Systematyzowanie lito stratygrafii jury górnej w Polsce północnej i środkowej

UKD 551.762.3.022.4:551.351]: 168.001.12(438.17 +438-191.2)

Jadwiga DEMBOWSKA

Systematyzowanie lito stratygrafii jury górnej w Polsce północnej i środkowej

Przedstawiono propozycje podziału litostratygraficznegoepikontynentalnej jury g6rnej w obszarze Polski północnej i środkowej, gdzie zaznaczają się trzy regiony litofacjaIne (fig. l, tab. 4). W ich obrębie

proponuje się wyr6żnienie dziesięciu formacji. Formacje: I - gąbkowo-wapienna, II - wapienno- . -marglista, III - koralowcowa, IV - oolitowa i V - wapienno-marglisto-muszlowcowa Iią rozwinię­

te w spos6b typowy w obszarze południowej Polski i tam zostaną ustanowione ich stratotypy. Dla for- macji: VI - łupkowo-marglisto-mułowcowej (pałuckiej), VII - wapienno-ewaporatowej (kcyńskiej),

VIII - mułowcowej (Łyny), IX - piaszczysto-chlorytowej (Chociwla) i X - oolitowo-mułowcowej

(Brdy) rdzennym obszarem jest obszar północny, gdzie będą ustanowione ich stratotypy .

. WSTĘP

W ramach działalności zespołu "Perm i mezozoik platformowy" , powołanego

do prac nad systematyzowaniem stratygrafii (R. Dadlez, 1978), stworzona została. również grupa robocza dla jury górnej. W skład jej weszli geolodzy z Instytutu Geologicznego, Uniwersytetu Warszawskiego i górnictwa naftowego: W. Brochwicz-

Lewiński, Z. Dąbrowska, J. Dembowska, L. Karczewski, J. Kutek, L. Malinowska (koordynator), S. Marek, B.A. Matyja, W. Moryc, T. Niemczycka oraz A. Wierz-

bowski. . . .

W maju 1977 r. odbyło się zebranie grupy. W wyniku dyskusji nad przedsta- wionym przez L. Malinowską· podziałem biostratygraficznym uznano, że wydzie- lenia biostratygraficzne nie wymagają formalizowania (L. Malinowska, 1978).

Jednocześnie ustanowiono dla prac nad systematyzacją podziałów litostratygra- ficznych dwie podgrupy robocze: jedną dla obszaru południowego obejmującego · jurę krakowsko-wieluńską, Nieckę Nidziańską, obrżeżenie mezozoiczne Gór Swiętokrzyskich i Lubelszczyznę (pod kierownictwem J. Kutka) i drugą dla obsza- ru północnego obejmującego Polskę północną i środkową (pod kierownictwem J. Dembowskiej). W skład podgrupy północnej weszli: Z. Dąbrowska, J. Dembow- ska, L. Karczewski, L. Malinowska, S. Marek, T. Niemczycka i A. Wierzbpwski.

Kwartalnik Geologiczny, t. 23, nr 3, 1979 r.

618 Jadwiga Dembowska

W kwietniu 1978 r. w wyniku roboczych dyskusji w obu podgrupach przed- stawiono propozycje możliwości wydzielenia vi obrębie osadów epikontynentalnej . jury górnej w Polsce 16 formacji. SzeŚĆ z nich charakteryzuje tylko obszarpołud­

niowy. Są to formacje: XI - urzędowska, XIT - jarczowska, XIIT - tyszowiecka, XIV - Rudy Lubyckiej, XV - zakrzewska i XVI - Babczyna, wydzielone przez T. Niemczycką (1976b) dla obszaru lubelskiego. Następne siedem formacji wy-

stępuje w obu obszarach, przy czym dla pięciu z nich obszarem rdzennym, ~ którego

będą pochodzić stratotypy, jest obszar południowy. Są to formacje: I - gąbkowo­

-wapienna, II - wapienno-marglista, III - koralowcowa, IV - oolitowa i V - wapienno-marglisto-muszlowcowa. Formacja· I, IV i V zostały bliżej określone

przez T. Niemczycką (1976b) jako formacja kraśnicka, bełżycka i głowaczowska,

ale ze względu na. występowanie poza Lubelszczyzną w innych regionach obszaru

południowego będą zapewne musiały ulec redefinicji. Dla dalszych formacji z tej grupy: VI - łupkowo-marglisto-mułowcowej (pałuckieJ) i VII - wapienno-ewa- poratowej (kcyńskieJ) rdzenny jest obszar północny, na którym powinno się wy-

znaczyć ich stratotypy. Ostatnie trzy formacje: VIIT - mułowcowa (Łyny), IX - piaszczysto-chlorytowa (Chociwla) i X - oolitowo-mułowcowa (Brdy) występu­

ją tylko w obszarze północnym i stąd oczywiście będą pochodzić ich stratotypy . Niniejszy artykuł referuje propozycję podziału litostratygraficznego w obszarze

północnym, przy czym siłą rzeczy większy nacisk położony jest na formacje VI - X,

wywodzące się z tego obszaru.

Jura górna w Polsce północnej i częściowo w Polsce środkowej ma na ogół dobrą dokumentację paleontologiczną, dlatego też prace badawcze szły głównie

w kierunku bio-chronostratygraficznym. W Polsce środkowej słabo udokumento- wane faunistycznie osady oksfordu i dolnego kimerydu opracowywane były głównie

na podstawie korelacji charakterystycznych kompleksów litologicznych.

W osadach jury górnej w tej części Polski wprowadzono dotychczas nieliczne nazwy dla nieformalnych jednostek litostratygraficznych. W obrębie oksfordu na Kujawach S. Marek (1961) wydzielił dwie nieformalne jednostki litostratygra- ficzne - wapienie sine i litograficzne oraz kompleks wapieni gąbkowych. Tenże

autor (S. Marek, 1957) w kimerydzie wyróżnił serię osadów marglisto-wapiennych,

serię zlepieńców ostrygowych i serię margli z Cardioceras volgae. Stosowana jest

także nazwa warstwa bulasta (S.Z. Różycki, 1953) dla skondensowanego osadu z pogranicza keloweju-dywezu. W obrębie wyższej części ()sadów portlandu wy-

różniono warstwę ramienionogową (J. Dembowska, 1973). W niecce warszawskiej dla rejonu Lipno - Kamionki przeprowadzono podział litostratygraficzny osadów górnej jury (J. Kutek i in., 1973). W dolnej części profilu wyróżniono grupę wapienną,

a w niej trzy formacje: wapienno-marglistą, wapienno-gąbkową i koralowo-ooli-

tową z podrzędnymi jednostkami w randze ogniw, w środkowej części - formację mułowcowo-marglistą, a vi górnej - grupę anhydrytow9-wapienną z trzema formacjami: wapieni· korbulowych, anh~drytową i margli cyrenowych1•

PROPOZYCJE PODZIAŁU LITOSTRATYGRAFICZNEGO

W rozwoju facjalnym osadów jury górnej w Polsce północnej i środkowej za-

rysowują się trzy regiony o wyraźnie zróżnicowanym charakterze osadów (fig. 1).

I Jednostki te, mimo :..astosowanej terminologii, nie mogą mieć formalnego statusu, ponieważ definicje ich nie są pełne w sensie wymagaó Zasad polskiej terminologii. klasyfikacji i nomenklatury stratygraficznej (8. Alexandrowicz i in., 1975).

Systematyzowanie litostratygrafii kredy dolnej

-

Fig. l. Zasięg regionów litofacjalnych w obszarze

północnej i środkowej Polski w jurze górnej Extent or lithofacies regions in northem and central Poland in the Late Jurassic

I-III - regiony; AA-CC - linie przekrojów na fig.

2 -4; I - obecny zasięg występowania osadów jury górnej I-III - regions; AA-CC - Iines of cross-sections from Figs. 2 -4; I - present extent a Upper lurassic rocks

619

Region I obejmuje południowo-wschodnią część obszaru. Charakteryzuje go w niższej części profilu rozwój płytkowodnych wapieni, a w wyższej osadów marglisto-ilastych. W regionie tym, jak wspomniano we wstępie, poza najwyższą częścią profilu jury górnej występują formacje obszaru południowego. Na fig. 1

granicę południowo-wschodnią tego regionu zaznaczono linią przerywaną traktu-

jąc ją jako umowną·

Region II, leżący na północny zachód od regionu opisanego wyżej, charaktery-'

zują w przewadze osady mułowcowe i marglisto-ilaste. .

Region III ()bejmuje skrajnie północno-zachodnią część Polski. Charakteryzuje go w niższej części profilu przewaga osadów płytkowodnych piaszczystych i oolito- wych.

F o r m a c j a I - g ą b k o w o - w a p i e n n a występuje w regionie I z wy-

jątkiem zachodniej cżęści monokliny przedsudeckiej, gdzie zazębia się z mułowco­

wą formacją VIII (fig. 2). Na wale kujawskim jest to kompleks wapieni gąbkowych

S. Marka (1961). Utwory tej formacji wykształcone są na całym obszarze podob- nie (tab. l), przy czym w niecce warszawskiej poza antykliną Lipna w górnej części

prócz gąbek i ramienionogów występują także koralowce, krynoidy oraz ślimaki

i osad ma miejscami charakter rafowy (J. Dembowska, 1970). Dla rejonu Lipna- Kamionek J. Kutek i in. (1973) wyróżnili w tej części profilu dwie formacje: wa-

pienno-gąbkową w górze i wapienno-marglistą w dole. Trzeba zauważyć, że w

całym regionie I w dolnej części formacji gąbkowej występują wapienie margliste i margle bądź mułowce z glaukonitem, zawierające także gąbki i krzemienie.

Należałoby dla tych litworów wprowadzić podrzędne jednostki w randze ogniw (ogniwo a - mułowcowe i ogniwo b - margliste - fig. 2) zamiast proponowanej przez wspomnianych autorów formacji wapienno-marglistej. W spągu ogniwa marglistego na pograniczu keloweju i oksfordu leży warstwa bulasta (S.Z. Różycki,

1953). Lokalnie w niecce warszawskiej warstwa ta występuje także w wyższej części

ogniwa marglistego.

Ustalenie dolnej granicy formacji I w omawianym regionie nie przysparza na

ogół trudności. Jeśli warstwę bulastą zaliczymy do formacji I, to granicą tą będzie

jej dolny kontakt· z piaszczysto-węglanowymi utworami jury Środkowej. Górna granica formacji I w otworach pełnordzeniowych na Kujawach, a częściowo i w niecce warszawskiej, jest możliwa do przeprowadzenia. Wyznacza ją bowiem wy-

stępowanie wapieni często marglistych z ubogą fauną i mikrofauną tzw. wapieni sinych i litograficznych Kujaw (S. Marek, 1961), czyli omówionej dalej formacj i

620 c sw

Jadwiga Dembowska

C

NE

NIECKA ŁÓDZKA

KUlAWY

NIECKA WARSZAWSKA WYNIESIENIE HAZURSKD-SUWAL- SKIE

E2:d li,

.1.

TL EEEIL EEEIl4 ~ 5

t~~~~~16

E===:;j7

&:::~::18

R

-191~»~11D

.... 12 ~ 13

* ^{15 - 1 6}

Fig. 2. Schematyczny przekrój litofacjalny wzdłuż linii C - C przez region l (bez skali) Sketch lithofacies cross-section along the !ine C - C through the region I (not to seale) l - wapienie; 2 - wapienie margliste i margle; 3 - wapienie oolitowe; 4 - wapienie piaszczyste i piaskowce wapnI- ste; 5 - warstwa ramienionogowa; 6 - margle; 7 - mułowce; 8 - utwory mułowcowo-wapienno-oolitowe; 9 - margle naprzemianlegle z iłowcem; 10 - anhydryty i gipsy; 11 - gąbki; 12 - koralowce; 13 - ślimaki; 14 - brachiopody; 15 - glaukonit; 16 - warstwa bulasta; formacje: I - gąbkowo-wapienna, II - wapienno-marglista, III - koralowcowa, IV - oolitowa, V - wapienno-marglisto-mułowcowa, VI - łupkowo-marglisto-mulowcowa,

VII - wapienno-ewaporatowa, VIII - mułowcowa; a-I - ogniwa

l - limestones; 2 ...,. marly limestones and marls; 3 - oolitic limestones; 4 - sandy limestones and calcareous sand- stones; 5 - brachiopod layer; 6 - marls; 7 - siltstones; 8 - siltstone-calcareous-ooliti: rocks; 9 - marls alternat- ing with claystones; 10 - anhydrites and gypsum; 11 - sponges; 12 - corals; 13 - gastropods; 14 - brachiopods;

15 - glauconite; 16 - nodułar layer;· formations: I - spongy-Iimestone, II - Iimestone-marly, III -' corał, IV - oolitic, V - Iimestone-marly-siltstone, VI - shaly-marly-siltstone, VII - Iimestone-evaporitic, VIII - siltstone, a-I - members

n

wapienno-marglistej. Na podstawie profilowania geofIZYcznego granicę tę trudno jest ustalić.

Formacja I w regionie I obejmuje oksford dolny, środkowy i niższą część górnego, przy czym zostały znalezione tylko amonIty przewodnie dla oksfordu dolnego.

(tab. l). Ma ona szerokie rozprzestrzenienie w Polsce południowej i wschodniej (oprócz jednostek z rejonu krakowsko-częstochowskiego i Gór Świętokrzyskich ostatnio wprowadzono dla Przedkarpacia formację wapieni gąbkowych E.

Morycowa, W. Moryc, 19762, oraz dla Lubelszczyzny formację kraśnicką - T.

Niemczycka, 1976b).

Stratotyp formacji gąbkowo-wapiennej winien zostać opracowany (ewentual- nie uaktualniony) na obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej; w regionie I hypostratotyp powinien zostać wyznaczony na Kujawach.

F o r m a c j a

n -

w a p i e n n o - m a r g 1 i s t a w regionie I (tab. l, fig. 2)

najpełniej jest rozwinięta na Kujawach (wapienie sine i litograficzne - S. Marek, 1961). W nieCce warszawskiej (J. Dembowska, 1970) formacja ta spotykana jest

także, ale ma mniejszą miąższość i stopniowo wyklinowuje się ku wschodowi.

W niecce łódzkiej nad formacją I - gąbkowo-wapienną, zawierającą w górze pod-

rzędne wkładki wapienia detrytycznego, przyrafowego z gąbkami, koralowcami i małżami. występuje warstwa o zwiększon~i marglistości (tylko w niektórych otwo-

, Patrz notka na str. 618.

,.

e-c

c

"li

..

^D

c ^-o _Ol

D E

'"

^F

.... ;:

'- o

o ^.:t.

"tI c- o

..

-'"

_.". , .gc

,.

"li ^C

;.. -o

l- m

eJ

E ^". _C ::.:: ^o

"tI

,.

"O

_...

C

..

'0

o ^Ol

Ol

-" ^I o e~

- ..

".

c

"O

"tI

Keiowej Uwaga: kresiIi

Wyl.sztalcenie osadów jury górne.i w regionie l 100 prze su ec a częec NW, niecka

mogileńslla część E, niecka łódzka ^Wał kujawski Niecka warszawska IZ. Dqbrowsko, 1960, 1970,1976;

Z. D"Ibrowsko, W. Bielecko 1962 j J. Dembowska,1977i J. Ku~ek,l9621

/ S. Marek,1957, 1961; K. Powtowska,195

J .Dembowska,1965, 1971.,1973/ IJ.Dembowska 1970, 1973,I. Kutek, B.A. Matyja, A.Wierzbowski 1973;

T. Niemczycka, 1976a/

I t u p k i m a .,. g l i s t e 8 -28m i m a r g t e

~ _ _ _ _ J - - - 16m - - - - "l20-29m

7m wapienie margliste i argonodetrytyczne ... rn..E:r9.!.!o7m

anhydrytY.gipsy,wORie"iiTe, ofuiomitv -.::::n-;;-rrtr wapienie z wktod-Ia"nhydrytv i. gips~ . - . - I _ _ _ _ 21.:...50.!I!. _60:!Q!lm_-=:J komi oolitu LIl.!2ew..Q!sfy!!'on!L.w0.2!.enl!!!,l.!!!.or~

!Napie!1ie .dolomityczne w o p i e n i e p e l i t Y c z n e m a r g l e

I wapienie

- =

_wapień ^~ dolomitycznYaDm ^{r.- : :}

^-=

^{J r -'-}

^-

wop i e " i e 45m m a r g I i s t e margle mufowcowe, murowce margliste i łupki margliste

/domieszki pioszczyste/

SOm

Wyniesienie mazursko -suwalskie 1 J. Dembowsko ,1969; T. N iemczycka,

1976./

rwopienie-muTawcowel piaszczystez gTaukon1tem- - - , L - - - - - - - - 7mutowCe morgliste"ol mo.rgle

160-100m

łupki margliste l'upki mutowcowe

280-220 170m 60m

e mo r g l i s t e i m CI r g l e Z

e g Z. a g y r o w 'ł 'r"h - w;;j;ie-;:;iel

ISO-100m"' oolitowe /

I ~rgle ⁱ wapienie mutowcowe i piasz;cz;yste z oolitami i glaukonitem

25m 17-9m

{Piekary/ wapienie oolitowo _ onkolitowe i organodetr~tyczne z koralowcami slimakami, matiami

:>-

c o

"tJ

,.

.:

"t] ..

margle rafowe organo - E wapienie raFowe, koralowce, SHmaki,onkolily .. 'g,

o

~~~rcel'waPienie\;~I~::;~~"I>-_-;:-

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14.:.o_m _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ,

imorgle detrytyczne g wapienie litogroficzne i wapienie n sine" ,margliste 118-20am aO-90m koralowce, ~2 ___________ 1wl~B~-~2~O~awm~ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ~ __________ - - - 4 ~

mułowce gctbki, I • OJ) ~

marglis!\ omoni wapienie

*

wapienie gqbkowe w górze z koralowcami liliowcami w dole z krzemieniami -" ~

tel50 140 gqbkowe 160 - 250 m C>

mułowce marglist waPienie gqbkowez wKłoOKaiiii mutowccmOr,ilI@ego z.:wo;Ul<oriiTem I-wo-;en~' ;;b~w;; ~rie ;;l';:;k';ite~

ilaste konkrecje -12m L _ w-:O. __ .J 19m

fosforytowe 11m :::.

=

^{€ a C 5= C W= 0 -}

⁼

^{b -u= l - O- S f 'L. L _ _ _ < 10m}

ukośne oznaczają brak osadów i w.b. - warstwa bulasta i w. r. - warstwa ramienionogowa i og.- ogniwo

'"

o c

"tI

l<eloweJ B C D

E F

Tabela 1

Proponowany schemat stratygraficzny

małżoraczki i Cgrenidae

małżoraczki i otwornice

/lirgatites pusillus

Zaraiskites zaraiskensis, Z. scuth/cus, Z. qi/enstedti H/clia/skia mi'l1tschkoviensis Pectlnatites, Itovaiskga tenu/costata, Subp/anites k/imovi

/lirgataxioC8ros, Au/acostephanus autissiodorensis, A.eudoxus, A. pseudo- mutabilis, Amoeboceras va/gae, A.krausei,A.ang/icum Ataxioceras lothari, A.suberfnum, A.pulchellum ,A.genu/num, Exoggra virgu/a {zlepy)

Taromel/iceras wentzeli, Rasenia ste- phanoides, Amoeboceras pieca rum, A.bauchini, G/ochiceras, Ringsteadia, Nerineidae, Diceratinae,

koralowce, mszywioł-y, ramienionogi

Amoeboceras ova/e, A.subcordatum, Perisphinctes wartae, Cardioceras tenuiserratum, koralowce, liliowce, gqbki

"Cardioceras tenuicostatum, c.ex.gr.

cordatum, Campglites, Peltoceratoides,

fłuenstedticeras, gqbki

ogniwo f /skatnickiel

LF - - - ,

r .-L

e!!nl~ e

c -vr.r. =

i---~

~

~ 8- oICg:l -g'~-,

E ...

of.

formacjo V

L o o

I

"i ~ form acja IV

%

^'!;

.~

Forma cJ' a III

~ ~ o

~ ~ formacja II

~ ~ ^d; Z---'---ł

"fi o •

.~ "O. a. formacje I

E ~~ - - -

5 ^t!) " b ; l r - -

OL. og~w~..!'~ ::..J ..J ogniwo b

w..:!r5~CI~ul!:!...s .. _ ... ~r----.J

>- s:

L

-o m

"O I:

O

>.

...

~ ^D

..li:

.... _"lJ

O _L ^D

CL ^-lO

>.

c o

"U

"O

,.,

> c L.

.... -o

Ol OJ

E ::.: >-

.:;

"O o

>.

"O ~ 0:>-

... ^c

D 'O.~

~tn

Ul +

-" >-c O 'O

'1J

Wyl.sztalcenie osadów jury górne.i w regionie n

Niecka szczecińska) część SE I J. Dembowska,1979/

Niecko mogilenska, część W /J.Dembowska,1970,1973/

Wał pomorsld,część SE i niecka pomorska,część SE rejon Kcyni - Chojnic -Bystawia II. Dembowsko,1964,1973,1976/

B C O

E

F

~

tup ki margliste

Hm margle z motzoroczkami i c,!/rencmi 2^{0m - - -} wc pienie m a r g I i ste i orgonodetrytyczne

I

^{ma rgle}

+m

wa

anhydryty

wapienie

g i psy

40m

wkfadkami wapienia

1O·9<fm

margla

o n k o l i t o m i w a p i e n i e margliste

Z7m

10m 12ml

P -::::..

^{0.J: i:i' _m ~ r,.g I ~t L j !:: u~ o.!:!, ~ vv..'i. ~25r...} wapie'; i wapien

w a r s t w c r a m i e nSmi o n O g o

WOPleni;'lOrglisfYi m"'UłoWCowy wopienmargliśfY' I piaskowiec wop- wOpien n1argllsfy ,OoLoiiilty-=- piaszczysty z glaukonitem nisly z oolitami i glaukonitem 13m czny i mułowcowy 20m m u . t o w c e

m a g l e t u p k

,..., 200m

.r u p k m a r g

m a r g l i s t e

s t e

mul'owiec marglisto - 7

-piaszczysty i pi osko wiec I

marglisty 52 m mułowiec i ł'upek marglisty

I/lovaiskya I S-19m

-

-

^{- - "'\}

piaskowiec wapnisty \ i dolomityczny 40m

- - - - r - -

^'-

^{- - -}

Wa pien mułowcowy z glaukonitem /VirgataxioceraS/ wopien piaszczysty i oolitowy z gloukonitem

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ...s..1O~ _ ~15~

- - - r

mUto~c marglisty

I ^j wapnisty 70m

? u m a r g l i s t e i m a r g l e mułowca

wapienie margliste

i morgle zoo"., wapienie margliste margle

"'-" 300mr---~

' -_ _ _ _ _ ---..J

190m

mułowce margliste z wkładkami wapienia mułowcowego , w dolnej częscj ga,bki

mułowce margliste i iłowce margliste, konkrecje fosforytowe

110-180 m 150-tBOm _230-90m

Obniżenie nadbałtyckie, część E

Po.łęlc - I(ryniea Morska II. Dembowsko,1969/

mutowiec marglisty, piaszczysTy glaukonit / Zaraiskites/

s"., ^'1J

'"

;:

J1 'O o L UJ

c:

piaskowiec wapnisty I n1ułowcowy, O glaukonit / Pectinatites/ ...

mul'owiec morglisty /Subplanites/

11~

morgiel i wapieri piaszczysty, dolo- mityczny, glaukonit 10~

mutowce margliste,l<onkrecje Fosforytowe z wkładkami

L '" ^I:

O O

CL 'O

>- l _L

L O

Ol CI

E

piask?wca. w?pnis-lwoP'felfpiasz ^:::t: ;o- tego I wapienia mU-j czysTy ^{z oolitClmi I:}

to,!"cowego ~ ga,bka i glaukonitem .g mi, konkreCje L _ _ fosforytowe

Uwagi jak na lab. 1

B C D

Tabela 2

Proponowony schmot strotygraflczny

małżoraczki i Cyremdae ^{ag niwo f I} skotnickiel

serpule

otwornice i małżoraczki

Corbula, Septaliphoria, Serpula, Exogyra

Yirgatites pusiJIus,AucelJa

Zaraiskites za~f1iskensis .Z.scythicus, Z''luenstedti, L.pilicensis Michalskia miatschkoviensis, Exogyra virgu/a, Astarte, Trigonia Pectinatites ef bOidini, 110Yaiskga tenuicosfata, Subplanites klimovi, Astarte, Trigonia, Lingu/a, Exogyra virgula

,-

"

,:,:

'"

-t:

i;' ogniwo e /Wienca /

~­

~

"

.~

u 0 _

E warstwo ramienionogowa

L -

o

,

a

-".

u

.... :J C

... a.

:>

c Exogyra, Nerinea, Trigonia

Virgataxioceras

u -

c _{ogniwo d} /żniriskiel

E_

Amoeboceras volgae,A.krausei, L

Aulacostephanus eudoxus, A.pseudomu- o tabilis, Enosphinctes eumelus,

Aspidoceros, Exogyra vlrgu/a Ataxioceras div.sp. Tarame//iceras, Rasenia, Glochiceras, Crinoidea Rasenia stephanoides, TarameJliceras wentzeJi,Amoeboceras bauhini, A.ovale, A. alternans , A.serratum, Perisphinctes wartae, Cardioceras scherwieni C.tenuisseratum, As/arte, 'dstrea ,A/aria, Hibolites

Cardioceras cordatum, C(P) popilanien- se, C.tenuicostatum, C.rachis, C. quadratum, Quenstedticeras lamberti, f.l.flexicostałum

§ro ' - 1'~C1'~~

.~ t! ~~

u

"

E o

<L

Systematyzowanie lito stratygrafii kredy dolnej 621 rach wyróżniona na podstawie profilowania geoftzycznego jako warstwa d - J.

Dembowska, 1977). Jest ona prawdopodobnie odpowiednikiem formacji II Kujaw.

Dolną granicę formacji II stanowi górna granica formacji I. Górna granica formacji II na Kujawach (S. Marek, 1961) wyraźnie zaznacza się występowaniem

w jej stropie wapieni oolitowych z licznymi ślimakami, małżami, ramienionogami, koralowcami i glonami. Zarówno dolna, jak i górna granica formacji II na podsta- wie profilowania geoftzycznego jest trudna do ustalenia.

cFormacja wapienno-marglista w regionie I nie ma dobrego datowania pale- ontologicznego - obejmuje ona prawdopodobnie niższą część górnego oksfordu (raurak górny - S. Marek, 1961). Poza regionem I formacja II występuje w Jurze

Krakowsko-Częstochowskiej, gdzie jej odpowiednikiem są zapewne wapienie litograftczne i kredowate (S.Z. Różycki, 1953; S. Marek, 1961) oraz na przedgórzu Karpat (B. Morycowa, W. Moryc, 1976).

Stratotyp formacji wapienno-marglistej opracowany zostanie z odsłonięć Jury

Krakowsko-Częstochowskiej, a hypostratotyp z przedgórza Karpat i Kujaw.

F o r m a c j a III - kor a l o w c o w a w regionie I występuje tylko na obszarze mazursko-suwalskim i podlaskim (ftg. 2, tab. l). Na wapieniach gąbko­

wych formacji I, w zachodniej i północnej części marglistych i mułowcowo-margli­

stych z gąbkami i krynoidami (ewentualnie odpowiednik formacji II), leżą wapie- nie o charakterze rafowym i przyrafowym z licznymi koralowcami, ramieniono- gami, ślimakami i małżami. Wiek tych utworów jest górnooksfordzki.

Górną granicę formacji III wyznacza kompleks wapieni oolitowych z wkład­

kami wapienia pelitycznego i organodetrytycznego. Wyróżnienie tej formacji na podstawie profilowania geofIZycznego jest na ogół trudne.

W pozostałej części regionu I formacja koralowcowa nie może być wyróżniona.

Koralowce występują wśród wapieni oolitowych i organodetrytycznych, ale nie

charakteryzują odrębnej jednostki litostratygraftcznej. Wydaje się, że podobna sytuacja jest na obszarze przedgórza Karpat, gdzie została wyróżniona formacja wapieni koralowcowo-glonowych (E. Morycowa, W. Moryc, 1976), w skład której

wchodzą między innymi wapienie pelityczne, organodetrytyczne i oolitowe.

Poza wschodnią częścią regionu I formacja III wyst<wuje na znacznym obszarze mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (H. Swidziński, 1962; L. Mali:' nowska, 1970) i tam zostanie opracowany jej stratotyp. Wydaje się, że hypostrato- typ mógłby pochodzić z obszaru podlaskiego.

F o r m a c j a IV - o o l i t· o w a występuje we wschodniej i srodkowej

części regionu I i sięga aż po wschodnią część niecki mogileńsko-łódzkiej (ftg. 2, tab. 1). Charakteryzują ją jasne wapienie. oolitowe z wkładkami wapieni pelitycz- nych i organodetrytycznych z bogatą fauną, wśród której liczne są ślimaki, małże,

ramienionogi, koralowce i glony. Ten zespół opisany na Kujawach określa wiek tej formacji na górny oksford (L. Karczewski, 1961; S. Marek, 1961). W niecce warszawskiej, w rejonie Lipna - Kamionek, wyróżniono tę jednostkę litostraty-

graftczną jako formację koralowo-oolitową (J. Kutek i in., 1973).

Na Kujawach i graniczących z nimi obszarach niecki łódzkiej i warszawskiej formacja oolitowa leży na formacji II - wapienno-marglistej, natomiast na wy- niesieniu mazursko-suwalskim, a wyraźniej w obszarze podlaskim, na formacji III koralowcowej . Górną jej granicę stanowi dolna granica formacji V - wapienno- -marglisto-muszlowcowej.

Formacja IV ma szerokie rozprzestrzenienie. W Polsce wschodniej wyróżniono ją jako formację bełżycką (T. Niemczycka, 1976b).Występuje także na całym obrze- żeniu Gór Świętokrzyskich (L. Malinowska, 1970) oraz sięga na przedgórze Karpat.

622 Jadwiga Dembowska

W profilowaniu geofIzycznym ustalenie dolnej granicy formacji oolitowej jest na ogół trudne, natomiast górna granica zazwyczaj zaznacza się doŚĆ wyraźnie

z wyjątkiem przypadków, gdy w jej przystropowej części występują wapienie kre- dowate przykryte wapieniami pelitycznymi wyżej leżącej formacji V.

Stratotyp formacji IV zostanie opracowany na obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich, a hypostratotyp winien zostać przyjęty z obszaru radomsko- -lubelskiego.

*

*

*

Formacje: I, II, III i IV stanowią razem grupę A (grupa wapienna I propono- wana przez J. Kutka i in., 1973) charakteryzującą się ogólnie płytkowodnymi wa- pieniami. Przyjęcie dużej jednostki litostratygrafIcznej - grupy A (wapiennej)

może być praktyczne ze względu na trudności wyróżnienia formacji tylko na pod- stawie profilowania geofIzycznego w otworach wiertniczych o ograniczonym rdze- niowaniu. Takie trudności napotyka się w zachodniej części regionu I, gdzie nie

można ustalić granic, a nawet obecności poszczególnych formacji. Niewątpliwie

stwierdza się obecność formacji I - gąbkowo-wapiennej, a wyżej w pojedynczych rdzeniach wapieni organodetrytycznych. Także w zachodniej części regionu I - na monoklinie przedsudeckiej - w otworze Piekary IG l (Z. Dąbrowska, 1960)

występują wapienie rafowe koralowcowo-gąbkowe z wkładkami marglu, z licznymi amonitami (L. Malinowska, 1960) określającymi wiek tych utworów od dolnego po górny oksford. Osady te stanowią przejście od facji mułowcowej do wapiennej.

Wydaje się, że facjalnie wiążą się one z utworami jury krakowsko-wieluńskiej

i będzie je można zaliczyć do formacji czy ogniwa wyróżnionego na tym obszarze.

F o r m a c j a V - w a p i e n n o - m a r g l i s t o - m u s z I o w c o w a zbu- dowana jest z naprzemianległych wapieni peli tycznych, marglistych i margli, za-

wierających między odcinkami profIlu pozbawionymi fauny partie przepełnione

detrytusem małżów, głównie egzogyr, tworzących miejscami muszlowce. Takie

B SW

B NE

NIECKA SZCZECIŃSKA

CZ~5e SE NIECKA HOGllEŃSKA WAŁ POMORSKI NIECKA POMORSKA

cz~se w CZ~SC SE CZĘŚC SE OBNiŻENIE NAO- (REJON KRYNICY BAŁTYCKIECZĘŚC E MORSKIEJ)

Fig. 3. Schematyczny przekrój litofacjalny wzdłuż linii B - B przez region II (bez skali) Sketch lithofacies cross-section along the line B - B through the region II (not to scale)

Objaśnienia przy lig. 2 Explanations as given in Fig. 2

:::- s: EJ

II.. C

-c

Cj\

D-F

"

_c ^>-_S

ty o

... . .3!

+- "tJ

\I.. o

o ^\1..'

o.. ^-Ul

>- c -o o

>- c

-o ^\\,..

:;- -o

\\,.. 01 aJ

re

_"..

l:

~

o

"'O

>-

c

"- -o

.011

Wyl.ształcenie osadów jury górnej w regiónie III WaJ( pomorski, część NW N iec;kc pomoB'"liiko, częśc NW

N iec;ka szczecilish:a, część NW

tj. Dembowska,1979I IW. Bielecka, Z. Dq,browska, 1958; IJ.Dad/ez,1976jJ. Dembawsl.<o,1976 / A.WiLczynski,1962.jR.Dad/ez,J.Dembowsk

1965;J. Dembowsko, 1971 b, 1973

łupki margliste i margle z Cyrena sp. i mał'żoraczkami

19m I

_ _ _ _ _ _ _ _ ---1 _ _ _ 12-19m

T--

mułowiec z Cyrena karni

wapienie i margle z 001 i1'ami

Im

wapienie z oolitami i wapienie muł'owcowe

_ _ _ _ _ 47m

- - - -I

wapienie - - - -

warstwo ramienionogowa 7m wapieri piaszczysty i piaskowiec wapnisty z glaukonitem

20

wapien piaszczysro- i warstwa ramieniOl-JOgowa -oolitowy z glaukonitem I.marg/e - - . -:- --:- - -t . - ~ -

16 m "".opleme piOSZCZ.yS e '. mUłowce

IVirgatite.s pu.sillusl

1

^26m piaszczyste z glaukonItem

- - - - - - - /Zarai8kitesl

warstwa I"amienionogowa

wapien mutowcowy organodetr)'tyczny wapienie murowcawe i margle

2m

murowce margliste, -tupki margliste margle z wkł'adkami wapienia mufowcowego i marglistego Ilaf"aiskitesl

-t'upek marglistv margiel ISubplanites sp/

I

.fupek ~arglisty, margiel i wa pi en ma rg listy, zlepy egzogyrawe IAu/acostephanu.s/

55m

14m margiel piaszczysty, glaukonitlAulacostephanus/

/

mułowiec piaszczysty zlepieni~c piaszczysty

piaskowiec wapnisty, wapien piaszczysty i zrostkowy 12m

wapienie oolitowe i onkolitowe, wapienie mufowcowo-oolitowe i orgenodetrytyczne Idolomity

wapienie i margle z. oolitami

/ Ra,senia/

wapienie oolitowe, oolitowo- - piaszczyste i mufowcoWO -oo-

Litowe jmul'owce dolomitycznej

łupek i mułowiec marglisty / Pectinatite.s, Subplanite.sl

wapienie mulowcowe i piaszczyste IVirgataxiocera.s1

iłowce i mufowce margliste /Aulacostephcrnu.s /

r

wapieri-mu-ł'ow;;;wy- - L i - - - -piaszczysty'

wapienie oolitowe detry- mity, '\ tyczne fSepta/iphoria/

mułow~e,\ mu-towce margliste - dolomit y- - - _ czne ~ wapienie oolitowe i.

Obn iżen ie nad bałtyckie częsć NW / rejon Pucka/ }

fR. Dodlez i in.,1976/

wapienie oolitowe

\mutowcowe

- - - \ ooLitawo-mufowcowe 'tli

1-_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 8_6-+ _________ --, _____ -1 wapienie !pfaskOw~ wapniste

z

o;;!'itaml ,;;pie-;:;;y;:;:;T i Te'lo;Sty-;:;:;-j· ~ gqbkowe

:»

"O S

II..

(()

o ~

....

on "U

~ o

o _-l1li ^L

:>- c o

1J

Uwagi jak na Łab.1

piaskowiec drobno-i średnioziarnisty

i piaskowiec chlory to wy, oolit y

szamozytowe 49m

piaskowiec z przemazami i wk{'a karni mufowce , konkrecje sydery

- - - _ . _ \

^tyczne

pi askowiec średnio-

i drobnoziarnisty \ 6m

mu-towiec marglisty ⁱ łupek mułowcowy

QlIen.stedticef"as

38

i organo-

detryłyczne

piaskowce

chloryłowe

z wkładkami I - - - J

dolom ityczno -syderyfycznymi

l"Mułowce i iłowce

piaszczyste z oolitami, szamozytowymi ^I

i chlorytem _

-1

piaskowce chlorytowe z. oolitami żelazistymi

z wkładkami zlepieńca piaszczysto-żelazistego

i wkładkami zlepierico PiaSZCZYstO}

żelazistego, 001 ity szamozytowe

r - - - - - - -

/

piaskowce chlorytowe z przemazami i wkładkami mułowca /Cardioceras rachis,

mu-l'owiec i ifowiec piaszczysty i marglisty Quenstedticera.s, Cadoceras, Longevicef'ao

C,fenuisfriafum /

mL.ltowiec i i.j'owiec mu.rowcowy, marglisty

Quenstedticeras

....

1/1

~

o

Lo III

>-

....

t:

o

iJ

>- c

>- c:

o

iJ

>- c:

\I..

-o

OD

>-

$ o

~

'lJ

o

L -III

>- c o

'U

Tabela 3

Proponowany schemat stratygraficzny

Cyrenidae, małżoraczki-poziomB,C

małżoraczki-poziom D,F

otwornice

Virgatite.s pusillu8

loraiskites scythicu,s, Z.pificen- sis, Pavlovia

Septaliphof"ia, Astarie

~xog!:lra virgula Aucel/a pallasi

~f"igonia

Pectinatite.s

Subplanite,s pseudoscythicu.s Trwonia, Astarte, Exogyf"a Lingu/a

Virgatax'i oce ra.s

Aulacvstephanus eudoxus A.pseudomutabilis

Exogyf"a vif"gllla

Ataxioceros Rasenia tf"imera Nerineidae Koralowce

Ento/ium, Exogyra Septaliphoria

septaliphof"ia pingllis Ringsteadia

Amoeboceras subcordatum A. ex, gr. a/ternan.s ~

Cawtoniceras tenlliserratum

Cardiocef"Gs tenuistriatum Cardioceras excavatum, C.f"Gchi.s, C. vertebrale, Campy- /ites delmontanum

~uenstedticef"as maf'iae, Q.lam- be"t,..i, Cl.{/exicostatum, Cadoce-

"as, Longeviceras

ogniwo ^F f skoŁnickie I ...

.Y o -c VI

>.

~ u

... -w.r -, - - I w.r. '-

_ ~ L _ _

-

1-4 > _{ogniwo L} /recfowskiel ... o

u o ^{- --ł} _W.r. ^- 1 - - - E \..

.E

...

.Y o

U .>,... :J

a _o.

...

s:

';3' a a E

L.

.8

ogniwo k

ogniwoki

/oświ riskie~

...

'§: o

'u

_o

..t:

( J -

...

Ci

a ..c

'g- -,

~

E I'~ I

.g o

formacja VIII fJc.ynyl

rogniwo i {helskiej

Tahela 4 Proponowane jednostki I itostratygraficzne dla osadów .jury górnt;1 w Polsce centralnej północnej

.,

.. ..

'"

.. ..

"

"

...

..

"

..

'O

..

..

3

o

"

..

'"

-g

..

?

~ g

~

~ "

ICELOW<J B C D

RE G I 011 III OGNIWO f (SKOTN1CK/E)

FORMACJA V.'I - KCYNSKA E (wapienno _ ewaporatowa I F ~:.:C::... __ JOG~~_~I!§~ŁAWSK.El.~~ __ J

- - - , w. r ... - - - _ _

FORMACJA VI - PAtUCKA

OGNIWO k {OSWINSKIE J

FORMACJA X - 8ROr (oolitowo- mutowcowal

(piaszczysto - ch/arylowa I

Uwagi jak na fnbf. 1

REGION II

Ff)RMACJA VII - /cCYNSKA

OGNIWO e (WIE/iJCA)

FORMACJA VI - PAI:UCKA

d (ZNItlJSKIE)

(łupI/owo - marglisto - mulowcowa I

FORMACJA

FORMACJA VIII - trl\lY

( murowe owa I

REGION OGNIWO f (SKOrN/CK/E)

~---.,

~-~::...~---_:

FORMACJA VI - PAI:UCKA

FORMACJA V

.

o

( oolitowo I

-:; FORHACIA

o: l! ^11/

~ ^{FORMACJA /I} ( 1IorrIIow-

ł

^{~ ? (wo Ii.tal cowal}

~ FORMACJA

.~

~ (gąbkowa I

~ •

.. ..

^OGNIWO a ... ---, OGNIWO _b

'" (WAPIENNO _ Lw~b....:._l

..

^(WAPIENNO-

..

-MUI:.DWCaWEJ -MARGLISTE)

Systematyzowanie litostratygrafii kredy dolnej 623

wykształcenie występuje w całym regionie I oraz w południowo-zachodniej części

regiopu II (fig. l - 3, tab. l i 2) między południowo-wschodnią częścią niecki szcze-

cińskiej (gdzie częściowo w formacji tej występują łupki margliste) a południowo­

-wschodnią częścią wału pomorskiego (w tej części obszaru występują domieszki

mułowcowe). Utwory tej formacji najpełniej rozwinięte są w rejonie Poznania- Środy, gdzie osiągają znaczną iniąższość - ponad 300 m. W. zachodniej części regionu I i w regionie II zawierają one zespół amonitów i otwornic dolnokimerydz- kich (Z. Dąbrowska, W. Bielecka, 1962; L. Malinowska, 1973). W niecce warszaw- skiej, w rejonie Lipna-Kamionek, J. Kutek i in. (1973) nad grupą wapienną wyróżnili formację mułowcowo-marg1istą (I). Formacja V jest odpowiednikiem jej dolnej części.

Dolną. granicę formacji V stanowią w regionie I wapienie oolitowe, organo- detrytyczne lub pelityczne niekiedy kredowate. W niecce warszawskiej i południowo­

-wschodniej części wału kujawskiego, na pograniczu wapieni oolitowych formacji IV z osadami formacji V, występują wapienie oolitowe z wkładkami muszlowca egzogyrowego, z domieszkami marglistymi, ku wschodowi marglisto-mułowco­

wymi, z glaukonitem. Utwory te można by ewentualnie wyróżnić jako ogniwo c - raduckie (w osadach tych w rejonie Wojszyc na Kujawach stwierdzono zespół

otwornic w przewadze kimerydzki - S. Marek, 1961). . W regionie II formacja V leży na formacji VIII - mułowcowej i ku zachodowi lateralnie przechodzi w tę formację oraz wyżej leżącą formację VI - łupkowo­

-marglisto-mułowcową. Górną granicę formacji V stanowi spąg formacji VI łupko­

wo-marglisto-mułowcowej.

Formację V można na ogół łatwo wyróżnić w profilowaniu geofizycznym.

Odpowiednikiem formacji V w obszarze radomsko-lubelskim jest formacja

głowączowska (T. Niemczycka, 1976b). W obszarze mezozoicznego obrzeżenia

Gór Swiętokrzyskich (J. Kutek, 1968; L. Malinowska, 1970) jej odpowiednikami

są marglisto-muszlowcowe utwory kimerydu, leżące na oolitowo-płytowych wa- pieniach wieku także kimerydzkiego.

Stratotyp formacji wapienn~-marglisto-muszlowcowej zostanie opracowany z mezozoicznego obrzeżenia Gór Swiętokrzyskich, a hypostratotyp z rejonu Środy.

Formacja VI - łupkowo-marglisto-mułowcowa (pałuc­

ka) występuje na całym obszarze poza obniżeniem nadbałtyckim (fig. 2 -4, tab.

l - 3). W centralnej części basenu przeważają łupki margliste i margle w górze ze

wzrastają~ą domieszką mułowców, których udział zwiększa się także ku wschodo- wi, zachodowi i północy.

Poza wałem kujawskim i przylegającymi do niego częściami niecki łódzkiej

i warszawskiej w obrębie formacji VI występuje pakiet piaszczysto-oolitowy z glauko- nitem lub piaszczysto-mułowcowo-wapienny. Należy go wyróżnić jako jednostkę litostratygraficzną rangi ogniwa (fig. 2, 3, tab. l, 2 - ogniwo d - żnińskie).

W regionie I w niecce warszawskiej górna część formacji mułowcowo-marglistej

okolic Lipna-Kamionek (J. Kutek i in., 1973) obejmuje proponowaną obecnie

formację VI.

Dolną granicę formacji VI w regionie I i w zachodniej części regionu II (poza

południowo-wschodnią częścią niecki szczecińskiej) stanowi strop formacji V i w tym przypadku granica ta daje się wyróżnić także i w profilowaniu geofizycznym.

We wschodniej i skrajnie zachodniej części regionu II formacja VI leży na formacji VIII - mułowcowej; ustalenie granicy między tymi formacjami jest trudne i to nie tylko za pomocą profilowania geofizycznego. W regionie III dolną granicę

formacji VI stanowią wapienie oolitowe formacji X - oolitowo-mułowcowej.

Granica ta jest wyraźna i dobrze zapisuje się w profilowaniu geofizycznym. Górną

. i

624 Jadwiga Dembowska

granicą formacji VI jest spąg formacji

vn -

wapienno-ewaporatowej. Granica ta jest również dobrze wyrażona w profilowaniu geofizycznym.

Chronostratygraficznie formacja VI obejmuje wyższą część kimerydu Gedynie w południowo-wschodniej części niecki szczecińskiej i częściowo w niecce pomor- skiej także i niższy kimeryd) oraz portland dolny i niższą część portlandu środko-

wego. .

Formacja VI występuje także w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich (J. Kutek, 1962, 1968; L. Malinowska, 1970).

Stratotyp mógłby być opracowany z otworów wiertniczych rejonu Kcyni (geo- graficzny region - Pałuki), z tym tylko zastrzeżeniem, że nie ma tu przewierconej dolnej granicy formacji (brak kilkunastu metrów osadów na granicy formacji V i VI). Hypostratotyp lub stratotyp mógłby być ewentualnie opracowany z ob- szaru Kujaw (rejon Gostynin - Żychlin) oraz z północno-zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich (niecka tomaszowska)3.

F o r m a c j a VII w a p i e n n o - e w a p o r a t o wa (kcyńska) ma

zasięg ograniczony w zasadzie do centralnej części basenu gómQjurajskiego we wszystkich trzech wyróżnionych regionach (fig. 2 -4, tab. 1 - 3). W obrębie tej'

A WSW

NIECKA SZCZECIŃSKA

CZĘS~ NW

A

ENE

(REJON PUCKA)

nn

^{r.7-1 ~ r=:c:J}

De:]] 1 L:.;.:.j 2 ~ ³ a:::::::IJ" + 5

Fig. 4. Schematyczny przekrój litofacjalny wzdłuż linii A - A przez region lIT (bez skali) Sketch Iithofacies cross-section along the line A - A through the region III (not to scale) l - dolomity; 2 - piaskowce; 3 - piaskowce i mułowce; 4 - piaskowce wapniste; 5 - chloryt; pozostałe objaśnie­

nia przy lig. 2

l - dolomites; 2 - sandstones; 3 - sandstones and siltstones; 4 - calcareous sandstones; 5 - chlońte; other explanations as given in Fig. 2

>. W kwestii stratotypów. szczególnie formacji VI i X. odrębne stanowisko w notatce wydrukowanęi w tym tomie

zajmuje A. Wierzbowski, podkreślając konieczność wykorzystania nielicznych na Niżu Polskim odsloni(IĆ sztucznych, ewentualnie towarzyszących im sekwencji płytkich, pełnordzeniowych wierceń. .