A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
_____ FO LIA LITTERA RIA PO LONICA 9, 2007
K a ta rz y n a R a k o w s k a
P A N , SŁ U G A I ST W Ó R C A . S Z K IC O R O L A C H ,
JA K IE P R Z Y JM U JĄ W O B E C K O B IE T M Ę Ż C Z Y Ż N I
W U T W O R A C H STA N ISŁA W A P R Z Y B Y S Z E W S K IE G O
Jeżeli mężczyzna uchodzi słusznie za reprezentanta obowiązku, honoru i myśli, wtedy kobieta wyTaża przede wszystkim życie rodzinne, on zaś jest wyrazem publicznego i stosunków zewnętrznych. [...] mężczyzna udziela i zapładnia, kobieta przyjmuje, poczyna, cierpi i rodzi; jemu potrzebą siła, jej pow ab1.
K obieta, przeznaczona przez naturę głównie na matkę, [...] otrzym ała już d o tego celu właściwą organizację fizyczną [...] i usposobienie psychiczne, jako to większą czułość i wraż-liwość, większą delikatność i bierność, a mniejsze zdolności umysłowe2.
Powyższe definicje, zam ieszczone w znanych w drugiej połow ie X IX w.
encyklopediach Sam uela O rgelbranda, przyjm ują za p u n k t wyjścia m ęską
norm ę, opisując kobietę ja k o istotę odbiegającą od niej fizycznie i duchow o.
W prost sytuują płeć żeńską na pozycji gorszej, wynikającej przede wszystkim
z „funkcji społecznej” , ja k ą jest m acierzyństwo. M ężczyzna okazuje się zatem
organizm em szlachetniejszym , poniew aż nie po siad a natu raln y ch
predys-pozycji rozrodczych i jest bardziej zdystansow any w obec ciała i seksualności
(sic!). C iekaw e, że w śród haseł cytow anego kom pendium b rakuje notki
dotyczącej p o to m k a A dam a; charakteryzow any jest on jedynie poprzez
różnice m iędzy nim a kobietą.
G loryfikację mężczyzny stanow iła ju ż na początku X X w. książka O ttona
W einingera Płeć i charakter. W edług m łodego w iedeńskiego myśliciela,
m ężczyzna to wyższa fo rm a życia; w przeciwieństwie d o kobiety przysługują
m u takie pojęcia, ja k w olność, św iadom ość, logika i m oralność. A bsolutny
m ężczyzna jest wizerunkiem Boga, absolutna kobieta zaś - symbolem nicości.
N ietru d n o i w tekstach Przybyszewskiego odnaleźć wypowiedzi w p o d o b
-nym tonie. W Synach ziem i C zerkaski tak przedstaw ił ukochanej dzielące
ich różnice:
1 Kobieta, [hasło w:] S. O r g e l b r a n d , Encyklopedia powszechna, t. 14, W arszawa 1863, s. 943-946.
2 Kobieta, [hasło w:] S. O r g e l b r a n d , Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami, t. 8, W arszawa 1900, s. 332.
[...] ja kieruję się rozumem, a ty instynktem - ja mam ambicję, by tworzyć, a ty - próżność samiczki, by samców ku sobie wabić - a więc jesteś niższym zwierzęciem i musisz podlegać mej woli3.
M ężczyzna Przybyszewskiego nigdy nie obiecuje swym p artn erk o m
szcze-gólnych rozkoszy, nie składa daleko idących deklaracji. D o zaoferow ania
m a co najwyżej szczęście m ierzone n a m inuty, a w konsekw encji sprow
a-dzające zniszczenie, zdradę, nienaw iść i śmierć. W d o d a tk u bardzo szybko
pozw ala k obietom odkryć swe praw dziw e intencje i zorientow ać się, że
trak to w a n e są przez niego instrum entalnie, ja k o obiekt d o zdobycia, którego
nie chce się ju ż dłużej posiadać4.
M licki z hipokryzją zw raca się d o Heleny, k tó ra o d k ry ła jego rom ans
z Olgą:
M iło mi bardzo, że o wszystkim wiesz i oszczędziłaś mi długich wyjaśnień... [...] ja wyjaśnień strasznie nie lubię...5
- i dalej:
[...] o ile cię znam, nie chciałabyś, bym tylko z obowiązku został przy tobie... Wątpię, czybyś chciała żyć z człowiekiem, który przez ciebie całe życie będzie d ę uważał za kulę u nogi, za... za... zaporę do szczęścia6.
W przeżyciach F a lk a z powieści H om o sapiens tru d n o rozdzielić
fascyna-cję od gry, sam ooszustw a i pozy7. W obecności M a ry t kłam ie m echanicznie,
by nic nie przeszkodziło ich zbliżeniu; odgryw a rolę kusiciela, k tó ry w tajem
-nicza naiw ną dziewczynę w świat grzechu i nam aw ia d o ulegania własnym
zachciankom , w ykraczającym p oza społeczne konw enanse. D em oralizuje
M ary t, wyśm iewając jej religijność, poniew aż kieruje nim m .in. chęć zbru-
k a n ia czystości8. Myśli: „Posiąść świętą... to byłaby sensacja” 9. Niew inność
ja k o cn o ta świętych i bohaterów , nad ająca m oc p o sk ram ian ia bestii, rodzi
pokusę skalania tego, co pozbaw ione zm azy10. T u ż po akcie seksualnym
F a lk gw ałtow nie w ykrzykuje n atom iast, że jest żonaty, czym doprow adza
3 S. P r z y b y s z e w s k i , Synowie ziemi, Lwów 1923, s. 45.
4 Zob. J. R a t a j c z a k , Umrzeć z miłości. Szkice o romansach młodopolskich, Wrocław 1999, s. 72.
5 S. P r z y b y s z e w s k i , Dla szczęścia, Lwów 1900, s. 10.
6 Tamże, s. 12.
7 Zob. W. G u t o w s k i , Nagie dusze i maski. O młodopolskich milach miłości, K raków 1992, s. 276.
8 M. P o d r a z a - K w i a t k o w s k a , Wolność i transcendencja. Studia i eseje o Młodej
Polsce, K raków 2001, s. 134.
9 S. P r z y b y s z e w s k i , Homo sapiens, t. 2, Warszawa 1923, s. 40. 10 M . P o d r a z a - K w i a t k o w s k a , dz. cyt., s. 130-131, 134.
M a ry t d o sam obójstw a. C o więcej - ja k zauw aża B ożena C hołuj —
chęt-nie u n ik a odpow iedzialności i oddaje się pod opiekę ż o n y 11. W
ykorzys-tany w tej powieści w ątek uw iedzenia (stanow iący, według M arii Podrazy-
K w iatkow skiej, literacką próbę d o tarcia do granic m ożliwości człowieka
w czynieniu zła12) dow odzi panow ania mężczyzn nad kobietam i w świecie
Przybyszewskiego (jedynie z fe m m e fa ta le nie m ógł konk u ro w ać żaden
m ężczyzna).
O bsesja dziew ictwa, przenikająca całą tw órczość Przybyszewskiego, to
nic innego ja k odzw ierciedlenie m izoginizm u oraz p ragnienia absolutnego
p o siad an ia kobiety, p an o w an ia nad jej ciałem i duszą. W ielu badaczy (m.in.
M . P o d raza-K w iatk o w sk a i G. M atuszek) dostrzega w niej elem ent
bio-graficzny - nieum iejętność pogodzenia się z faktem , że w chwili ślubu
z pisarzem D agny Juel nie była już virgo intact a.
P ró b y tłum aczenia sobie u traty hymenu ja k o spraw y błahej zawodzą,
poniew aż każdy m ężczyzna chce być pierwszym i jedynym dla kobiety, na
zawsze w pisanym w jej życie.
[...] jest coś, co starzy ludzie dawniej cnotą czystości nazywali [...] - dziś to już jest starzyzną. C nota czystości nabrała komicznego znaczenia. [...] 1 my, ludzie postępowi, śmiejemy się z owej cnoty - w teorii, proszę pani... bo [...] chciałbym widzieć tego mężczyznę, któryby przenosił kobietę, co z rąk do rąk przechodziła, nad kobietę tak czystą i jasn ą [...]**.
N ajzagorzalszym wyrazicielem tej postaw y jest G o rd o n w Dzieciach
szatana, któ ry swoje anarchistyczne, szatańskie działania uspraw iedliw ia po
części tym, że nie był pierwszym kochankiem Heleny. N ie poślubił ukochanej,
poniew aż wcześniej jej ciało posiadł ktoś inny, tymczasem „pierwsze szczęście
jest rów nocześnie jed y n ą chwilą, w której chuć jest p ię k n a ” 14.
K obieta zawsze należy do pierwszego, świadomie czy nieświadomie, ognistą plam ą wżera się pierwszy raz n a zawsze w jej duszę, a posiąść kobietę, w której duszy jest pierwszy - to w styd15.
Pragnienie bycia pierwszym w ynika z przekonania, że inicjacja seksualna
przekształca dziewicę w kobietę, a spraw cą „n a ro d zen ia tego najwyższego
pięk n a” 16 jest m ężczyzna. C o więcej, prawdziwe stopienie dusz bywa możliwe
wyłącznie z ko b ietą czystą. D latego G o rd o n tłum aczy Helenie:
11 B. C h o ł u j , Gdyby nie mitość... Rzecz o utopii Stanisława Przybyszewskiego, [w:] Ciało,
płeć, literatura, red. M . H ornung, M. Jędrzejczak, T. K orsak, W arszawa 2001, s. 126.
12 M. P o d r a z a - K w i a t k o w s k a , dz. cyt., s. 134. 13 S. P r z y b y s z e w s k i , Dla szczęścia, s. 41.
14 S. P r z y b y s z e w s k i , Dzieci szatana, Kraków 1993, s. 9. 15 Tamże.
[...] dusza m oja nie potrafi stopić cię w sobie, bo tylko ta miłość jest piękna dla mnie, która zdoła stopić kobietę w duszy mężczyzny17.
M licki z d ra m a tu D la szczęścia na p różno usiłuje sobie wmówić, że dla
niego „O lga pozostanie czystą i dziewiczą, choć [...] ju ż należała do
inneg o ” 18. W rzeczywistości cierpi, m yśląc o swoich poprzednikach. W ątp
-liwości celow o podsyca w nim Zdżarski:
[...] cóż ona temu winna, że cię ktoś uprzedził, że oddała serce swe, zanim mogła przeczuwać, że jakiś Mlicki istnieje? Cóż do diabła ona temu winna, że ten ktoś żądał pochwytnej rękojmi jej miłości [...]. Więc nie zważam na nic: żenię się. N araz odzywa się samiec. [...] Czujesz, że to wszystko, co kobieta p o raz pierwszy daje, to wszystko, co w duszy kobiety jest tylko przeczuciem, obawą dziwną a tajemniczą, pełną strachu i pragnienia [...] w duszy twej [...] żony - daw no przekwitło [...]19.
Podobnie ja k M licki reaguje F alk, bohater powieści Homo sapiens. K ocha
Izę, ale nie m oże zapom nieć, że była o n a wcześniej narzeczoną M ikity.
D o d a tk o w o sw oją w łasną zdradę uspraw iedliw ia chęcią w yw arcia na Izie
zemsty za to, że należała przed nim do innego.
B ohater, k tó ry obaw ia się zdom inow ania przez p artn erk ę, szamocze się
i dusi, dlatego zawsze rości sobie praw o d o bycia jej panem .
M ik ita w chwili w zburzenia parafrazuje słowa Nietzschego: „Idziesz do
kobiet? N ie zapom nij bicza!” 20:
Kobietę trzeba ujarzmić, pięścią, biczem... wywalczyć, wywalczyć trzeba miłość... (Hs, 1, 115)
Bielecki w następujący sposób myśli o A dzie K arskiej:
Nim słońce wzejdzie21, będziesz moją. Tylko się nie poddać, trzeba pójść z batem - z biczys-kiem, mieć siebie w garści, by się nie dać opanować. [...] Posiąść i rzucić, albo też i wracać, ale bez zobowiązań, bez ckliwego sentymentalizmu - po napoleońsku... A kto wie, może mi się na co przyda, ujarzmię ją, zrobię z niej swoje narzędzie... Straszna rzecz dostać się w moc kobiety...22
B o h ater Androgyne m ów i do odnalezionej ukochanej:
Jestem tym, co w każdej chwili może zostać królem, rzucić u stóp swych wszystkie narody, zawładnąć nad całą ziemią, zapanować nad miliardem niewolników; każdej chwili mogę Cię kazać n a krzyż wbić i znowu moją wszechpotęgą do życia powołać
17 Tamże, s. 24.
18 S. P r z y b y s z e w s k i , Dla szczęścia, s. 19. 19 Tamże, s. 20.
20 F. N i e t z s c h e , Tako rzecze Zaratustra, przeł. W. Berent, W arszawa 1907, s. 77. 21 Nim słońce wzejdzie - mikrocytat z wiersza Zygmunta Krasińskiego Nim słońce wzejdzie,
rosa wyżre oczy.
22 S. P r z y b y s z e w s k i , M ocny człowiek, Warszawa 1923, s. 103. 23 S. P r z y b y s z e w s k i , Androgyne, Kraków 1905, s. 47.
Perw ersyjne przeżycia erotyczne o raz sadystyczne d ążenia znalazły wyraz
w inscenizow anych w w yobraźni m ęskich boh ateró w scenach ukrzyżow ania
kobiet. K rzyż nie sym bolizuje w nich cierpienia i odkupienia, lecz prezentuje
zw iązek erotyzm u z występkiem , ofiarę zastępuje upojenie, bolesna rozkosz.
W isząca n a krzyżu koch an k a wabi i prow okuje. C huć zwycięża caritas
i m ęski o p ó r24.
Ujrzał ją w krzyż rozpiętą na ścianie w całym przepychu jej piękności; ram iona jej owiły miast naram ienników złote węże, złote węże oplatały kostki nóg, a biodra opasała złota przepaska, zam knięta na łonie kwieciem lotosu, wysadzonym drogim kamieniem.
Patrzała na niego przymrużonymi oczyma; spoza długich rzęs wybiegały lubieżne węże kuszeń i wabień; kołysała się z rozkoszną pieszczotą na krzyżu [...]25.
M ężczyzna m io ta się m iędzy rolą k ata, sadysty, pragnącego zadaw ać ból
tej, k tó rą pożąda, a niew olnika okazującego ukrzyżow anej czułość26.
N a krzyż ją wbić każę, n a krzyż, powtarzał z błędnym uśmiechem.
[...]
Pochwycili ją w ram iona, podrzucili na hebanowe drzewo krzyża; k at ujął jej ręce, podtrzym ano ją w pasie, rozległ się stukot młota...
Lecz w tej chwili ryknął król z bólu, jak rozszalałe zwierzę.
Zerwał ją z krzyża, tulił ja k dziecko w swych ram ionach, po szatach jego ściekała krew, całował jej rany [...]...21
Sceny ukrzyżow ania fascynow ały m odernistów , poniew aż w yrażały d o
-św iadczenia najbardziej negatyw ne, niszczące28, a jednocześnie niemożliwe
d o odrzucenia.
W ojciech G utow ski zauważył, że m ężczyzna zdom inow any przez samicę
kom pensuje sw ą słabość i zależność, przyjm ując m ajestatyczną rolę Boga-
K ró la 29. W pierwszej części Androgyne b o h ater wciela się w postać władcy-
m aga, który dzięki p raktykom satanistycznym pragnie stw orzyć kochankę
w jej cielesnej form ie. W rezultacie gubi się jedynie w orgii i splocie
kobiecych ciał. K ró l z poem atu N a d m orzem w łada w yłącznie k ra in ą słońca,
m im o deklaracji swej wszechmocy. K rólestw o cienia, z którego pochodzi
jego uko ch an a niew olnica, a więc sfera podśw iadom ości, okazuje się dla
b o h atera tajem nicą. W idząc ideał kobiety w m ieszkance św iata m roku,
24 W. G u t o w s k i , dz. cyt., s. 164.
25 S. P r z y b y s z e w s k i , Androgyne, s. 29-30.
26 W. G u t o w s k i , M it - Eros - Sacrum. Sytuacje młodopolskie, Bydgoszcz 1999, s. 189; t e n ż e , M it Androgyne w poematach prozą Stanisława Przybyszewskiego, „A cta Universitatis Nicolai Copem ici” 1993, s. 74.
21 S. P r z y b y s z e w s k i , Androgyne, s. 32-33. 28 W. G u t o w s k i , M it - Eros - Sacrum..., s. 190. 29 W. G u t o w s k i , M it Androgyne..., s. 73.
wywyższa j ą i pragnie jej służyć. T en czyn rozdziera jego osobow ość między
akty w n ą ro lą władcy a uprzedm iotow ionym kochankiem spełniającym
wy-górow ane żądania, ja k wyrzeczenie się słońca rów noznaczne ze sprow
adze-niem klęski n a lud. D o sym boliki solárnej i lunárnej ja k o obrazów a
r-chetypow ych, odw ołał się Jung w pism ach pośw ięconych alchem ii. W edług
niego Słońce o dpow iada mężczyźnie ja k o reprezentantow i L ogosu, Księżyc
odnosi się d o kobiety, k tó rą rządzi E ro s30. Eliade zw raca uwagę, że Słońce
oznacza siłę, w ładztw o i rozum w wielu religiach i m itologiach. Ciemności
n ato m iast przeciw staw iają się życiu, kształtom , porządkow i i dlatego heros
walczy z nim i31. B ohaterow i Przybyszewskiego rezygnacja z rządzenia p ań
-stwem słońca nie przynosi satysfakcji, poniew aż oznacza pogrążenie się
w chaosie. Jak pow iedziałby Ju n g - nie m o żn a żyć bez persony, a więc
tożsam ości społecznej, psychiki zbiorow ej, tw arzy, k tó rą pokazujem y światu
zew nętrznem u.
D o roli niew olnika lub wiernego przyjaciela mężczyźni Przybyszewskiego
uciekają się niekiedy, dążąc d o zdobycia kobiety. M ik ita całą noc leży
niczym pies przed drzw iam i Izy, by poświęcając swą m ęską godność, zyskać
jej rękę (H om o sapiens). M uzyk Ja n o ta zdobyw a zaufanie H anki swym
przyjacielskim nastaw ieniem , a jednocześnie hipnotyzuje j ą g rą n a fortepianie
i gwałci, gdy dziew czyna traci przytom ność (Gody życia).
N iekiedy kobiety same odd ają się władzy m ężczyzn, oczekując od nich
pom ocy w u p o ra n iu się z życiem i sytuacją, w jakiej się znalazły. Irena
R em b o w sk a sposób p o stęp o w a n ia w obec sw ojego m ęża sk ład a niem al
całkow icie w ręce k o ch an k a Przesławskiego (Z ło te runo); Ł ucja Szum ska,
zdepraw ow ana przez Bieleckiego, udaje się d o G órskiego (.M ocny
czło-wiek).
[...] gdym p ana w tym całym obcym tłumie ujrzała, [...] coś we mnie głośno krzyczało, że w panu jest m ój ratunek...
[...] chciałabym się wyrwać z tego życia, a nie mogę: jestem bez woli, bez sił... Bielecki mnie doszczętnie zmarnował, wyssał, zatruł mi duszę. [...] I tak pomyślałam, że pan, pan jeden ze swoją dobrocią...32
D om inację pierw iastka m ęskiego nad żeńskim lub wręcz traktow anie
kobiecości jak o suplem entu męskiego św iata ducha i wartości dostrzec m ożna
w słow ach bohaterów , kreujących się n a stw órców swych kochanek.
30 „Świadomość kobiety bardziej określona jest przez łączący charakter Erosa niż przez analityczny i poznawczy charakter Logosu. U mężczyzn Eros, funkcja relacyjna, jest z reguły mniej rozwinięty niż Logos. N atom iast u kobiety Eros jest wyrazem jej prawdziwej natury, podczas gdy Logos nierzadko bywa jedynie żałosnym epizodem” - pisał C. G . J u n g w dziele Archetypy i symbole przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1976, s. 73.
31 M. E l i a d e , Sacrum, m it, historia, Warszawa 1974, s. 156-157. 32 S. P r z y b y s z e w s k i , M ocny człowiek, s. 44.
B ohater Wigilii wyznaje:
Moje potężne oko, oko wszechświatów wyłoniło Cię z ciemności. N a moje potężne Stań się! przybrałaś kształty i postać. Tchnąłem na Cię Świętego D ucha mych uczuć i myśli. Byłaś głupią zabawką, a zrobiłem z Ciebie fetysza i idol święty33.
Podobne słowa w kłada Przybyszewski w usta króla z poem atu N ad morzem.
Aż wreszcie nadeszła chwila, gdy przeczute tęsknotą słowo miało stać się ciałem, wola moja ogarnęła wszechświat, wstrząsnęła nim, jakby go z posad wyrwać chciała, w nocy wielkiego cudu błysnąłem ja k słońcem, piorunem słowa, co światy tworzyło i w proch je kruszyło, i z wielką m ocą krzyknąłem: „Stań się!”I powstałaś!
A ze źródła mej potęgi spływała bezgraniczna łaska w Twoją duszę, [...] aż moc Twoja mojej się zrów nała34.
Św iadom ość, że to du ch mężczyzny pow ołał kobietę d o życia w ciele,
m a rów nież b o h a te rk a Androgyne.
- Tak długo błądziłam, szukałam i czekałam, czy może Twa ręka nie wyrwie mnie z nicości, nie ujmie mnie w kształty i w ciało nie przetworzy...
[...] jestem ciałem Twej myśli, jestem kształtem i ciałem Twych tęsknot, wyrazem Twych uczuć i ruchem Twej woli...35
O soba kochanki zostaje niejako w yłoniona, stw orzona z niebytu m ocą
artysty doró w n u jącą potędze twórczej Boga. M ężczyzna pow tarza kosm o-
gonię, poniew aż „ to , co m a stać się «naszym św iatem », m usi wpierw zostać
«stw orzone»” 36. M iłosna kreacja w yrastała bezpośrednio z n u rtu rom
antycz-nego i - ja k pisze W ojciech G utow ski - łączyła się z energią imaginacji
oraz spotęgow aną zdolnością tw orzenia zindyw idualizow anych sytuacji sym
-bolicznych. Polegała n a transform acji i interioryzacji: J a w w yobraźni tworzy
n a now o p artn e rk ę, z k tó rą się identyfikuje37. D o ty k am y tu taj przyw ołanego
w Uczcie P la to n a reinterpretacji m itu A rystofanesa, opow iadającego o
roz-padzie pierw otnej androgynicznej jedności rodzaju ludzkiego n a dwie połowy
- m ęską i żeńską - k tó re szukają się po świecie38.
W takim świętym blasku raz Cię już widziałem, gdy moje potężne słowo z łona wieczności do życia Cię zbudziło:
Bo było bogiem39.
33 S. P r z y b y s z e w s k i , Z cyklu Wigilii, [w:] t e n ż e , Wybór pism, oprać. R. Taborski, Wrocław 1966, s. 115-116.
34 S. P r z y b y s z e w s k i , N ad morzem, G dańsk 1978, s. 41-42. 35 S. P r z y b y s z e w s k i , Androgyne, s. 69-70.
34 M . E l i a d e, Sacrum, m it, historia, s. 57. 31 W. G u t o w s k i , Nagie dusze..., s. 218.
38 Problem ten przekracza ram y niniejszego szkicu. 39 S. P r z y b y s z e w s k i , Nad morzem, s. 40.
[...] tęskniłem za tą chwilą, kiedym Cię ze siebie wyłonił, kiedy kształty mego ducha układały się w linie Twego ciała, drgania mych nerwów lały w Cię życie, kiedy stałaś się istotą mego ducha, jego treścią w ciało przeistoczoną40.
P o w tó rn a jedność to zatem stan, w którym św iadom ość i nieśw iadom ość
funkcjonują w harm onii. M a o n a otw orzyć przed m ężczyzną nieznane głębie
bytu, um ożliwić m u poznanie m etafizyczne, wgląd w siebie (w swą „nagą
duszę” ) i w n atu rę św iata. K o b ieta spełnia zatem rolę narzędzia prow
adzą-cego do m etafizycznego poznania. O oczarow anym b o h aterze Androgyne
n a rra to r m ówi:
Szedł z dum nie wzniesioną głową, szedł jak potężny wódz z cichym, świadomym swej potęgi tryumfem, bo przecież niósł słońce w swej piersi - niósł wszechświat: najtajniejsze zagadki i tajemnice bytu41.
K ró l z p o em atu N a d m orzem tak zw raca się do ukochanej niewolnicy:
Ty, która mi rozrywasz pieczęcie wszelkich tajemnic i czytasz runy ukrytych sił, a po wszystkich szałach mego życia roztaczasz się tęczą łaski od jednego nieba do drugiego [...]42.M ężczyzna tęskni przy tym za jednością z p a rtn e rk ą tylko o tyle, o ile
jest w stanie utożsam ić ją z sobą sam ym , roztopić w sobie bez reszty. Nic
więc dziw nego, że kobieta w tekstach Przybyszewskiego - a zwłaszcza
w p o em atach - jest raczej projekcją43 mężczyzny, a nie realną, zindyw
idu-alizow aną i o b d arzo n ą św iadom ością, postacią. P rzypom ina anim ę w
rozu-m ieniu Ju n g a, a więc archetypow y obraz kobiety w rozu-m ęskiej psychice,
we-w nętrzny kobiecy aspekt mężczyzny.
- Jak ja cię kocham , jasna, jedyna moja. Jesteś ziemią, pieśnią moją, jesteś wszystkim, co we mnie piękne i czyste i głębokie...44
Będę panią zawsze kochał, bo muszę, bo pani jesteś m oją duszą, m oją głębią i świętością, bo pani jesteś właśnie tym we mnie, że Ja jestem Ja, a nie ktoś inny45.
M ężczyzna koch a tę kobietę, k tó ra um ożliwia m u k o n ta k t z jego sferą
podśw iadom ą i tym sam ym dopasow uje się niejako d o jego rzeczywistości
w ew nętrznej. D latego tak często m ęscy bohaterow ie utw orów odczuw ają
40 S. P r z y b y s z e w s k i , Requiem aeternam, [w:] t e n ż e , W ybór pism, oprać. R. Taborski, Wrocław 1966, s. 50.
41 S. P r z y b y s z e w s k i , Androgyne, s. 23. 42 S. P r z y b y s z e w s k i , N ad morzem, s. 12.
43 Projekcję rozumiem - za C. G. Jungiem - jak o autom atyczny proces, dzięki któremu treści własnej nieświadomości są spostrzegane w innych ludziach.
44 S. P r z y b y s z e w s k i , Androgyne, s. 34-35. 45 S. P r z y b y s z e w s k i , Homo sapiens, t. 1, s. 83.
związek ukochanych kobiet z ziemią rodzinną i sztuką ja k o w artościam i
pierw otnym i, tkw iącym i w głębokich p okładach ich osobow ości, jak b y poza
ich wolą.
Nie rozum iał całego związku - zdawało mu się czasem, że ona - to jego ziemia w całej swej wiosennej tęsknocie [...]4e.
K ocham cię jak o m oją sztukę, kocham cię jako całą moją odwieczną przeszłość, kocham cię jako tchnienie mej ziemi rodzinnej, jak o upojenie i zachwyt kościelnej zadumy [...]47.
Nagle zrozumiał. Z pewnością tak było: M aryt a ziemia rodzinna to jedno.
A miała coś szerokiego, jakąś cichą, a sm utną zadumę na swoim czole. Coś z tych ostrych pojedynczych kształtów płaszczyzny, którą tak bardzo ukochał4“.
0 zw iązku w yobraźni i autokreacji z erosem i podśw iadom ością
Przy-byszewski pisał po raz pierwszy w wieku 24 lat w eseju o Oli H anssonie.
M usiał te słow a trak to w a ć ja k rodzaj credo, skoro pow tarzał je w druku
jeszcze dw u k ro tn ie - we wstępie do De profundis oraz we w spom nieniowych
M oich współczesnych.
1 czemu kocham kobietę?K ażda Unia, w którą jej ciało wciąż na nowo się obleka, teint jej twarzy, tembr głosu, zapach, jaki jej ciało wysyła, to są linie, barwy i zapachy, które najgłębiej zrosły się z moim najwewnętrzniejszym organicznym jestestwem, i w których moja istota znalazła najpotężniejszy wyraz. K obieta, któ ra potrafi potrącić te najdelikatniejsze i najtajniejsze struny mego istnienia, wślizguje się bez oporu do mego mózgu i kocham ją głębokim, nie stawiającym żadnych warunków uczuciem, jakim kocham mój kraj, co uformował m oją duszę.
W kobiecie kocham siebie, moje do najwyższego stopnia spotęgowane Ja. Moje rozdrob-nione, we wszystkich kątach mózgu drzemiące stany, w jakich spoczywa najgłębsza tajemnica mojej istoty, zgromadziły się, skoncentrowały wokół tej kobiety jak opiłki żelaza wokół magnesu. [...] i kocham kobietę, która wywołuje we mnie tę koncentrację, kocham izotermę i izobarę moich najintensywniejszych i najgłębszych uczuć rozkoszy.
[...] kocham ją jak o absolutne wyobrażenie tego wszystkiego, co daje mi najwyższe szczęście, jak o wewnętrzne stopienie się tego, co jest we mnie najgłębsze i pełne najwyższej błogości. [...]
I kobieta, którą kocham , to jestem Ja, moje najbardziej intymne, najwewnętrzniejsze Ja,
arriere-fond mej istoty, najdalsza podstawa, Ja widziane z perspektywy lotu ptaka, Ja jako
punkt centralny odbijającej płaszczyzny49.
M ężczyzna ko ch a kobietę, k tó ra w ydobyw a n a jaw elem enty ukryte
w jego podśw iadom ości. M oże tego d o k o n ać tylko k o n k re tn a kobieta; taka,
k tó rą m ężczyzna rozpoznaje ja k o „część własnej rzeczywistości wewnętrznej,
44 S. P r z y b y s z e w s k i , Androgyne, s. 9. 47 S. P r z y b y s z e w s k i , Z cyklu Wigilii, s. 94. 48 S. P r z y b y s z e w s k i , Homo sapiens, t. 2, s. 39.
49 S. P r z y b y s z e w s k i , Z psychologii jednostki twórczej. II. Ola Hansson, [w:] t e n ż e ,
ja k o istniejący poza nim , a zarazem w nim , drugi płciowy biegun” 50. M ożna
powiedzieć, że jego anim a jest w fazie czwartej (S ophia, M ądrość) - działa
ja k o przew odniczka w życiu wewnętrznym , przekazuje d o świadom ości treści
z nieśw iadom ości51.
M ężczyzna pragnie złączenia nie z istotą odm ienną, ale z tak ą, k tó rą
m oże ro ztopić w sobie, k tó ra stanie się nim. P otw ierdza to następujący
fragm ent z Requiem aeternám:
Zawsze i wiecznie tęskniłem za T obą, za tą chwilą, w której byliśmy jedno, nierozerwalnie jedno, tęskniłem za tą chwilą, kiedym Cię ze siebie wyłonił, kiedy kształty mego ducha układały się w linie Twego ciała, drgania mych nerwów lały w Cię życie, kiedy stałaś się istotą mego ducha, jego treścią w d ało przeistoczoną52.
R ola ukochanej sprow adza się zatem d o p o b udzania kreatyw nych m ocy
w duszy artysty, a deklaracja „w kobiecie kocham siebie” jest wyrazem
skrajnego narcyzm u. P odm iot ko ch a siebie w przedm iocie, który spełnia
rolę „erotycznego lu stra ” . Zachodzi więc właściwie m iłość au to ero ty czn a53.
W swych poglądach Przybyszewski nie był odosobniony. P orów nanie słów
„m eteo ra M łodej P olski” z teoriam i W einingera ujaw nia dalek o idące a n a
-logie.
W każdej miłości mężczyzna kocha tylko siebie samego [...], to, czym cały chce być i czym w zupełności być powinien: swoją najwewnętrzniejszą, najgłębszą istotą, w olną od przypad-kowych strzępów konieczności i grud ziemskich. [...] Atoli tego jedynego celu, do którego dąży, nie ujrzy w jasnym blasku i w niezachwianej mocy na dnie własnej istoty i dlatego musi go sobie przedstawić poza sobą, aby tym łatwiej mu sprostać. Rzutuje on swój ideał istoty absolutnie cennej, którego nie może we własnym wnętrzu wyodrębnić, na jakąś inną ludzką istotę; to właśnie, a nie co innego znaczy, że tę istotę kocha54.
W yobraźnia mężczyzny predestynuje kobietę do podniosłej roli p o b u
-d zania go -do rzeczy wielkich, ale koch an k a nie pozw ala na je-dność,
ozna-czającą całkow ite w topienie jej w świat p a rtn e ra i dlatego drażni go swą
innością. Paweł D ybel dostrzegł w takim stosunku do kobiet o d k ry tą przez
F reu d a , a następnie rozw ijaną przez francuskiego psychoanalityka Jacquesa
L acana, koncepcję „stadium lu stra” . Polega o n a n a identyfikow aniu się
50 G. M a t u s z e k , M iędzy pustką transcendencji a szaleństwem zmysłów. O wczesnej
eseistyce Stanisława Przybyszewskiego, [wstęp, w:] S. P r z y b y s z e w s k i , Synagoga szatana...,
s. 25.
51 Jung rozróżnił cztery fazy animy. W pierwszej (uosobionej przez Ewę) oznacza ona matkę, w drugiej (Helena Trojańska) jest obrazem seksualnym, w trzeciej (M aria) przejawia się w uczuciach religijnych i możliwości zawarcia stałego związku, wreszcie w czwartej pozwala mężczyźnie znaleźć sens żyda, jest jego twórczą muzą.
52 S. P r z y b y s z e w s k i , Requiem aeternam, s. 50.
53 Zob. C. G. J u n g , O naturze kobiety, Poznań 1992, s. 138.
z własnym lustrzanym odbiciem lub z obrazem osoby najbliższej. W szystko,
co zakłóca „idealne J a ” , traktow ane jest ja k o zagrożenie, na k tóre reaguje się
agresją skierow aną przeciw ko inności pozostałych. D latego b o h ater Requiem
aeternam niszczy swe m iłosne partnerki, chcąc wyzwolić w łasną męskość.
Jego „m a rtw a chuć” to odpow iednik agresji zw róconej przeciw ko ukochanej
i tem u w niej, co uniem ożliw ia w topienie jej w św iat jego w yobrażeń55.
P rzeszkodą w zjednoczeniu płci jest zatem obcość m ężczyzny i kobiety.
T eorie Przybyszewskiego m ają swe źródło w S chopenhauerow skim p o
-jm ow aniu m iłości ja k o m etafizyki utrzym ania gatunku.
Rozkoszne urojenie jest tym, co łudzi mężczyznę, że w ram ionach kobiety znajdzie dzięki temu przyrzeczonemu mu pięknu rozkosz większą niż w tych każdego innego rodzaju [...]. M niema przeto nie szczędzić trudu do swojej własnej rozkoszy i ofiary, podczas gdy dzieje się to wyłącznie dla zachowania prawidłowego typu gatunku [...]**.
M ężczyzna zm ierza d o stopienia dusz, tym czasem liczy się jedynie jako
samiec. T o , co pcha go do m iłości, jest zatem dziełem instynktu, który
zapew nia istnienie gatunku. D opiero m om ent odpływ u nam iętności ukazuje
m u, że był tylko narzędziem poruszanym praw am i n aturalnym i. A kt
sek-sualny jest chw ilą najwyższej ekstazy, ale zarazem najdobitniej uśw iadam ia
mężczyźnie, że jest jedynie więźniem płci, a tym sam ym - ja k pisze G abriela
M atuszek - więźniem seksualności k obiety57. T a k m ów i o tym bohater
Requiem aeternam:
Była chwila, żem uczuł szczęście.
Wsłuchiwałem się w bolesne natężenie, z jakim się zbierały, łączyły i skupiały płciowe pierwiastki w mej duszy, z rozkoszą czułem, jak się poprzez ciało moje przewinęły zimne dreszcze (...) ale naraz ułożyło się Twe ciało w pospolitą, bezwstydną linię i w jednej chwili załamało się wszystko we mnie [...].
A tyś leżała, żebrałaś Twą żądzą - milcząca, z zawartymi powiekami.
[...]
Biedne dziecko. Twe łono matczyne Cię oszukało - innego męża trzeba ci było odnaleźć, instynkty Twe płciowe ku innemu zwrócić58.
Poczucie u p okorzenia przeradza się w niechęć lub naw et nienaw iść do
tej, k tó ra ściąga z wyżyn życia duchow ego w bagno p o żą d an ia i przyziem
-nych rozkoszy, sprow adzając mężczyznę d o roli re p ro d u k to ra („K o b ieta
rodzi, a m ężczyzna kocha. K o b ieta nie kocha nigdy, nigdy; jej wystarcza
rodzenie” 59).
55 Zob. P. D y b e 1, Urwane ścieżki. Przybyszewski - Freud - Lacan, K raków 2000, s. 76-83. 58 A. S c h o p e n h a u e r , Metafizyka miłości płciowej, przeł. A. Pańta, G dańsk 1995, s. 127. 57 G. M a t u s z e k , M iędzy pustką transcendencji a szaleństwem zmysłów..., s. 25.
58 S. P r z y b y s z e w s k i , Requiem aeternam, s. 52. 59 S. P r z y b y s z e w s k i , Homo sapiens, t. 1, s. 154.
K o b ieta ja k o uosobienie degradującej siły miłości, w perspektyw ie m
e-tafizycznej o kazała się silniejsza od mężczyzny.
Najboleśniej swoją m ęskość przeżywa b ohater Requiem aeternam. W yraża
się to oczywiście w jego stosunku do partnerek. K a żd ą kobietę, k tó ra go
fascynuje, najpierw narcystycznie uwielbia, a zaraz potem znęca się nad nią.
N ie m ożna zapom nieć, że pogardę dla wszystkiego, co cielesne, zaszczepiła
m u m atka. Przyw ołane przezeń we wspom nieniu i w yobraźni sceny z
dzieciństw a Paweł D ybel zinterpretow ał jak o w yraz tego, co F reud nazw ał „k o m
-pleksem E d y p a” . W edług badacza, uczuć kazirodczych tkw iących w nar-
rato rze-b o h aterze dow odzi subtelność, z ja k ą kreśli on postać m atki oraz
w rogość wobec ojca n a podłożu ryw alizacji60.
D la m atk i m ałżeństw o było zaprzedaniem wysokiego arystokratycznego
pochodzenia p rostem u chłopu, a każdy k o n ta k t seksualny z mężem o d
-czuw ała ja k o poniżenie, gwałt zadany jej ciału i duszy. D latego w akcie
ob ro n y zaczęła pogardzać tym, co cielesne, a więc w łasną kobiecością.
O pow ieść o poczęciu skażonym brakiem miłości i przym usem b o h ater
prze-kazuje z perspektyw y m atki, bierze jej stronę i utożsam ia się z nią, przejm uje
zarazem jej rozdarcie w obrębie swojej seksualności. O braz rodzicielki rzutuje
na jego stosunek d o kobiecości w ogóle61.
S am otność, poczucie niepełności i pragnienie p o z n a n ia są tym , co
pociąga m ężczyzn ku płci przeciwnej; stąd wynika opisyw any przez
Przy-byszew skiego ideał A ndrogyne. B olesna św iadom ość, że u k o c h a n a nie
odp o w iad a całkow icie w yobrażeniom staje się n ato m iast pow odem
cie-rpienia i o skarżania jej o działanie na szkodę ro d u m ęskiego. B
ohate-row ie P rzybyszew skiego nie są szczęśliwi zaró w n o bez kobiety, ja k
i z nią.
Katarzyna Rakowska
LORD , SERVANT AND TH E CREATOR. A STUDY O F T H E PA RTS PERFO R M ED BY MEN TOW ARDS W O M EN IN STANISŁAW PRZYBYSZEW SKI’S W RITINGS
(Summary)
The male protagonists o f Stanislaw Przybyszewski act in front o f the women mostly three roles: master, servant and creator.
The first one is the effect o f misogyny. The character who is afraid o f being dominated by his female partner suffocates and struggles. T hat is why he dem ands to be her master. H e takes the role o f the King to compense himself his own weakness.
60 P. D y b e l , Literatura jako histeria. О ,,Requiem aeternam" Stanisława Przybyszewskiego, „Przegląd Artystyczno-Literacki” 2000, n r 5, s. 125.
The protagonist o f Przybyszewski would like to serve this woman he sees his ideal in. He w ants to be united with her.
In the third case “M e” creates a partner (“ Y ou” ) he identifies with. It is connected with disintegration o f the primeval unity of the human being (Andrygyne) into two pieces - male and female - which are looking for each other all over the world.
The m an in the Przybyszewski’s output is searching for the jo in t with creature that becomes him.
