o - z a w o d o w y c h g r u p o p a r c i a (fo rm a ln y c h lub nie)
5. A n a liz o w a n ie o s o b is ty c h u c z u ć (d ia g n o z o w a n ie u sie b ie w y stę p o w a n ia n e g a ty w n y c h uczu ć i stw a rz a n ie m o ż liw o śc i ich w y rażan ia).
6. Ć w ic z e n ie u m ie ję tn o ś c i in t e r p e r s o n a ln y c h (u z u p e łn ia n ie w ie d z y „ k sią ż k o w e j” fo r m am i tre n in g o w y m i, c z y w a rsz ta to w y m i).
P o ja w ia ją się te ż su g e stie , ab y n au czy ciele: - p ró b o w a li u sta la ć b ard ziej re a listy c z n e cele,
- o d d z ie la li p ro b le m y z a w o d o w e o d ż y c ia p ry w atn eg o , - p o z n a w a li sie b ie i p o d k re śla li sw o je p o z y ty w n e stro n y , - d b ali o o d p o c z y n e k , re la k s, i d e k o m p re sję n a p ię ć 18.
Z a p o b ie g a n ie i sy stem w c z e sn e g o o d d z ia ły w a n ia staje się w ażn y w o b liczu p ierw szy ch d o n ie sie ń w lite ra tu rz e o „ w y p a le n iu p rz e d z a w o d o w y m ” w y stę p u ją c y m ju ż u stu d e n tó w - p rzy szły ch n a u c z y c ie li19. M o ż n a zate m o b a w ia ć się w y stę p o w a n ia z ja w is k a , k tó re (z a M. W a c h o w sk im ) o k re ś la się zd an ie m : tir e d te a c h e rs te a c h tir e d s tu d e n ts .
1,1 S. Kim ball. S. B row n W essling, M entoring to A v o id B urnout, [w:] J. Boreen, D. N iday, M entoring
A cross Boundaries: H elping B eginning Teachers S u c c e e d in C hallenging Situations, Stenhouse Publishers 2003,
s. 152.
17 C. M asłach, W ypalenie się: utrata troski o człow ieka, [w:] P sychologia i życie, P. Z im bardo, F.L. Ruch, W ydaw nictw o PW N , W arszaw a 1994, s. 625-627.
18 W. Żłobicki, N auczycielski niebyt. O syndrom ie wypalenia zaw odow ego, [w:] E dukacja alternatyw na.
Now e teorie, m odele badań i reform y, J. Piekarski, B. Śliw erski (red.). W ydaw nictw o „IM P U L S ”, K raków 2000,
s. 398-399.
T. Lew ow icki, P roblem y teorii i p ra k tyki zaw odu nauczycielskiego - p edeutologiczna ,. kw adratura ko
ta ". [w:] P roblem y w spółczesnej pedeutologii. Teoria pra k tyka - perspektyw y, D. Ekiert-O ldroyd (red.). W y
daw nictw o UŚ, K atow ice 2 003, s. 67.
211Z ang. „zm ęczeni nauczyciele u czą zm ęczonych stu d e n tó w ” Z. Jasiński, A ca d em ic E d u c a tio n o f A d u lts in
P oland, [w:] A d u lt E duction at the B egining o f the 21 " C entury., E. S apia-D rew niak, z. Jasiński, H. B ednarczyk
84 A nna Szczęsna
W 2 0 0 8 ro k u p rz e p ro w a d z iła m b a d a n ia w śró d 93 n au czy cieli w o je w ó d z tw a lu b u sk ieg o . B a d an i p o c h o d z ili z ró ż n y c h ty p ó w sz k ó ł, p o sia d a li staż p ra c y od je d n e g o ro k u do p o n a d 25 lat (83 k o b ie ty i 10 m ę ż c z y z n ). W s z y s c y by li c z y n n i z a w o d o w o . C elem b y ło p o z n a n ie o p in ii b ad an y ch d o ty c z ą c y c h z a p o b ie g a n iu w y p a le n iu za w o d o w e m u . B adani o d p o w ia d a li je d y n ie na je d n o p y tan ie o tw arte: C o , P a n i/p a n a z d a n ie m , m o g ło b y w p ły n ą ć na z a p o b ie g a n ie w y p a la niu się za w o d o w e m u n a u c z y c ie li?
N a k arcie a n k ie ty b y ła je d y n ie in fo rm a c ja o p rz e p ro w a d z a n y c h b a d a n ia c h d o ty c z ą c y c h z ja w is k a w y p le n ie n ia z a w o d o w e g o n a u c z y c ie li i m e try c z k a z a w ie ra ją c a in fo rm a c je o p łci, ty p ie sz k o ły o raz stażu pracy. C e lo w o n ie su g e ro w a ła m ani ilości o d p o w ie d z i ani ich ro d zaju .
B adani n a u c z y c ie le u d zielili 2 0 2 o d p o w ie d z i, p rzy czym n ie k tó rz y p o d a w a li je d n ą p ro p o zy cję , n ie k tó rz y 6 (to b y ła n a jw y ż sz a ilość p ro p o n o w a n y c h c z y n n ik ó w p ro fila k ty c z n y c h ).
O d p o w ie d z i starała m się p o g ru p o w a ć p rz e d e w sz y stk im w e d łu g ro d z a jó w w sp a rc ia sp o łe c z n e g o n a ja k i z g ła s z a ją z a p o trz e b o w a n ie re sp o n d e n c i).
S. K a w u la ro z p a tru je w s p a rc ie s p o łe c z n e n a p ię c iu p ła sz c z y z n a c h : e m o c jo n a ln e j, w a rto śc iu ją c e j, in stru m e n ta ln e j, in fo rm a c y jn e j, d u ch o w ej (p s y c h ic z n o -ro z w o jo w e j, k ied y n ie p o m a g a ją ża d n e inne fo rm y w s p a rc ia )21. P ła sz c z y z n y s łu ż ą je d n o c z e ś n ie o k re ś le n iu ro d zajó w w sp a rc ia sp o łe c z n e g o .
S. C o b b d zieli w sp a rc ie na e m o c jo n a ln e , d o w a rto ś c io w u ją c e , m a te ria ln e , in s tru m e n ta ln e i czy n n e, o ra z ro z p a tru je p o d m io t p o d k ątem fu n k c jo n o w a n ia w sieci w s p a rc ia 22.
J. H o u se p ro p o n u je , o b o k w s p a rc ia e m o c jo n a ln e g o , in s tru m e n ta ln e g o i in fo rm ac y jn eg o , w sp a rc ie o c e n ia ją c e , k tó re ro z u m ie m ja k o w sp a rc ie „ w a rto ś c iu ją c e ” 23.
O d p o w ie d z i re s p o n d e n tó w p o g ru p o w a ła m b io rąc pod u w ag ę w sp a rc ie e m o c jo n a ln e , in fo rm acy jn e, w a rto ś c iu ją c e (o c e n ia ją c e ) i m a te ria ln e (rz e c z o w e ). U w z g lę d n iła m ta k ż e p ro p o zy cje nie p o d le g a ją c e p o w y ż sz e m u p o d z ia ło w i, które o d n o s z ą się do sy s te m u a w a n su z a w o d o w e g o n a u c z y c ie li czy o rg a n iz a c ji p ra c y w o g ó le. W y m ien iłam n a jc z ę śc ie j p o w ta rz a ją c e się o k re ś le n ia w fo rm ie j a k ą z a p ro p o n o w a li b ad an i.
N a jw ię k sz e ilości c z y n n ik ó w z a p o b ie g a ją c y c h w y stą p ie n iu w y p a le n ia z a w o d o w e g o b a d an i n a u c z y c ie le w ią z a li ze s fe rą w s p a rc ia sp o łe c z n e g o n a p o z io m ie in fo rm a c y jn y m , w a rto ściu jący m o ra z e m o c jo n a ln y m . N a jrz a d z ie j w sk azy w ali na w sp a rc ie m a te ria ln e , rz e c z o w e ja k o z a p o b ie g a ją c e sy n d ro m o w i w y p alen ia . W ynik ten w y d a je się z b ie ż n y z w y n ik am i o trz y m a n y m i w b a d a n ia c h 32 2 n a u c z y c ie li p rz e p ro w a d z o n y c h w 2 0 0 3 i 2 0 0 4 ro k u , w k tó ry ch w ię k sz o ść b ad a n y c h o c z e k iw a ła od o so b o w y c h ź ró d e ł w sp a rc ia w m ie jsc u p racy w ła śn ie w sp ie ra n ia n a p o z io m ie g łó w n ie w a rto ś c iu ją c y m i e m o c jo n a ln y m 24.
Badania własne
21 S. K aw ula. S pirala życzliw ości: o d w sparcia do sam orozw oju, [w:) W sparcie społeczne u> różnych u kła
da ch ludzkiego życia. F. K antow icz (red ). W ydaw nictw o W SP. O lsztyn 1997. s. 16, za: Z. W. Stelm aszuk.
22 C. C utrona. D Russell. The P rovisions o f S o c ia l R elationships a n d A da p ta tio n to Stress, „A dvances in Personal R elationships” 1987, Vol. 1, s. 43.
2y R. C ieślak, W sparcie sp o łeczn e - p ro b le m y i techniki p o m ia ru , [w:] W sparcie społeczne, stres i zdrow ie,
H. Sęk, R. Cieślak (red ). W ydaw nictw o N aukow e P W N , W arszaw a 2004, s. 114.
24 A. Szczęsna, N iepublikow ana praca doktorska W sparcie społeczne a fu n k c jo n o w a n ie p ro fe sjo n a ln ej sieci
w spom agania nauczycieli w rozwoju', ja k o o sobow e źródła w sparcia nauczyciela w m iejscu pracy potraktow ani
byli koleżanki i koledzy nauczyciele, dyrektor, pedagog szkolny, lider W D N , pedagog/psycholog z poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz doradca, organizator szkoleń z ośrodka doskonalenia.
Czynniki zapobiegające występow aniu syndromu. 85
Wykres 1. Liczba w skazań czynników zapobiegających w ypaleniu zaw odow em u w poszczegól nych sferach (w o p in iach b ad a n y c h nauczycieli)
inne organizacja pracy aw ans zawodowy wsparcie w artościujące w sparcie em ocjonalne w sparcie m aterialne w sparcie inform acyjne
10 20 30 40 50
Źródło: opracowanie własne.
O pinie nauczycieli dotyczące czynników zapobiegających syndrom ow i
w ypalenia zaw odow ego
W sp arcie in fo rm ac y jn e
Z a S. K a w u lą ro z u m ie m w sp a rc ie in fo rm ac y jn e ja k o d o sta rc z a n ie rad, p o rad , in fo rm a c ji, które m o g ą p o m ó c w ro z w ią z y w a n iu p ro b lem u . B ad an i n a u c z y c ie le w y m ie n ili 43 p ro p o z y c je z w ią z a n e z teg o ro d zaju w sp a rc ie m . D o m in o w a ły te b e z p o śre d n io k o jarzo n e z d o sta rc z a n ie m w ied zy i in fo rm ac ji na te m a t z ja w is k a w y p a le n ia z a ró w n o w o k resie stu d ió w ja k i w c z a sie a k ty w n o ści zaw o d o w ej:
- w ięcej in fo rm ac ji o ty m zja w isk u n a stu d ia c h (le p sz e p rz y g o to w a n ie na stu d ia c h ), - literatu ra, lep szy d o stę p do „ m ą d ro ś c i” fa ch o w y ch w y d a w n ic z y c h , (b ro sz u rk i, u lo tk i, p u b lik acje,
- sz k o le n ia w ty m k ie ru n k u z u d z ia łe m sp e c ja listó w , sto so w n e k u rsy z tej p ro b le m a ty k i, za p e w n ie n ie stały ch w a rsz ta tó w , m ó w ie n ie o sk u tk a c h i p rz y c z y n a c h , d o sta rc z e n ie w ie d z y , in fo rm acja, p ro fila k ty k a ,
- o p a n o w a n ie te c h n ik ra d z e n ia so b ie ze stre se m , te c h n ik i z zak resu re la k sa c ji, - p o ra d n ia sp e c ja lis ty c z n a d la p ed ag o g ó w .
W b ad an ia ch p rz e p ro w a d z o n y c h p o n ad I0 lat tem u p rz e z A . S k w arę w sk a z a n o na w ag ę w ied zy d o ty c z ą c e j w y p a le n ia . A u to rk a sy g n a liz o w a ła , że 6 1 ,5 % (sp o śró d 120 b a d a n y c h ) n ig dy nie sp o tk ało się z te rm in e m w y p a le n ia p sy c h ic z n e g o . W y d aje się, ż e o b e c n ie te rm in ten stał się b ard ziej p o w sz e c h n y m a m im o to b lisk o p o ło w a b ad an y ch nadal p o strz e g a d o s ta rc z a nie w ied zy na te m a t z ja w is k a i w y p o sa ż e n ie w u m ie ję tn o śc i ra d z e n ia so b ie z o b cią ż e n ie m zaw o d o w y m ja k o g łó w n e c z y n n ik i p ro fila k ty c z n e .
86 A nna S zczęsna
Wsparcie materialne
R o zu m iem j e ja k o re a ln ą w y m ie r n ą p o m o c (m a te ria ln ą , rz e c z o w ą )25. C. S c h a e fe r n a z y w a je w sp arciem „ n a m a c a ln y m ” 26.
B adani n ajcz ęściej w sk a z y w a li n a p o p ra w ę sy tu acji z w ią z a n ą z w a ru n k a m i pracy. W sk a zali ich p o p ra w ę ja k o c z y n n ik p rz e c iw d z ia ła ją c y w y p a le n iu z a w o d o w e m u w 8 p ro p o zy cjach :
- d o b re w a ru n k i p racy , - lep sza b a z a d y d a k ty c z n a ,
- p o d n ie sie n ie sta n d a rd ó w p o m ie sz c z e ń i ich estetyki.
Wsparcie em ocjonalne
W sp arcie e m o c jo n a ln e d e fin iu ję z a S. K a w u lą ja k o d o sta rc z e n ie k o m u n ik a tó w ty p u : J e s t e ś n a sz ” , „ lu b im y c ię ” 27 a ta k ż e w sz e lk ie k o m u n ik a ty i o d d z ia ły w a n ia su g e ru ją c e , że inni m a ją p o d o b n e p ro b le m y , m o ż n a na sie b ie liczy ć, m o ż n a liczyć na z ro z u m ie n ie , s ą ta c y , k tó rzy u m ie ją p o m ó c. B adani n a u c z y c ie le w y m ie n ili 4 0 czy n n ik i z o b sz a ru e m o c jo n a ln e g o m o g ą c e zap o b ie g a ć w y p a le n iu za w o d o w e m u :
- d o b ra a tm o sfe ra w p racy , - lep sze sto su n k i w pracy,
- p rz y ja z n a a tm o sfe ra , z d ro w e , p o z y ty w n e relacje, - lep sza in teg racja z e sp o łó w n au c z y c ie lsk ic h ,
- w sp a rc ie ze stro n y z e sp o łu w s p ó łp ra c o w n ik ó w , k o leża n ek im k o leg ó w , - w sp a rc ie ze stro n y p sy ch o lo g a, - w sp a rc ie ze stro n y sp e c ja listó w , - su p e rw iz ja d la p e d a g o g ó w , - terap ia, - g ru p y w sp arcia, - sp o tk a n ia z o so b a m i o p o d o b n y c h p ro b lem ach , - w sp ó ln e sp o tk a n ia n a u c z y c ie li, - w s p ó łp ra c a z innym i n a u c z y c ie la m i, w y m ia n a p o m y słó w , o m a w ia n ie p ro b le m ó w w y ch o w a w c z y c h , - z ro z u m ie n ie z e stro n y ro d z ic ó w .
W sparcie wartościujące (oceniające)
W sp arcie o c e n ia ją c e 28 to d o s ta rc z a n ie k o m u n ik a tó w typu: je s te ś w a ż n y , c e n im y cię, d o c e n iam y , z a słu g u je sz n a u z n a n ie , je s te ś k im ś z n aczący m . B adani n a u c z y c ie le w y m ie n ili 41
25 Z a H. Sęk, R. C ieślak, W sparcie społeczne - sposoby definiow ania, rodzaje i źró d ła w sparcia, w ybrane
koncepcje teoretyczne, [w:] W sparcie społeczne, stres i zdrow ie, H Sęk, R. C ieślak (red ). W ydaw nictw o N a
ukow e PW N. W arszaw a 2004, s. 19.
26 C. C utrona. D. Russell, The P rovisions o f S o cia l R elationships..., op. cit., s. 43. 27 S. Kawula, S p ira la ży czliw o ści , op. cit.. s. 16.
2ł R. C ieślak, W sparcie społeczne - p ro b le m y i techniki pom ia ru , [w:] W sparcie społeczne, stres i zdrow ie, II. Sęk, R. C ieślak (red.). W ydaw nictw o N aukow e PW N , W arszaw a 2004. s. 114.
Czynniki zapobiegające występow aniu syndromu. 87 c z y n n ik ó w m o g ący c h z a p o b ie g a ć , ich z d a n ie m w y p alen iu za w o d o w e m u , a z w ią z a n y c h z e sfe rą o c en y i u zn an ia . N a jc z ę śc ie j p o ja w ia ją c ą się tu p ro p o z y c ją by ło z w ię k sz e n ie g ra ty fik a c ji fin an so w ej (19 razy).
- p o ch w ały , d o c e n ie n ie ( p rz e z d y rek to ró w , p rz e ło ż o n y c h ), d o b ry k o n ta k t z d y re k to re m , je g o ż y c z liw o ść ,
- d o c e n ie n ie tru d u i w y siłk u ,
- lep sza sy tu a c ja fin a n so w a p o z w a la ją c a na k o rz y s ta n ie z tren in g ó w in te rp e rso n a ln y c h i innych, płaca, w ię k sz e z a ro b k i, (p e n sja ), g ra ty fik a c ja fin a n so w a (u m o ż liw ia ły b y prace w je d n y m m iejscu , ż e b y n ie trz e b a b y ło d o rab iać),
- p restiż,
- d o c e n ie n ie n aszej p ra c y p rz e z ro d zicó w ,
- d o c e n ie n ie p rz e z u rz ę d y , sp o łe c z e ń stw o (p o 25 latach p ra c y n a u c z y c ie l p o w in ie n się czu ć ja k m istrz, a nie stale n ie d o c e n ia n y p ra c o w n ik .)
Awans zaw odow y
Z a ło ż e n ia p ro c e d u ry a w a n su z a w o d o w e g o s ą p o d d a w a n e p o d w ą tp liw o ść n ie ty lk o p rz e z p rak ty k ó w , ale ró w n ie ż p rz e z p ed a g o g ó w te o re ty k ó w . P o ja w ia ją się g ło sy k ry ty c z n e a ta k u ją ce b iu ro k rację, n a c isk i, p rz e s a d n ą k o n tro lę i w n o sz ą c e w p ro st o „a n u lo w a n ie ź le o p ra c o w a n e go sy stem u a w a n só w n a u c z y c ie li” 29. W b a d a n ia c h u k o ń czo n y ch w 2002 roku z e b ra n o o p in ie
100 nau czy cieli na te m a t a w a n su z a w o d o w e g o , z których 7 6 % by ło o p in iam i n e g a ty w n y m i30. W latach 2 0 0 2 /2 0 0 3 Z. Ja s iń sk i p rz e p ro w a d z ił b a d a n ia d o ty c z ą c e a w an su z a w o d o w e g o , w k tó ry ch w z ię ło u d z ia ł 58 7 n a u c z y c ie li31. 5 3 % b a d a n y c h k ry ty czn ie o c e n iło p ro c e d u rę a w an su z a w o d o w e g o , a 2 2 % o c e n iło j ą w p ro st ja k o złą.
B adani aż w 24 p rz y p a d k a c h u p atry w ali w z m ia n a c h sk o m p lik o w a n y c h i z a w iły c h p ro c e d u r a w an su z a w o d o w e g o c z y n n ik ó w z a p o b ie g a ją c y c h w y p alen iu za w o d o w e m u . 15 ra z y z n a lazło się o d n ie sie n ie do ro zb u d o w a n e j b iu ro k ra c ji, n azy w an ej przez b ad an y ch „ p a p ie ro lo g ią ” , „ k w ia to lo g ią ” c z y „ k w ito lo g ią ” :
- z m n ie jsz e n ie ry w a liz a c ji (n ie p o trz e b n e j), - u m o ż liw ie n ie a w an su z a w o d o w e g o ,
- u ła tw ien ie p o d n o sz e n ia k w a lifik a c ji, k ró tszy a w a n s zaw o d o w y , - w tej c h w ili w a lc z ę o to , że b y m ó c je ź d z ić na szk o len ie,
- z m n ie j s z e n ie p a p ie ró w do w y p ełn ian ia, o g ra n ic z e n ie b iu ro k racji, d o k u m e n ta c ji, - w ięcej sw o b o d y d z ia ła n ia m niej p racy p ap ierk o w ej.
2'; B. Dym ara, E dukacja j u tr a - p oszukiw anie cech i zn a c ze ń , [w:] E dukacja ju tra . K. D enek, T. Zim ny (red.), W ydaw. M EN O S, C zęstochow a 2001, s. 35.
311 D. E kiert-O ldroyd, (re d .), P roblem y w spółczesnej pedeutologii. Teoria - pra k tyka - p ersp ektyw y, W y daw nictw o UŚ, K atow ice 2003, s. 187-188.
31 Z. Jasiński, P o lscy n auczyciele w obec aw ansu zaw odow ego (doniesienie z badań), [w:] N a u k i p e d a g o
g iczne w Polsce. D okonania, p ro b le m y, w spółczesne za d a n ia , p ersp ektyw y, T. Lew ow icki, M. Szym ański (red.),
88 A nna S zczęsna
System organizacji pracy
K ry ty k ę sy s te m u z e w n ę trz n e g o (p o z a s z k o ln e g o ) o d n a le ź ć m o ż e m y w sło w a c h te o re ty k ó w - p ed e u to lo g ó w . W s k a z u ją oni n a ta k ie z a g ro ż e n ia p ro fesji n a u c z y c ie la ja k : z m ie n n o ść te n d e n cji i „ o d g ó rn y c h ” z a rz ą d z e ń ; d o ś w ia d c z e n ia z w d rażan iem in n o w a c ji w a tm o sfe rz e p o śp ie c h u , n ie c ie rp liw o śc i, p o n a g la n ia ; p o d e jm o w a n ie d ziałań p rz e z n a u c z y c ie li, k tó re je d n o c z e ś n ie n a ra ż a ją ich na k ło p o ty czy d y s k re d y ta c ję w y siłk u , c zęsto in n o w acje n a u c z y c ie lsk ie m a ją c h a rak ter p o zo rn y , bez ro z m a c h u ’2; z m ia n y p o trz e b ed u k a c y jn y c h w sp ó łc z e s n e g o cz ło w ie k a , z m ian y o c z e k iw a ń sp o łe c z n y c h p o d a d re s e m n a u c z y c ie li i sy ste m u e d u k a c ji w o g ó le 33; u z a le ż n ie n ie z a tru d n ie n ia o d c z y n n ik ó w lo k aln y ch .
B adani n a u c z y c ie le w sk a z a li 33 ra z y n a z m ia n y w sy ste m ie o rg a n iz a c ji p ra c y ja k o te, k tó re m o g ą z a p o b ie g a ć w y stę p o w a n iu w y p a le n ia z a w o d o w e g o . W 16 p rz y p a d k a c h w sk a z y w a li na u rlo p y w y p o c z y n k o w e ja k o te, k tó re m o g ły b y w sp o m ó c k o n d y c ję n a ra ż o n y c h na w y p a le n ie n au czy cieli (łą c z n ie z u rlo p am i p rz y m u so w y m i):
- m niej z m ia n y z e stro n y m in is te rs tw a lub lepsze ich p rz y g o to w a n ie , m ą d rz y m in is tro w ie,
- p raw o po stro n ie n a u c z y c ie la , - m n ie jsz y n a c isk n a d o k s z ta łc a n ie się,
- lepsze o rg a n iz o w a n ie p racy , p la n o w a n ie se n so w n e g rafik ó w ,
- p rz y m u so w e u rlo p y d la p o p ra w ie n ia k o n d y c ji, m o ż liw o ść (k ilk u d n io w e g o ) w y p o c z y n ku
- (o b o w ią z k o w e ) u rlo p y d la p o ra to w a n ia z d ro w ia co 7, 8 lat; s tw o rz e n ie p a k ietu u rlo p ó w , - o d c ią ż e n ie o d o b o w ią z k ó w , z m n ie js z e n ie stre só w , m niej g o d z in w sz k o le ( z m n ie js z e n ie liczb y g o d zin d y d a k ty c z n y c h ), m n ie js z e o b c ią ż e n ie ,
- z a t r u d n i a n ie lepiej p rz y g o to w a n y c h z a w o d o w o , - z m n ie js z e n ie liczb y u c z n ió w w k la sa c h , g ru p ach .
Inne (głów n ie czynniki zależn e od nauczyciela)
B ad an i w y m ie n ia li ta k ż e w 13 p rz y p a d k a c h c z y n n ik i z a le ż n e i d o ty c z ą c e sam ej o so b y n a u czy ciela. N a jc z ę śc ie j p o ja w ia ły się p ro p o z y c je z w ią z a n e z d b a ło ś c ią o w ła sn y ro zw ó j, o p o z y ty w n e , o p ty m is ty c z n e n a sta w ie n ie d o sie b ie , innych i św ia ta w ogóle:
- s ta b iliz a c ja ro d zin n a,
- p o z y ty w n e n a sta w ie n ie n a u c z y c ie li do u czn ió w , - o p ty m is ty c z n e s p o jrz e n ie n a św ia t,
- trz e b a lubić s w o ja p racę i k o n ta k t z d z ie ć m i, ( J e ś l i n au czy ciel lubi dziec i i sw o ja pracę n ig d y się nie w y p a li” ),
- a k ty w iz o w a n ie ,
- d b a n ie o w ła sn y ro zw ó j p sy c h ic z n y , - m o ty w acja,
32 A. Lew in, Tw órcza p ra c a n a d sy stem em w ychow ania. W ydaw nictw o W S P Z N P. W arszaw a 2001, s. 58; H. K w iatkow ska, T. Lew ow icki. 2003. s. 54.
Czynniki zapobiegające w ystępowaniu syndromu. 89
- u m ie ję tn o ść ro z d z ie le n ia p ro b le m ó w o so b isty c h i p ro b le m ó w w pracy, nie z a n o sz e n ie p ro b le m ó w ze sz k o ły d o d o m u ,
- w ię k sz a e fe k ty w n o ś ć d z ia ła ń w y c h o w a w c z y c h , sto so w a n ie ró ż n o ro d n y c h m etod. C zy n n ik i z w ią z a n e z p o d sta w o w y m i ro d zajam i w s p a rc ia sp o łe c z n e g o n a le ż ą d o w y m ie n ian y ch n ajcz ęściej. Z atem z g o d n ie z p rz e sła n ie m T. R o n g iń sk iej m o ż n a u zn ać o to c z e n ie najb liższy ch w sp ó łp ra c o w n ik ó w z a e m o c jo n a ln y „p a ra so l o c h ro n n y ” , je ś li n a u c z y c ie le fu n k c jo n u ją w o p a rc iu o z a sa d y w sp ó łp ra c y n ie ry w a liz a c ji34. Z p e w n o ś c ią w agi d z ia ła ń w s p ie ra ją c y c h n ie d a się p rz e c e n ić n a żad n y m z e ta p ó w p o ja w ia n ia się sy n d ro m u w y p a le n ia i w o b e c
o d d z ia ły w a n ia k tó re g o k o lw ie k ź ró d ła stresu . W je d n y c h p rz y p a d k a c h b ę d ą d z ia ła ć p ro fila k ty czn ie, w d ru g ic h te ra p e u ty c z n ie , w inn y ch z m n ie js z a ją c in te n sy fik a c ję o b ja w ó w . Ja k tw ie r dzi J. Fengler: „ W sp a rcie sp o łe c z n e m o żn a p o tr a k to w a ć j a k o p o d s ta w o w y c z y n n ik p r z y b a d a n iu o b c ią ż e n ia i za w o d o w e j d e fo r m a c ji o so b o w o ści. W b a d a n ia c h w y p a le n ia j e s t to w p ro st je d n o m y ś ln ie za le c a n e ”35.
Im p lik acje d la p ra k ty k i w y n ik a ją c e z p o w y ż sz y c h badań o d n o s z ą się d o w sz y stk ic h p o te n c ja ln y c h ź ró d e ł w s p a rc ia n a u c z y c ie la w je g o ro z w o ju z a w o d o w y m : do d y re k to ró w , p e d a g o g ó w i p sy c h o lo g ó w , k o le ż a n e k i k o leg ó w z p ra c y o ra z d o o rg a n iz a to ró w form d o s k o n a le n ia (o ferty z w ią z a n e z in fo rm a c ja m i o sy n d ro m ie w y p a le n ia z a w o d o w e g o ). W sk azan y m j e s t ab y k o lejn y raz n a g ło ś n ić p ro b le m zb y t ro zb u d o w an ej b iu ro k ra ty c z n ie fo rm u ły a w an su z a w o d o w eg o i ap e lo w a ć o b ard ziej a d e k w a tn e ro z w ią z a n ia . O s ta tn ią su g e s tią d la p rak ty k i n iech b ę d zie m o d y fik a c ja p la n ó w stu d ió w p e d a g o g ic z n y c h i n a u c z y c ie lsk ic h p o p rz e z w z b o g a c e n ie ich o treści z w ią z a n e z e z ja w is k ie m w y p a le n ia z a w o d o w e g o o ra z r o lą w sp a rc ia sp o łe c z n e g o w p ro fe sjo n a ln y m ro z w o ju n au c z y c ie la .
L iteratu ra
A. Bishay, Teacher M otivation an d Job Satisfaction, „Journal o f Undergraduate Sciences”, Fall 1996, 3.
A. Brouwers, W. Tomic, Teacher Burnout, Perceived Self-Efficacy in Classroom M anagem em nt, and Student D isruptive Behaviour in Secondary Education, „Curriculum and Teaching” 1999, Vol. 14, No. 2.
A. Brouwers, W. Tom ic. A longitudinal study o f teacher burnout and perceived self-efficacy in class room management, „Teaching and Teacher Education” 2000.
R. Cieślak, Wsparcie społeczne - problem y i techniki pom iaru, w: Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wyd. Naukowe PW N, W arszawa 2004.
C. Cutrona, D. Russel, The Provisions o f Social Relationships and Adaptation to Stress, „A dvances in Personal Relationships” 1987, Vol. 1.
J. Dorman. Testing a M odel fo r Teacher Burnout. „Australian Journal o f Educational and D evelop mental Psychology” 2003.
B. Dymara, Edukacja ju tr a - poszukiw anie cech i znaczeń, [w:] Edukacja ju tra , K. Denek, T. Zimny (red.), W ydaw nictwo M ENOS, Częstochow a 2001.
K. Duraj-Nowakowa, System ologiczne inspiracje pedeutologii, „IM PULS”, Kraków 2000.
34 T. R ongińska, W. G aida. Stra teg ie radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w p ra c y za w o d o w ej. W y daw nictw o UZ, Z ielona G óra 2003, s. 6.
90 A nna S zczęsna
D. Ekiert-Oldroyd, (red.), Problem y w spółczesnejpedeutologii. T e o r ia -p r a k ty k a -p e r s p e k ty w y , W y daw nictwo UŚ, Katowice 2003.
B. Färber, Treatment Strategies fo r D ifferent Types o f Teacher Burnout, „Psychotherapy in Practice” 2000, Vol. 56 (5).
J. Fengler, Pomaganie męczy. W ypalenie w p ra cy zawodowej, W ydawnictwo GW P, Gdańsk 2000. L. Golińska, W. Świętochowski, Tem peramentalne i osobowościowe determ inanty wypalenia zaw o
dowego u nauczycieli, „Psychologia W ychow awcza” 1998, nr 5.
Z. Jasiński, Academ ic E d u ca tio n o f Adults in Poland, [w:] Adult Eduction at the Begining o f the 21s' Century, E. Sapia-Drewniak, z. Jasiński, H. Bednarczyk (ed.), W ydaw nictwo UO, O pole-Radom- Bonn 2002
Z. Jasiński, Polscy nauczyciele wobec awansu zaw odow ego (doniesienie z badań), [w:] N auki p ed a gogiczne w Polsce. Dokonania, problem y, współczesne zadania, perspektyw y, T. Lewowicki, M. Szymański (red.). W ydaw nictwo AP, Kraków 2004.
S. Kawula, Spirala życzliwości: od w sparcia do samorozwoju, [w:] Wsparcie społeczne w różnych układach ludzkiego życia, E. K antow icz (red.), W ydawnictwo WSP, Olsztyn 1997.
S. Kimball, S. Brown, W essling, M entoring to A vo id Burnout, [w:] J. Boreen, D. Niday, M entoring Across Boundaries: H elping Beginning Teachers Succeed in Challenging Situations, Stenhouse Publishers 2003.
R. Kretschman, Stres w zawodzie nauczyciela. W ydawnictwo GWP, G dańsk 2003.
Г. Lewowicki. Problem y teorii i praktyki zawodu nauczycielskiego - pedeutologiczna „kwadratura koła", [w:] Problem y współczesnej pedeutologii. Teoria - praktyka - perspektyw y, D. Ekiert- O ldroyd (red.). W ydaw nictwo UŚ, K atow ice 2003, s. 67.
A. Lewin, Twórcza praca nad system em wychowania, W ydawnictwo W SP ZNP, W arszawa 2001. S.M. Litzke. H. Schuh, Stres, m obbing i wypalenie zawodowe, GWP, Gdańsk 2007.
C. Masłach. Wypalenie się: utrata troski o człowieka, [w:J Psychologia i życie, P. Zim bardo, F.L. Ruch, W ydawnictwo PWN, W arszawa 1994.
C. Masłach. Wypalenie - w perspektyw ie wielowym iarowej, [w:] H. Sęk, Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. PWN, W arszawa 2000, s. 24.
H. Przybyła, Psychologiczne koszty zespołu wypalenia zawodow ego w śród nauczycieli a kierunki p o m ocy psychologicznej, [w:] Zdrowie psychiczne w zawodzie nauczycielskim , T. Rongińska, W. Gaida, U. Schaarsmidt, (red. naukow a) W SP Zielona Góra, Uniw ersytet Potsdam, Zielona G ó ra - Potsdam 1998.
T. Rongińska. W. Gaida. Strategie radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej. W ydawnictwo UZ. Zielona G óra 2003.
H. Sęk. R. Cieślak. Wsparcie społeczne - sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, H. Sęk. R. Cieślak (red.), W y dawnictwo N aukowe PWN, W arszawa 2004, s. 19.
A. Skwara, Profilaktyka zespołu wypalenia zaw odow ego w śród nauczycieli - stan fa ktyczn y i p ropo nowane zm iany, [w:] Zdrowie psychiczne w zawodzie nauczycielskim. T. Rongińska, W. Gaida. U. Schaarsmidt (red.), W ydawnictwo W SP Zielona Góra. Uniwersytet Potsdam, Zielona G óra - Potsdam 1998.
A. Szczęsna. N iepublikowana praca doktorska Wsparcie społeczne a funkcjonow anie profesjonalnej sieci wspom agania nauczycieli w rozwoju, Uniwersytet Opolski 2007.
B. Śliwerski, Wypalenie przestrzeni zaw odow ej nauczycieli, „A m icus” 1999, nr 2.
M. Tatar, V. Yahav, Secondary School P u p ils’ Perceptions o f Burnout am ong Teachers, „British Journal o f Educational Psychology” 1999, 69, s. 458.
S. Tucholska. Stres w zawodzie nauczyciela, „Psychologia W ychowawcza” 1996. S. Tucholska. Wypalenie zawodowe nauczycieli. W ydawnictwo KUL, Lublin 2003.
W. Żłobicki, Nauczycielski niebyt. O syndrom ie wypalenia zawodowego, [w:] Edukacja alternatywna. Nowe teorie, modele badań i reformy, J. Piekarski, B. Śliwerski (red.), W ydawnictwo „IM PU LS”, Kraków 2000, s. 398-399.
Czynniki zapobiegające w ystępow aniu syndromu... 91
