Oświeceniowe koncepcje stratygrafii geologicznej w Polsce

Zbigniew Wójcik

Oświeceniowe koncepcje stratygrafii

geologicznej w Polsce

Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 2, 5-19

TO M II

PO LSK A A K A D E M IA U M IEJĘTN O ŚCI

P R A C E KOMISJI HISTORII N A U K I

2000

Zbigniew WÓJCIK

OŚWIECENIOWE KONCEPCJE STRATYGRAFII

GEOLOGICZNEJ W POLSCE

P o d sta w y n o w o cz e sn e j g e o stra ty g ra fii z a cz ę ły k sz ta łto w a ć się w d ru g ie j p o ło w ie X V II w . Im p u lse m d la ó w cz e sn y ch stu d ió w n ad teo rią Z ie m i sta ły się stu d ia n a d p o to p e m b ib lijn y m , k tó ry in te rp re to w a n o w o p a rciu o p rz e sła n k i ra cjo n a listy c z n e (m .in. na p o d sta w ie sk a m ie n ia ło ści z w ie rz ą t m o rsk ich , s p o ty ­ k a n y c h w s k a ła ch z n a jd u ją cy ch się na ląd zie ). W p ie rw sz e j p o ło w ie X V III w. p o d ję to p ró b y w y tłu m a cz e n ia p o w sta n ia Z ie m i ja k o p la n e ty u k ła d u sło n e c z n e ­ go. S w o je p o g lą d y na ten te m at p rz e d sta w ił m .in. G . B u ffo n w d z ie le z 1 7 4 9 r.

H isto ire et th eorie d e la T erre, a w 1778 r. w ro z p ra w ie Les ép oqu es d e la N atu re.

W o sta tn ie j z ty ch p rac p rz y ro d n ik fra n cu sk i w y ró ż n ił 7 e p o k , z k tó ry ch p ie r w ­ sza w ią z a ła się z o d e rw a n ie m b ry ły z ie m sk ie j z p ra -S ło ń ca , a o sta tn ia d o k u ­ m e n to w a ła z a sie d le n ie Z ie m i p rz e z cz ło w ie k a . P o d o b n e p ró b y k la sy fik a cji p o ­ d e jm o w a li p rz y ro d n icy in n y ch k rajó w . W P o lsce sto su n k o w o cz ę sto o d w o ­ ły w a n o się d o ro z p ra w y J. G . L eh m a n n a z 1 7 5 6 r. V ersu ch ein er G esch ich te von

F lötz-G eb irg en . O sta tn ia z tych p rac d o ty czy ła o sa d ó w w a rstw o w a n y c h , na ogó ł

p o w sta ły c h w m o rzu .

P o lscy p rz y ro d n icy X V III i p o cz ą tk u X IX w . o p o w ia d a li się za o rg a ­ n ic z n y m p o ch o d z e n ie m sk a m ie n ia ło ści (m .in. G . R z ą cz y ń sk i, H istoria n atu ralis

R eg n i P olon iae, 1 7 2 1 ). O d w o ły w a li się p o n a d to do d zieł g e o lo g icz n y ch i k o sm o -

g e n ic z n y c h B u ffo n a o raz stra ty g ra fii L eh m a n n a . P rz y ję te p rz e z n ich p o d z ia ły s tra ty g ra fic z n e o p ie ra ły się g łó w n ie na p rz e sła n k a ch lito lo g icz n y ch lub o ro lito - g ra ficz n y ch . Z d a w a n o so b ie sp ra w ę z w a rto ści c h ro n o lo g icz n e j sk a m ie n ia ło ści. P rz y jm o w a n o p o n a d to (z w ła sz cz a J. Ph. C aro si w p ra cy z lat 1 7 8 1 -1 7 8 4 R eisen

d u rch v ersch ied en e p o ln isch e P rov in zen ) istn ie n ie c o n a jm n ie j d w ó ch w ie lk ich z a ­

le w ó w m o rsk ich . Z z a lew a m i tym i w ią z a ło się n a o g ó ł istn ie n ie sk ał w ę g la n o ­ w y c h ze sz cz ą tk a m i o rg a n iz m ó w .

N a jp e łn ie jsz e sch e m a ty lito stra ty g ra ficz n e , p rz e d sta w io n e tak że na m a ­ p a ch , o g ło sili J. É. G u etta rd (M ém oire su r la n atu re du terrain d e la P olog n e, 1764) o ra z S. S ta sz ic (O ziem iorod ztw ie K arp atów i in n ych g ó r i rów n in P olski, 1815).

6 ZBIGNIEW WÓJCIK P ie rw sz y z n ich w y ró ż n ił 4 je d n o stk i stra ty g ra ficz n e , d ru gi (na z n a c z n ie w ię k ­ sz y m o b sz a rz e ) — 5. P ra k o leb k ą o sa d ó w m ło d sz y ch je d n o ste k b y ły dla n ich K arp aty (p o d o b n ie ja k dla C a ro sie g o ). Z teg o m asy w u m iały b yć p rz e n ie sio n e p rzez w o d y m o rsk ie ró żn e k o p a lin y , w tym sól k am ien n a i ru d y m e ta li.

O św ie c e n io w y o k res stra ty g ra fii d o ce n ia ł w a rto ść c h ro n o lo g ic z n ą s k a m ie ­ n iało ści o rg a n icz n y ch . T en n u rt b a d a ń ro z w in ą ł się na sz e rsz ą sk a lę d o p iero w p ierw szej p o ło w ie X IX w. i został u d o k u m e n to w an y m .in. pracam i G . G . P u sch a i L. Z ejsz n era .

1

W 1 8 1 5 r. w W a rsz a w ie S ta n isła w S ta sz ic o g ło sił m o n o g ra fię g e o lo g ic z n ą z iem p o lsk ich i o b sz a ró w p rz y le g ły ch pt. O z iem iorod ztw ie K arp atów i i?m ych g ó r

i rów nin Polski. T e g o też roku w L on d yn ie W illiam S m ith w yd ał stu d iu m A m em oir to the m ap an d d elim ation o f the S trata o f E n glan d an d W ales w ith p a rt o f S cotlan d.

P ie rw sz e z tych d z ie ł, o ile ch o d zi o p o d sta w y k o n ce p cji stra ty g ra fii g e o lo g icz n e j, z a m y k a ło o św ie ce n io w y o k res ro z p o z n a n ia d ziejó w Z ie m i, w k tó ry m id e n ­ ty fik acja o rg a n iz m ó w k o p a ln y ch m iała z n a cz e n ie p o m o cn icz e. D ru g ie — ro z ­ p o cz y n a ło o k res n o w o cz e sn e j b io stra ty g ra fii, o p arte j na a n a liz a ch s k a m ie n ia ło śc i p rz e w o d n ich . Je st rz e cz ą z ro z u m ia łą , że w y m ie n io n a d ata nie je st c e z u rą . P ro ­ b lem sk a m ie n ia ło ści p rz e w o d n ich d o strz e ż o n o w cz e śn iej w E u ro p ie i A m e ry ce . P o 1 815 r. u k a z y w a ły się ró w n ież ro z p ra w y , w k tó ry ch e le m e n ty b io stra ty g ra fii tra k to w a n o m a rg in a ln ie . Z d ru g iej stro n y na p o cz ą tk u X IX w. ro z w in ę ły się , z w ła sz cz a w e F ra n cji, b a d a n ia z o o lo g icz n e i p a le o n to lo g icz n e . S p rz y ja ły o n e ro z p o z n a w a n iu o rg a n iz m ó w k o p a ln y ch , w ty m g a tu n k ó w ro z p rz e strz e n io n y c h w d u ż y ch z b io rn ik a c h w o d n y ch , a z a ra z e m k ró tk o trw a ły ch . T o w ła śn ie te g a ­ tu nki m iały n a jw ię k sz e z n a cz e n ie p rzy k o relo w a n iu o sa d o w y ch se rii sk a ln y ch teg o sa m e g o w iek u .

2

P o to p je st z ja w isk ie m p rz y ro d n icz y m , k tó reg o k o n se k w e n cje g e o lo g ic z n e d o strz e ż o n o n a jw cz e śn ie j. B ad acze p ro b lem u o d n o to w u ją leg e n d y o p o to p ie w w ie rz e n ia ch lu d ó w p ie rw o tn y ch ró ż n y ch k o n ty n en tó w o raz w k u ltu ra ch u m y sło w y ch sta ro ż y tn y c h kręgu ś ró d z ie m n o m o rsk ie g o 1. Z n a la z ło to tak że w y ­ raz w S tarym T estam en cie, ch o ć in te rp re ta cja sa m e g o z jaw isk a n ie m a ta m o d w o ła n ia d o w a ru n k ó w n a tu ra ln y ch . P rz y ję cie , że p a sa ż e ro w ie A rk i N o e g o m o gli u ra to w a ć się na zb o cz a ch w y n io słe j gó ry , w y m a g a ło b y o d w o ła n ia się d o

1 Por. A. i E. Tollmannowie, A jednak byt potop, Warszawa 1999; J. Popiołek, Teorie

potopu w przyrodoznawstwie europejskim II połozoy XVII wieku, ich geneza i znaczenie w dziejach myśli geologicznej, „Prace Muzeum Z iem i", z. 39,1988, s. 3-59.

Oświeceniowe koncepcje stratygrafii geologicznej w Polsce 7 sp e c ja ln y c h o k o licz n o ści (np. w y so k a fala p o u d e rz e n iu d u ż e g o m e te o ry tu ), na co n ie m a m y p o tw ie rd z e n ia w n a jm ło d sz y ch o sa d a c h B lisk ie g o W sch o d u .

P ro b le m p o to p u oraz sz cz ą tk ó w z w ie rz ą t m o rsk ich sp o ty k a n y ch na ląd zie in try g o w a ł p rz y ro d n ik ó w Ś re d n io w ie cz a i e p o k i R e n esa n su . S p e c ja listy c z n e stu ­ d ia te re n o w e p ro w a d z ił m .in. L e o n a rd o da V in ci. W X V II w. sta ło się to je d n y m z m o ty w ó w p rz e w o d n ich w ro z w a ż a n ia ch n a jw y b itn ie jsz y c h u c z o n y ch E u ro p y . W d ru g ie j p o ło w ie teg o stu le cia z a cz ę ła się fo rm o w a ć teoria Z ie m i, w k tó rej p o d e jm o w a n o p ró b y w y ja śn ie n ia p o to p u b ib lijn e g o w sp o só b ra cjo n a ln y . W y p o w ia d a li się na ten tem at u czen i tej m ia ry c o K a rtez ju sz i L e ib n iz , S te n o n i W o o d w a r d 2. N a z w a n o ich p ó źn ie j d y lu w ia lista m i (p o to p ista m i). G łó w n ą ich z a słu g ą , w o k re sie w cz e sn e g o O św ie ce n ia , b y ło ro z p o z n a n ie w ie lu n o w y ch fa k tó w o ra z p rz e ła m a n ie b a rie ry p sy ch o lo g icz n e j. W y k a z a n o b o w ie m , że je st d u ż y o b s z a r b a d a ń , w k tó ry m n ie m a isto tn y c h sp rz e cz n o ści m ię d z y P ism em

Ś w ięty m a w y n ik a m i b a d a ń d y scy p lin e k sp e ry m e n ta ln y ch .

W p o ło w ie X V II w. o g ło sz o n o kilk a sch e m a tó w stra ty g ra ficz n y ch , o p a r­ ty ch n a p rz e s ła n k a c h lito lo g icz n y ch o raz p a le o n to lo g icz n y ch . O d w o ły w a n o się p rzy ty m d o o g ó ln e g o ze staw u s k a m ie n ia ło ści, p o ró w n u ją c je z a ra z e m z tym i o r g a n iz m a m i, k tó re ży ły w sp ó łcz e śn ie w m o rz u lu b na ląd zie. W o p ra co w a n ia ch g e o lo g ó w p ra c u ją c y c h na z ie m ia ch p o lsk ich n a jcz ę ście j o d w o ły w a n o się d o sc h e ­ m a tó w s tra ty g ra fic z n y c h G. B u ffo n a, p rz e d sta w io n y ch w 1749 r. w ro z p ra w ie w y d a n e j w P a ry ż u pt. H istoire et theorie d e la T erre, a z w ła sz cz a w o d n o w io n e j w e rsji p ra c y te g o au to ra z 1778 r. pt. Les ép oq u es d e la N atu re. P o n a d to g e o lo g o w ie w y w o d z ą c y się ze szk ó ł n ie m ie ck ich o p ie ra li się p rz e w a ż n ie na s ch e m a cie stra ­ ty g ra fic z n y m J. G . L eh m a n n a , o g ło sz o n y m w 1 7 5 6 r. pt. V ersu ch ein er G esch ich te

von F lö tz -G eb irg en . O sta tn im z tych sch e m a tó w p o słu g iw a ł się z w ła sz cz a Ja n Filip

G a ro si, W ło c h w y k sz ta łco n y w L ip sku i p ra cu ją cy w słu ż b ie g e o lo g icz n ej S ta n is ła w a A u g u sta P o n ia to w sk ie g o . D ał tem u w y ra z z w ła sz cz a w ro z p ra w ie z la t 1 7 8 1 -1 7 8 4 pt. R eisen du rch v ersch ied en e p o ln isch e P rov in zen , m in eralog isch en

a n d a n d er en In h alts. D o w cz e sn y ch k o n ce p cji stra ty g ra fic z n y c h B u ffo n a n a w ią z a ł

z w ła s z c z a J. É. G u e tta rd w ro z p ra w ie z 1 7 6 4 r. M ém oire su r la n atu re du terrain d e

la P o lo g n e et d es m in érau x q u ’il ren ferm e (w raz z m a p ą g e o lo g icz n ą z ie m p o lsk ich

— ry c. 1). K o n ce p cje p ó ź n ie jsz e B u ffo n a teorii Z ie m i s p o p u la ry z o w a ł S ta n isła w S ta s z ic w p o lsk im p rz e k ła d z ie E pok n atu ry z 1 7 8 6 r., a n a stę p n ie w sw y m o ry g i­ n a ln y m d o ro b k u n a u k o w y m : g e o lo g icz n y m i filo z o ficz n y m .

3

P o lsc y p rz y ro d n icy ko ń ca X V II i p o cz ą tk u X V III w . w ie lo k ro tn ie d aw ali d o w o d y s w e g o z a in te re so w a n ia m y ślą d y lu w ia listó w z a c h o d n io -e u ro p e jsk ich . Z n a jd u je m y te g o p rzy k ład w d ziele je z u ity G a b rie la R z ą cz y ń sk ie g o , w y d a n y m

8 ZBIGNIEW W ÓJCIK

Ryc. 1. Frag m en t C arte inineralogitjiie d c P ologn e }. E. G u ettard a z 1764 r. Na p o łu d n io w y m zachod zie k opczyk am i ozn aczo n o Beskidy, tw o rzące stratygraficznie jednostkę najstarszą — pas łu pk ow y lub m etaliczn y. N a północ od niego znajduje się jednostka m łod sza zw an a pasem soln ym (pionow e k resk ow an ie). Od K rak o w a po D n iep r ciąg n ie się m łod sza jed n ostk a straty g raficzn a, z w an a pasem

Ośioieceniowe koncepcje stratygrafii geologicznej w Polsce 9

w 1721 r. w S a n d o m ie rz u pt. H istoria n atu ralis cu riosa R eg n i P olon iae, M a g n i D u ca-

tus L itu an iae an n ex a ru m q u e p rov in ciaru m in tractatu s X X d ivisa. O to fra g m e n t te k s­

tu p o św ię co n y sk a m ie n ia ło ścio m :

N iek tó rzy przypisują p ow stanie konchiliów sile nasiennej ziem i, tj. gęstej m aterii utw orzonej ze zm ieszania soli z cieczą kam ieniejącą. P rzeciw tej opinii w ystępują inni, na czele z W o o d w ard em , głosząc, że m uszle i kopalne skorupiaki są to ciała m orskie, przeniesione p o d czas p o top u w gó ry, zasyp an e ziem ią, a z biegiem czasu stw ardn iałe, znajdyw ane w kam ieniach lub obok nich. N iek tó rzy popierają tę teorię ob serw acją, że skorupiaki te liniow ane dokładnie od pow iadają m orsk im i d latego nie m ożna je u zn ać za igraszki natury. W o o d w ard w ykład a, w jaki sposób d o stały się do okolic d a­ lekich od m o rza. Przyjm uje się także p o w staw an ie złóż, które osiad ły w różn y ch m iejscach, a m ian o­ w icie w arstw seryjnych określonej substancji: kam ieni, gipsu, m uszli, żył m etaliczn ych , piasku itd. [...] S ch eu ch zer [...] przek o n an y tym i i innym i argu m en tam i n azy w a zw olenn ików przeciw nej teorii lu dystam i, arch aistam i, idealistam i. N ajpew niejszym i św iadkam i kataklizm u po top u są, jak tw ierd zi, szczątki zn ajd yw an e na cały m św iecie. P o gląd ow i tem u przypisuję wielkie p raw d op o d ob ień stw o i uznaję, że b ez tru d u m ożna się z nim zgo d zić3.

R z ą cz y ń sk i był w y tra w n y m b a d a cz e m te re n o w y m . B ył p o n a d to p rzez w iele lat w b lisk ic h k o n ta k ta ch z p rz y ro d n ik a m i g d a ń sk im i. N ic w ię c d z iw n e ­ g o, że tak je d n o z n a c z n ie o p o w ie d z ia ł się za słu sz n o ścią w y w o d ó w W o o d w a rd a i S ch e u ch z e ra . W y tra w n y m i p rz y ro d n ik a m i w p o ło w ie X V III w . byli tak że n a u cz y cie le szk ó ł p ija rsk ich i je z u ick ich o raz se m in a riu m d u ch o w n e g o K sięży M isjo n a rz y p rzy ko ściele Sw . K rzy ża w W a rsz a w ie . A b so lw e n te m o sta tn ie j z tych sz k ó ł b y ł m .in. K rz y sz to f K lu k , a u to r o g ło sz o n e j w la ta ch 1 7 8 1 -1 7 8 2 k siążk i R zeczy kop aln y ch osobliw ie zd atn iejszy ch szu kan ie, pozn an ie, zażycie. N ie ­ w ą tp liw ie zn ał on p o d sta w o w e d zieła g e o lo g icz n e B u ffo n a , k tó re g o p o g lą d ó w n a p o w sta n ie Z ie m i ja k o p lan ety nie p o d zielał. Ś ciśle fiz y cz n a in te rp re ta cja p rz y ro d n ik a fra n cu sk ie g o p o w sta n ia p lan et u k ład u s ło n e c z n e g o dla au to ra tej k siążk i b y ła sp rz e cz n a z P ism em Ś w ięty m , zg o d n ie z k tó ry m Z ie m ia m iała istn ieć 4 tys. lat, a nie 75 tys. — ja k p rz y jm o w a ł B u ffon . K lu k z re sz tą n ie z a jm o w a ł się z a g a d n ie n ia m i stra ty g ra fii g e o lo g icz n e j, a raczej o p ise m w a ż n ie jsz y ch g o s p o d a r­ c z o b o g a ctw n a tu ra ln y ch . N ic w ięc d z iw n e g o , że K sięgi M ojż esza sta n o w iły dla n ie g o w y sta rc z a ją c y d o w ó d na B o sk ą k re a cję św ia ta . S w o je sta n o w isk o na ten tem at ujął — o d w o łu ją c się do p ism a z 1 754 r. G a n g a n e lle g o (p ó ź n ie jsz e g o p ap ie ża K le m e n sa X IV ) — n astę p u jąco : „H isto ria n a tu ra ln a je st dla w sz y stk ich n aro d ó w z a m k n ię tą k sięg ą, jeżeli n ie u zn aje B oga ja k o stw a rz a ją c e g o i u trz y ­ m u ją ce g o [...] R o zu m k o p ie so b ie o k ro p n e p rz e p a ści, je że li n icz e g o słu ch a ć nie ch ce , ty lk o n a m ię tn o ści i z m y słó w [...] N ic n ie je st p ię k n ie jsz e g o n ad h isto rię n a tu ra ln ą , g d y je s t z d ziejam i religii s p o jo n ą "4. B yła to p o sta w a p o w sz e ch n ie a k ce p to w a n a w k rę g a ch in te lig en cji p o lsk ie j o k resu S ta n isła w o w sk ie g o . D ość p o ­ w ie d z ie ć, ż e p o p u la rn e sło w a je d n e j z ó w cz e sn y ch k o lęd b rz m ią : „ C z te ry ty siące

3 G. Rzączyński, Historia naturalis curiosa, Sandom iri 1721, s. 23; tłum aczenie D. Turkow skiej.

4 Cytat za: K. Kluk, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie, za­

10 ZBIGNIEW WÓJCIK lat w y g lą d a n y ". Ś p ie w a m y ją d o d ziś, n ie z a sta n a w ia ją c się je d n a k n a d p o g lą d a ­ m i p rz y ro d n icz y m i e p o k i, w któ rej z o sta ły n ap isan e.

O g ło sz o n a p rz e z B u ffo n a w 1 7 4 9 r. h isto ria i teoria Z ie m i od p o cz ą tk u b y ła d z ie łem k o n tro w e rsy jn y m św ia to p o g lą d o w o . Je j n ow a w y k ła d n ia z 1 7 7 8 r., z a w a rta w d z ie le Les ép oqu es d e la N atu re, w e F ran cji om al n ie z a k o ń c z y ła się u w ię z ie n ie m au to ra. M iał teg o św ia d o m o ść S ta n isła w S ta sz ic, g d y z d e cy d o w a ł się n a w y d a n ie p o lsk ie g o p rz e k ła d u tego d zieła. U k a z a n ie się w 1 7 8 6 r. k siążk i

E p oki n atu ry (ryc. 2) p o p rz e d z ił u lo tk ą , któ ra je st z a ra z e m ro d z a je m p o lem ik i

z p o sta w ą K lu k a. P isał w niej m .in.:

O świeceniowe koncepcje stratygrafii geologicznej w Polsce 11 Dzieli [Buffon] historię p rzyp ad k ów natu ry, od p o czątk u jaki daje Ziem i aż d o n aszych c z a ­ só w , i zary w ając naw et u w agę swoją p rzyszło ść, na siedem epok, i stanow i niektóre p o w szech n e uk ład y, jako to: 1) że Z iem ia pod ek w atorem w ypuk łą, a pod biegunam i w klęsłą, 2) iż m a w sobie ciepło w łaściw e i niezaw isłe od Słońca, jednak swój p o czątek od Słońca m ające, 3) iż to ciepło jest słabe i n iew y starczające na u trzy m an ie życia istot ży w y ch i n atury, 4) że m ateria p ierw iastkow a w szystk ich ciał jest szkło. Z tych w ięc uk ład ów , a m ianow icie z p o staw y Z iem i w n osi, iż p rzy p ierw iastk o w y m p o czątku sw oim zupełnie była płynną, a g d y w o d a m ało tylko ciał rozw iązu je, w ięc p rz e z ogień stała się płynną, czyli roztop ion ą; po n iew aż z aś ta roztop ion a Ziem ia p o trzebow ała 7 5 000 lat p rzeciąg u czasu , nim się w niniejszej swej ok azać m ogła p ostaci, a tak ow e m niem anie Św ię­ tem u się sp rzeciw ia Pism u, p rzeto jm ć pan Buffon czyni rozstrząśn ien ie p ierw szy ch w ierszy dziejów stw o rzen ia św iata przez M ojżesza i nie tylko znosi sw y m ro zu m o w an iem w szelkie p o w ierzch ow n e sp rzeciw ien ia się, lecz w y ciąga z niego jeszcze wnioski na u tw ierd zen ie układu sw eg o 5.

B u ffo n na p o d sta w ie o b licz e ń sty g n ię cia ro z to p io n e j b ry ły m etalu w y li­ cz y ł, ż e Z ie m ia — o d e rw a n a od S ło ń ca — m a 75 tys. lat. Istn ieją ce n a niej ży cie o r g a n iz m ó w je st u w a ru n k o w a n e g łó w n ie c ie p łe m w e w n ę trz y m g lo b u z ie m s k ie ­ go. U trata te g o ciep ła o sta tecz n ie m iała n a stą p ić za 93 tys. lat, co je d n o c z e śn ie o z n a c z a ło tzw . k o n iec św iata o rg a n icz n e g o .

B u ffo n w y ró żn ił sie d em e p o k , k tó re o p isa ł n a stę p u ją co : „1 — K ied y Z ie m ia i P la n e ty w zięły sw ó j k ształt. 2 — G d y m ateria sty g n ą c k sz ta łto w a ła w e w n ą trz Z ie m i sk a ły , a po w ie rzch u ro zb iła te o g ro m n e w sz k ło m ie n n e b ry ły . 3 — K ied y w o d y o k ry w a ły n asz ląd. 4 — G d y w o d y o p a d ły , a o tch ła n ie o g n ie m b u c h a ć z a cz ę ły . 5 — K ied y sło n ie i in n e p o łu d n io w e z w ie rz ęta m iesz k a ły w k ra ­ in a c h p ó łn o cn y ch . 6 — K ied y n a stą p iło ro z łą cz e n ie lądó w . 7 — K ied y cz ło w ie k z a c z ą ł w sp ó ln ie p ra co w a ć z N a tu rą ". S ło w n ictw o je s t tu, rze cz z ro z u m ia ła , S ta s z ic a . M im o to je st rz e cz ą ja sn ą , że dla p rz y ro d n ik a fra n cu sk ie g o e p o k ą p ie rw s z ą b y ło fo rm o w a n ie się u k ład u sło n e c z n e g o , d ru g a — to tw o rz e n ie się ju ż sk a ł (d o d a jm y : d o stę p n y ch dla b a d a ń g e o lo g icz n y ch ), trzecia — p o k ry cie p rzez w o d y ju ż w y c h ło d z o n e g o g lo b u , czw arta — u k sz ta łto w a n ie się ląd ó w i o ce a n ó w . R o z w a ż a n ia d o ty cz ą ce ep oki p iątej o p ie ra ją się na p rz e sła n k a ch ś w ia d cz ą cy ch , iż o b s z a ry b ie g u n o w e (jako p o ło ż o n e b liż ej w n ę trz a Z iem i) b y ły cie p le jsz e , co s p rz y ja ło z a m ie sz k iw a n iu tam z w ie rz ą t cie p ło lu b n y c h (sło n io w a ty ch ). W m iarę s ty g n ię c ia g lo b u z w ię rz ę to m tym b y ło ju ż z b y t z im n o , co sk ło n iło je do p rz e n ie s ie n ia się na p o łu d n ie 6. S zó sta e p o k a B u ffo n a m iała d o w o d z ić z a istn ie ­ n ia w ie lk ie g o k a ta k liz m u , k tó ry sp o w o d o w a ł ro z e rw a n ie się p ie rw o tn e g o lą d u 7. O sta tn ia je s t z w ią z a n a z p o ja w ie n ie m się cz ło w ie k a na Z iem i. Z a ró w n o p rz y ­ ro d n ik fra n cu sk i, ja k i p o lski tłu m acz je g o d z ie ła , u w a ż a li, że cz ło w ie k m o że w y tw o r z y ć d o sta te cz n ie d u żo ciep ła , by u trz y m a ć ż y cie o rg a n icz n e na Z iem i ta k ż e p o o w ej ce z u rz e w y z n a cz o n e j liczb ą 93 tys. lat.

5 Ulotka w zbiorach Biblioteki Narodowej w Dziale Starodruków. W całości ulotkę przedrukow ano: Z Wójcik, Stanislazo Staszic organizator nauki i gospodarki, Kraków 1999, s. 183-185.

6 P. S. Pallas przyjmował, że szczątki mamutów zostały z Indii przerzucone ponad góram i środkowej Azji przez ogromne fale mórz południowych.

7 Polska prasa z lat osiemdziesiątych XVIII w. obfituje w przepowiednie o m ają­ cych nastąpić katastrofach na lądzie europejskim.

12 ZBIGNIEW W ÓJCIK Z w ra ca m y u w a g ę , że o w e sie d e m e p o k — to ró w n ież p ró b a sz u k a n ia k o m p ro m isu z P ism em Ś w ięty m , w k tó ry m św iat m iał b yć k re o w a n y p rz e z s ie ­ d e m dni. W c z e śn ie j, w X V II w ., p ró b ą k o m p ro m isu b y ły k o n ce p cje d y lu w ia li- sty cz n e . P o k ilk u d z ie się ciu la ta c h n ie był to p ro b lem z a p o m n ia n y , o c z y m m o że św ia d cz y ć ro z p ra w k a Ja n a Ja ś k ie w ic z a z 1 787 r. pt. D ysertacja na p u b licz n ej sesji

S zkoły G łó w n ej [...] czy tan a w K ra k o w ie p rz e d obecn ym tam S tan isław em A u g u stem .

P rz y ro d n icy d ru g ie j p o ło w y X V III w . sięg ali ju ż do p ro b lem ó w in te rp re ta cy jn ie z n a cz n ie tru d n ie jsz y ch , a z a ra z e m w a ż n ie jsz y ch ze w z g lę d ó w g o sp o d a rcz y ch . S tra ty g ra fia g e o lo g icz n a p o z w a la ła b o w ie m nie ty lk o p o zn ać d zie je i w ie k sk ał, a le u sta lić p e w n e p ra w id ło w o ści w k o n ce n tra cji k ru szcó w o raz in n y ch k o p alin .

4

W K rótkim ry sie ży cia m eg o S ta n isła w S ta sz ic p rz y p o m n ia ł, iż w 1781 r. w ra ca ją c d o k raju z P a ry ż a m iał z so b ą B u ffon a Les ép oqu e d e la N atu re. W te re n ie , w A lp a ch , A p e n in a ch o ra z w K a rp a ta ch m iał się p rz e k o n a ć, iż in te resu ją ca teo ria p rz y ro d n ik a fra n cu sk ie g o n ie je s t z g o d n a z o b ra z e m o b se rw o w a n y m 8. T o s k ło ­ n iło go d o p o d jęcia stu d ió w sp e cja listy cz n y ch , któ re p ó źn iej z e b ra ł w e w s p o m ­ n ia n ej ro z p ra w ie O zic m io ro d z tw ie K arp atów (ryc. 3). S łó w S ta sz ica z a u to b io g ra fii o p o g lą d a ch B u ffo n a: „ te o ria e p o k je s t d o w cip n a , ale z n atu rą n ie z g o d n a " — n ie n a le ż y z re sz tą ro z u m ie ć d o sło w n ie . W tere n ie w o d sło n ię cia ch w id o cz n e b y ły sk a ły ró ż n y c h e p o k , z a le ż n ie od w ie lu cz y n n ik ó w g eo lo g icz n y ch : z a ch o w a n ia p rz e d e ro z ją , p o k ry w sk ał m ło d sz y c h itp. P rz ek o n a li się o ty m tw ó rcy z p o ło w y X V III w ., a z w ła sz cz a w sp o m n ia n y ju ż b a d a cz fran cu sk i G u ettard .

Je a n E tie n n e G u e tta rd (1 7 1 5 -1 7 8 6 ) bad ał g eo lo g ię ziem p o lsk ich w la ta ch 1 7 6 0 -1 7 6 2 . W y n ik i sw o ich p ra c u d o k u m e n to w a ł kilk om a ro z p ra w a m i, z k tó ry ch je d n a — w sp o m n ia n a w y ż e j — o p a trz o n a była m ap ą g e o lo g iczn ą. In n ą ro z p ra w ę p o św ię cił W ie lic z c e , sz u k a ją c p e w n y c h p ra w id ło w o ści w p o w sta w a n iu z łó ż so ln y ch na k ra w ę d z ia c h ła ń c u c h ó w g ó rsk ich 9. U w ażał on, że je d n o stk i n a jsta rsz e z n a jd u ją się w K a rp a ta ch , k tó re n a z y w a „ p a se m łu p k o w y m lub k ru sz c o w y m ". M ło d sz e od n ic h są o sa d y z so lą k a m ien n ą p ó łn o cn e g o b rzeg u tych g ór o raz ich p rz e d g ó rz a — je st to „ p a s s o ln y ". Je s z cz e m ło d szy z n a jd u ją cy się b a rd z ie j na p ó łn o c „ p a s m a rg lo w y ", o b e jm u je g łó w n ie w y ż y n y śro d k o w o p o lsk ie. C ały N iż P o lsk i to o b sz a r p o k ry ty p ia sk ie m , z w a n y „p asem p ia sz c z y sty m ". Je st on o d p o ­ w ie d n ik ie m o sa d ó w n a jm ło d sz y ch .

A n a lo g icz n ą se k w e n cję serii sk a ln y ch G u etta rd w id ział tak że w s ą s ie d z ­ tw ie in n y ch g ó r E u ro p y . D la n ie g o , p o d o b n ie zre sztą ja k i S. P. P a lla sa cz y

8 Por. Pisma pedagogiczne Stanisława Staszica. Wydał i opracował Z. Kululski, Lublin 1926, s. 5.

9 Por. Z. W ójcik, Poglądy jean Etienne Guettarda na genezę i metody poszukiwań złóż soli

Oświeceniowe koncepcje stratygrafii geologicznej w Polsce

14 _{ZBIGNIEW W ÓJCIK}

Ryc. 4. Fragm ent mapy geologicznej środkowej Europy Stanisław a Staszica, rozpoczętej w 1806 r. i wydrukowanej w 1815 r.

Ośioiecenioioe koncepcje stratygrafii geologicznej w Polsce 15 S ta sz ic a , ją d ra k ry sta licz n e gór z m etalam i d o w o d z iły p ro cesó w sty g n ię cia sk o ­ ru p y ziem sk iej. P as so ln y m iał św ia d cz y ć ju ż o istn ie n iu na ziem i z b io rn ik ó w w o d n y c h o siln ej m in e ra liz a cji. M ło d sz y p as m a rg lo w y to d o w ó d istn ie n ia z b io r­ n ik ó w m o rsk ich o z a so len iu w o d y z b liż o n y m do w sp ó łcz e sn y ch . O sa d y p asa p ia sz c z y ste g o d o w o d z iły istn ie n ia w ie lk ich rzek , ro z m y w a ją cy ch p o d ło ż e o raz z a s y p u ją c y c h n iesio n y m i o sa d a m i w sz y stk ie o b n iż e n ia teren u .

O g ó ln ie rzecz trak tu jąc, G u ettard in tereso w ał się n ajw y żej czterem a e p o k a ­ m i B u ffon a. S taszic, o b ejm u jący o w iele w ięk szy o b sz a r za p rzed m io t sw y ch b ad ań (ryc. 4, 5 i 6), w y d zielił pięć je d n o ste k straty g raficzn y ch . N azw ał je — za trad ycją n iem ie ck ą — góram i. S ch arak tery zo w ał p o szcze g ó ln e je d n o stk i n astęp u jąco:

R yc. 5. Przekrój geo logiczn y p rzez ziem ie polskie d o łączon y w 1815 r. d o dzieła Stanisław a Staszica

O ziem iorod ztw ie K arpatów i inn ych g ó r i rów nin P olski

G ó ry pierw oro d n e: których skala jest jednostajną bryłą; nie leży ław icam i, albo przynajm niej nie ukazuje ław ic w w ielkich m asach , i nie prześciela się skałą innego gatunk u.

G óry ościenne czyli p ierw otn o-w arstw o w e: których skały są ułożone ław icam i: która składa się z ró żn eg o rodzaju skał gatu n k u , bez śladu w nich roślinnych lub żyw otn ich jestestw .

P asm o g ó r p rzed w o d o w y ch : które śred n iczy m ięd zy gó ram i ościenn ym i i góram i p o m o rsk im i, a często g ó r pom orskich byw a posad ą.

16 ZBIGNIEW W ÓJCIK G ó ry pom orskie: ud ziałan e w m orzach , w których m nożyły się gatunki m ałżó w i dzierstw in już zaginionych i gatunk i m ałżów i d zierstw in d otąd jeszcze się w m o rzu m n ożących .

G ó ry osep o w e: ud ziałan e najpóźniej z sam ych zam ętó w , z zam ieci piasku, glin i ru m ow isk różn eg o skał, op ok, g atu n k u 10.

Ryc. 6. G łów ne elem enty stratygrafii na m apie geologicznej Staszica przeniesione na podk ład w sp ó łczesn y (gran ice mają ch arak ter orientacyjny). Jednostki stratygraficzn e (od najstarszych do najm łodszych): I — g ó ry p ierw oro d n e, II — gó ry ościenne, czyli p ierw o tn o -w arstw o w e, III — g ó ry p rzed w o d o w e, IV — g ó ry pom orskie, V — gó ry osep o w e. Miejsca w y stęp ow an ia n iektórych kopalin: 1 — o łó w , 2 — cyn k , 3 — m ied ź, 4 — żelazo , 5 — s ó l k am ien n a, 6 — w ęgiel ziem n y (k a m ie n n y

i brun atn y)

10 S. Staszic, O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski, W arszawa 1815, s. VII-VIII.

Ośzoieceniozoe koncepcje stratygrafii geologicznej zo Polsce 17 P o m ija ją c sp e cy ficz n e sło w n ictw o (w le g e n d z ie d o m ap y a u to r p o d ał je p o fra n c u sk u ), S ta sz ic ro z w a ż a n ie sw e u d o k u m e n to w a ł ta k ż e sy n te z ą k a rto g ra fi­ c z n ą , d o k tó re j w łączy ł ró w n ie ż p rz e k ró j g e o lo g icz n y , o b e jm u ją cy K a rp a ty w ra z z p rz e d g ó rz e m , w y ży n y śro d k o w o p o lsk ie o ra z N iż P o lsk i. Z p rz e k ro ju te g o w y ­ n ik a , że z K a rp a t — ja k o p ra k o le b k i — p o ch o d z ą z w ła sz cz a o sa d y z k ru sz ca m i je d n o s tk i p o m o rs k ie j11. T y m sa m y m S ta sz ic — p o d o b n ie ja k G u e tta rd — w je d ­ n o stk a ch p ie rw o ro d n y c h o raz o ście n n y ch w id z ia ł ź ró d ło p o ch o d z e n ia k ru sz c ó w w s k a ła c h stra ty g ra fic z n ie m ło d sz y ch . S ta sz ic o w sk ie „ g ó ry p rz e d w o d o w e ", p o ­ d o b n ie ja k p a s so ln y G u e tta rd a , to o sa d y d o w o d z ą ce istn ie n ia z b io rn ik a w o d n e ­ go z o k re su sto p n io w o w y ch ła d z a ją ce j się sk o ru p y z iem sk iej. T a je g o k o n sta ta cja m ia ła n a s tę p stw a g e o lo g icz n o -p o sz u k iw a w cz e z a ró w n o w X V III, ja k i X IX w ., g d y p ro w a d z o n o na p ó łn o c od d o lin y W isły k o sz to w n e p o sz u k iw a n ia p o k ła d ó w soli k a m ie n n e j. L o g icz n ie o b m y ślo n y sch e m a t B u ffo n a i k o n ty n u a to ró w je g o m y ­ śli te o re ty c z n e j — gd y ch o d z i o s ó l k a m ie n n ą — m iał się o k a z a ć „ te o rią d o w ­ cip n ą , a le z n a tu rą n ie z g o d n ą ". P o k ład y z so lą k a m ie n n ą W ielicz k i i B o ch n i, w k tó ry c h z re sz tą p o z n a n o sk a m ie n ia ło ści, m ia ły się w k o ń cu o k a z a ć g ó rn ą c z ę śc ią je d n o s tk i n a z w a n ej p rz e z S ta sz ica g ó ram i p o m o rsk im i.

Z a ró w n o K lu k , ja k i C aro si z a jm o w a li się b a d a n ia m i b a rd z ie j s z c z e g ó ło ­ w y m i. C ie k a w iły ich k o p a lin y o z n a cz e n iu p ra k ty cz n y m . W s w y ch p ra c a c h o d ­ w o ły w a li się raczej d o k o n cep cji s tra ty g ra fic z n y c h L e h m a n n a , k tó ry in te re so w a ł się g łó w n ie seria m i w a rstw o w y m i (F ló tz g e b irg e ), o d p o w ie d n ik a m i S ta sz ic o - w y c h g ó r p o m o rsk ich . D la g e o lo g a k ró le w sk ie g o sk a ła m i m a cie rz y sty m i m ło d ­ sz y c h je d n o s te k stra ty g ra ficz n y ch (o w y ra ź n y m w a rstw o w a n iu ) b y ły serie p ia s z ­ c z y s te m a sy w u k a rp a ck ie g o . S k a ły te p o d cz a s d w ó ch w ie lk ich z a le w ó w m o r­ sk ich b y ły in te n sy w n ie ro z m y w a n e i — p o k ru sz o n e lu b ro z p u sz cz o n e w z b io r ­ n ik u w o d n y m — zo sta ły p rz e n ie sio n e b a rd z ie j na p ó łn o c. D o ty cz y to z a ró w n o m e ta li, ja k i soli k am ien n ej. O d sp o so b u ro z m y w a n ia skał n a jsta rsz y ch o raz m o rfo lo g ii d n a z b io rn ik ó w m o rsk ich z a leż a ł sp o só b u ło ż e n ia k o p a lin u ż y te c z ­ n y ch . Z a k ilk a k ro tn y m i z a lew a m i m o rsk im i z ie m p o lsk ich o p o w ia d a ł się tak że Ja n Ja ś k ie w ic z , p ierw sz y w y k ła d o w c a h isto rii n a tu ra ln e j S z k o ły G łó w n e j w K ra ­ k o w ie .

5

S ło w a „e p o k a O ś w ie c e n ia " są ró żn ie ro z u m ia n e . H isto ry cy lite ra tu ry u to ż ­ s a m ia ją je n a o g ó ł z e p o k ą S ta n isła w o w sk ą w P o lsce. D la h isto ry k ó w p rz y ro d o ­ z n a w stw a n ie u lega w ą tp liw o ści, że e p o k a ta ro z p o cz ę ła się w d ru g ie j p o ło w ie

11 Por. opracowanie M. Sulczewskiego, Przyroda w śzoiatopoglądzie Stanisława Sta­

szica, „Prace Muzeum Ziem i", z. 45,1998. Tamże na s. 11 autor kwestionuje myśl Staszica

o pochodzeniu kruszców metali z Karpat, co zdaje się świadczyć o niezbyt uważnej lektu­ rze Ziemiorodztzua Karpatózo.

18 ZBIGNIEW W ÓJCIK X V II w. w ra z z p o d jęcie m stu d ió w na w ię k sz ą sk alę nad p rz y ro d n icz ą in te r­ p re ta cją p o to p u b ib lijn e g o , co z kolei z a o w o co w a ło p ierw sz y m i te o riam i Z ie m i. O k res ten z ak o ń czy ł się w E u ro p ie Z ach o d n iej na p o czątku X IX stu lecia, a w s p o m ­ n ian a na w stę p ie ro z p ra w a W illiam a S m ith a z 1815 r. o z n a cz a ła ju ż istn ie n ie p o w a ż n e g o d o ro b k u b a d a w cz e g o , któ ry m iał z in te n sy fik o w a ć stu d ia p a le o n to ­ lo g icz n e, p a le o g e o g ra ficz n e , b io stra ty g ra ficz n e tak ich sław p rz y ro d n icz y ch , ja k C u v ie r, L y ell, D a rw in i w ielu in n ych .

W sp o m n ia n o , że d y lu w ia liści X V II w. p rz e ła m a li p e w n ą b a rie rę p s y c h o ­ lo g icz n ą . W y k a z a li b o w ie m , że sło w o o b ja w io n e nie m u si b y ć sp rz e cz n e z o s ią g ­ n ięcia m i b a d a ń n a u k e k sp e ry m e n ta ln y ch . P o n ich k o le jn y k ro k w y k o n a li p r z y ­ ro d n icy p o ło w y X V III w ., tw ó rcy teorii k o sm o g o n icz n y ch o raz b a d a cz e d z ie jó w Z ie m i ja k o p lan e ty . O sią g n ię cia z tego z a k re su B u ffo n a, w sw o ich p o d sta w a ch , o k a z a ły się n o śn y m c z y n n ik ie m ro zw o ju w ie d zy . W sz cz e g ó ła ch p o g lą d y w ie l­ k ieg o p rz y ro d n ik a fra n cu sk ie g o u le g ły d a le k o id ącej m o d y fik a cji. Z a p a try w a n ia au to ra Les ép o q u es d e la N atu re p o d w a ż a li p o d cz a s sw y ch stu d ió w te re n o w y ch ge o lo g o w ie p ro fesjo n aln i (u nas np. G u ettard i C arosi) oraz m iło śn icy n au k o Z ie ­ m i (Staszic). Je st to je d n a k n o rm aln e n astę p stw o zd arze ń , d ecy d u ją ce o p o stę p ie w ie d z y . W ielk ie sy n te z y n a u k o w e m ają k ró tszy ż y w o t niż d ro b n e p rz y cz y n k i. M im o to b ez ty ch sy n te z nie w y o b ra ż a m y so b ie m o ż liw o ści ro z w o ju n au k i.

B u ffo n , a u n as S ta sz ic, zd a w a li so b ie sp ra w ę ze z n a cz e n ia s tra ty g r a fic z ­ n e g o o rg a n iz m ó w , g łó w n ie sk a m ie n ia ło ści z w ie rz ę c y c h . P o d sta w ą p rz e d s ta w io ­ nej p rz e z n ich g e o ch ro n o lo g ii b yły je d n a k p rz e sła n k i g e o fiz y cz n e . P o z w a la ły o n e n ie ty lk o d o k ła d n ie j o k reślić p o sz cz e g ó ln e e tap y (ep oki) ro zw o ju Z ie m i, ale ta k ż e u k ie ru n k o w a ć p rz e z cz ło w ie k a d alszą e w o lu cję glo b u . W e w s p o m n ia n e j u lo tce , p re z e n tu ją ce j p o lsk ą e d y cję E pok N atu ry w 1 7 8 6 r., S ta sz ic tak p rz e d sta w ił o s ta t­ n ią ep o k ę :

K iedy m oc człow iek a, m oc natu ry po p arła? Pierw szy naród ludzki, o p atrzo n y w ia d o m o ś­ ciam i i sztuk am i, zn ajd ow ał się w w ysokim kraju pod 40 i 50 stopnia szerokości, który teraz obejm uje część południow ej Syberii i T artarii; w ew n ętrzn e ciepło Z iem i um niejsza się p o trosze; jed n ak ow oż m oże człow iek klim a kraju bardziej ocieplić, po n iew aż je z d ro w sz y m uczyn ić m oże: w ycina lasy, w y su sza błota, on e op raw ia, zalu dn ia, p rzez co wiele tysięcy lat ciepła się tem u krajow i p rzyczyn ia. K ażdy człow iek i każd y zw ierz jest m ałym pu nk tem ciepła, które pow ięk szan ia, jako i od m ian y tem p eratu ry kraju spraw uje. Tu p rzy d ać jeszcze potrzeba zbiór w szystk ich ogniów sztuk ą ud ziałan ych . Lubo ziem ia m a już 75 000 lat, p rzecież oży w ion a natura u trzy m a się jeszcze 93 000 lat12.

O św ie c e n io w y o k res g e o ch ro n o lo g ii je st w ięc p rz e d e w sz y stk im e p o k ą o d e rw a n ia się od in te rp re ta cji te o lo g icz n y ch , p rz y je d n o c z e sn y m o p a rciu h ip o te z i teorii n a u k o w y c h na p o d sta w a ch o sią g n ię ty ch p rz e z n au k i fiz y cz n e . D o k ła d ­ n o ść w y licz e ń , tak c h ę tn ie p rz y ta cz a n y ch p rzez B u ffo n a, p o z o sta w ia ła w iele do ż y cz e n ia . M im o w sz y stk o stw ie rd z e n ie p rz y jm u ją ce , że Z ie m ia m a 75 ty sięcy lat, a n ie 4 ty siące — to o g ro m n y p o stęp .

12 Fotografię tej ulotki zamieszczono w książce Stanisłaio Staszic. Geologia — górni­

Oświeceniowe koncepcje stratygrafii geologicznej w Polsce 19 T e re n o w e b a d a n ia stra ty g ra ficz n e , z w ła sz cz a G u e tta rd a , C a ro sie g o i S ta ­ sz ica , w z a sa d z ie m iały o k reślić, w ja k ic h je d n o s tk a c h w y stę p u ją k o p a lin y u ż y ­ te cz n e . M im o w sz y stk o p o sz e rz a ły w ie d z ę p re z e n to w a n ą p rz e z k la sy k ó w g e o ­ lo g ii z p o ło w y X V III w ., w ła śn ie d zięk i o p isy w a n iu sk a m ie n ia ło ści w y s tę p u ją ­ cy ch w ró ż n y ch ty p a ch sk ał, d ały so lid n e p o d sta w y do stu d ió w b io stra ty g ra - fic z n y c h i p a le o n to lo g icz n y ch p ierw sz ej p o ło w y X IX w. (z w ła sz cz a p rac G e o rg a G o ttlie b a (Jerz e g o B o g u m iła) P u sch a i L u d w ik a Z e jsz n e ra , n a jw y b itn ie jsz y c h p o lsk ich g e o lo g ó w teg o ok resu ).