III UK 77/04
Osoba pobierająca świadczenie przedemerytalne nie traci statusu „ubez- pieczonego będącego pracownikiem" w rozumieniu art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Józef Iwulski, Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 sierpnia 2004 r.
sprawy z wniosku Janiny D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od- działowi w J. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 22 stycznia 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Janina D. (urodzona 28 sierpnia 1947 r.) pozostawała w zatrudnieniu w Przed- siębiorstwie Państwowej Komunikacji Samochodowej w K. do dnia 31 marca 2000 r., a stosunek pracy został rozwiązany z przyczyn ekonomicznych. W dniu 4 kwietnia 2000 r. wnioskodawczyni wystąpiła do Powiatowego Urzędu Pracy w K. z wnioskiem o przyznanie prawa do świadczenia przedemerytalnego, które to - po uwzględnieniu tego wniosku - zostało jej przyznane od 4 kwietnia 2000 r.
Decyzją z dnia 22 sierpnia 2002 r. wydaną przez KRUS-Oddział Regionalny w J. wnioskodawczyni od 1 kwietnia 2000 r. do 30 września 2000 r., tj. do dnia przeka- zania gospodarstwa rolnego następcy, została objęta w pełnym zakresie rolniczym ubezpieczeniem społecznym z mocy ustawy.
W wyniku odwołania złożonego od powyższej decyzji do Sądu Okręgowego- Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie został wydany wyrok z dnia 17
października 2002 r. [...], zmieniający zaskarżoną decyzję przez ustalenie, że Janina D. nie podlega rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu od 1 lipca 2000 r.
W lipcu 2002 r. wnioskodawczyni wystąpiła do ZUS Oddziału w J. z wnioskiem o przyznanie emerytury. Decyzją z dnia 28 sierpnia 2002 r. organ rentowy odmówił przyznania dochodzonego świadczenia z tego powodu, że od 1 kwietnia 2000 r. zo- stała objęta ubezpieczeniem społecznym rolników.
W odwołaniu od powyższej decyzji, skierowanym do Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie wnioskodawczyni domagała się przy- znania prawa do dochodzonego świadczenia. Rozpoznając odwołanie wnioskodaw- czyni, Sąd wyrokiem z dnia 18 września 2003 r. zmienił zaskarżoną decyzję przez przyznanie wnioskodawczyni prawa do emerytury od dnia 28 sierpnia 2002 r. W uza- sadnieniu wyroku Sąd wskazał, że roszczenie wnioskodawczyni jest uzasadnione, gdyż spełnia wymagany art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu- rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) okres ubezpieczenia 30 lat i ten okres zatrudnienia przypada na czas jej pozo- stawania w stosunku pracy. W ocenie Sądu zarzut organu rentowego, że nie spełnia warunku nabycia prawa do emerytury z tego powodu, że jej ostatnim ubezpiecze- niem było ubezpieczenie społeczne rolników, a nie pracownicze, jest nieuzasad- niony, gdyż w czasie złożenia wniosku o emeryturę wnioskodawczyni pobierała świadczenie przedemerytalne, które zgodnie z art. 7 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest okresem nieskładkowym. Nadto, Sąd wskazał, że między usta- niem stosunku pracy a przyznaniem prawa do świadczenia przedemerytalnego na- stąpiła trzydniowa przerwa, w której objęto wnioskodawczynię ubezpieczeniem rolni- czym.
W ocenie Sądu, wnioskodawczyni do ustania zatrudnienia spełniła wymóg stażu pracy do wcześniejszej emerytury, a wymagany wiek 55 lat życia ukończyła 28 sierpnia 2002 r. i dlatego od tej daty spełniła warunki określone w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do przyznania jej prawa do tego świadczenia.
Wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie z dnia 18 września 2003 r. zaskarżył apelacją do Sądu drugiej instancji pozwany ZUS Oddział w J. zarzucając, iż jego wydanie nastąpiło z obrazą prawa materialnego polegającą na niewłaściwym zastosowaniu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz art. 233 k.p.c. i wniósł o jego zmianę oraz oddalenie odwołania.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie wyro- kiem z 22 stycznia 2004 r. [...] oddalił apelację. Sąd uznał, że rozstrzygnięcia w sprawie wymaga, czy Janina D. spełnia warunki do nabycia dochodzonego świad- czenia w sytuacji, gdy po zakończeniu zatrudnienia od dnia 1 kwietnia 2000 r. do 30 czerwca 2000 r. nastąpiło wobec niej stwierdzenie prawomocnym wyrokiem wyda- nym w dniu 17 października 2002 r. [...] podlegania ubezpieczeniu społecznemu w pełnym zakresie. Wnioskodawczyni przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę była uprawniona do świadczenia przedemerytalnego, co wyłącza podleganie ubezpiecze- niu społecznemu rolników. Świadczenie przedemerytalne wnioskodawczyni ustalono od dnia 4 kwietnia 2000 r. Natomiast Sąd Okręgowy w Krośnie [...] ustalił, że wnio- skodawczyni podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników od dnia 1 kwietnia 2000 r. Wnioskodawczyni bowiem bezpośrednio po rozwiązaniu stosunku pracy w dniu 31 marca 2000 r. przeszła na świadczenie przedemerytalne z dniem 4 kwietnia 2000 r.
Wobec tego stwierdzić należy, że po 1 i 2 kwietnia 2000 r., jako dniach wol- nych od pracy (sobota i niedziela), wnioskodawczyni udała się w dniu 3 kwietnia 2000 r. do Powiatowego Urzędu Pracy w K. w celu zgłoszenia wniosku o przyznanie jej prawa do świadczenia przedemerytalnego, które stosownie do dyspozycji przepi- su art. 37i ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu mogło zostać jej przyznane dopiero dnia następnego. Niespójność prawa w zakresie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz ustawy o zatrud- nieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu co do daty nabycia świadczenia przedemerytal- nego, którego następstwem jest objęcie wnioskodawczyni z powodu 3 - dniowej przerwy pomiędzy ustaniem zatrudnienia a nabyciem świadczenia przedemerytal- nego, nie może stanowić (wyłącznie z tego powodu) przeszkody do nabycia prawa do emerytury.
Powyższy wyrok organ rentowy zaskarżył w całości kasacją, w której zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Jako oko- liczność uzasadniające rozpoznanie kasacji wskazano, że reforma emerytalna wpro- wadzona ustawą z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w sposób całościowy określiła zasady i warunki dotyczące możliwości uzyskania prawa do emerytury. Nie można więc zgodzić się z interpreta- cją jaką proponuje Sąd Apelacyjny, że po ustaniu ubezpieczenia pracowniczego, a
następnie choćby krótkotrwałym podleganiu ubezpieczeniu rolniczemu i z kolei podleganiu innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pobierania świadczenia przedemerytalnego, następuje spełnienie warunku, od którego uzależnione jest przy- znanie prawa do emerytury na podstawie art. 29 ustawy. Wskazując na powyższe, wniesiono o zmianę zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w Krośnie z dnia 18 września 2003 r. i oddalenie odwołania Janiny D.
od decyzji organu rentowego z dnia 28 sierpnia 2003 r., tj. orzeczenia co do istoty sprawy, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Nie jest trafny zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który stanowił, że ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego w art. 27 pkt 1 tej ustawy, mogą przejść na emeryturę: 1) kobieta - po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładko- wy albo jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do pracy; 2) mężczyzna - po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy.
Zagadnieniem spornym jest to, czy sformułowanie: „ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami” obejmuje osobę, która - jak w niniejszej sprawie - w dniu rozwiązania stosunku pracy (31 marca 2000 r.) posiadała wymagany tym przepisem staż pracy, nabyła (od 4 kwietnia 2000 r.) prawo do za- siłku przedemerytalnego i co do której stwierdzono prawomocnym wyrokiem, że od 1 kwietnia 2000 r. do 30 czerwca 2000 r. była objęta z mocy ustawy ubezpieczeniem społecznym rolników w pełnym zakresie, a wymagany powyższym przepisem wiek emerytalny osiągnęła 28 sierpnia 2002 r. Organ rentowy jest zdania, że przepis art.
29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczy wyłącznie pracowników lub osób, których ostatnim ubezpieczeniem było ubezpiecze- nie pracownicze, przy czym okres pobierania świadczenia przedemerytalnego nie jest okresem podlegania ubezpieczeniu społecznemu, a zatem przepis ten „uzależ-
nia przyznanie emerytury od faktu bycia objętym ubezpieczeniem społecznym z ty- tułu zatrudnienia bezpośrednio przed złożeniem wniosku o emeryturę.”
Przedstawiona w kasacji przez organ rentowy wykładnia przepisu art. 29 ustawy nie jest prawidłowa. W poprzednim stanie prawnym zagadnienie to regulował przepis art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), który stanowił, że pracow- nik, który nie osiągnął wieku emerytalnego określonego w art. 26 ust. 1 pkt 1, może przejść na emeryturę: 1) kobieta - po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma 30-letni okres zatrudnienia albo jeżeli ma 20-letni okres zatrudnienia i zaliczona została do I lub II grupy inwalidów, 2) mężczyzna - po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma 25-letni okres zatrudnienia i zaliczony został do I lub II grupy inwalidów. Sąd Najwyższy usta- lił wykładnię tego przepisu w uchwale z dnia 16 kwietnia 1991 r., III UZP 22/90 (OSNCP 1991 nr 8-9, poz. 99), w której stwierdził między innymi, że prawo do wcze- śniejszej emerytury na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin nabywa także były pracownik, niepozostający w zatrudnieniu w dacie osiągnięcia określonego w tym przepisie wieku (55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyż- szy wskazał na istotny argument systemowy, a mianowicie ten, że w wyniku zmiany art. 26 tej ustawy „prawo do emerytury przysługuje obecnie bowiem wszystkim oso- bom, które mają wymagany okres zatrudnienia i osiągnęły wiek emerytalny - nieza- leżnie od tego w jakim czasie po ustaniu zatrudnienia (okresu równorzędnego z okresem zatrudnienia) wiek ten osiągnęły.” Podkreślił także, że na skutek tej zmiany została „zmodyfikowana ubezpieczeniowa konstrukcja prawa do świadczeń, opiera- jąca się na generalnej regule, że zdarzenie ubezpieczeniowe musi zajść w czasie zatrudnienia (okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia), ewentualnie w tzw.
okresie ochronnym po ustaniu zatrudnienia (okresu równorzędnego z okresem za- trudnienia), a dopuszczalne odejście od tej zasady musi zawsze wyraźnie wynikać z przepisu.” Sąd Najwyższy wreszcie stwierdził, że „tak zasadnicza zmiana art. 26 ustawy o z.e.p. ma wpływ na wykładnię art. 27 tejże ustawy, jako normującego także prawo do emerytury; szczególnie, że określone w nim wymagania (poza wiekiem) w stosunku do wymagań określonych w art. 26 ustawy o z.e.p. są znacznie większe.
Dlatego w obecnym stanie prawnym przez pojęcie „pracownik" występujące w art. 27 ustawy o z.e.p. należy rozumieć także byłego pracownika. W konsekwencji tego, uzasadnione jest stanowisko, że spełnienie wymagań określonych tym przepisem
uprawnia do przyznania tzw. wcześniejszej emerytury także byłym pracownikom, niezależnie od tego, kiedy wymagania te zostały spełnione”.
Z porównania przepisu art. 27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pra- cowników i przepisu art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez- pieczeń Społecznych wynika „stylistyczno-treściowa zbieżność obu tych przepisów”
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2000 r., II UKN 443/99), co mogłoby przemawiać za tym, że wykładnia prezentowana w powyższej uchwale Sądu Naj- wyższego zachowuje aktualność w zmienionym stanie prawnym. Jednakże w aktual- nym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd przeciwny, że pod rządem art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wy- kładnia ta jest nieaktualna (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2001 r., II UKN 646/00, OSNAPiUS 2003 nr 18, poz. 445; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2004 r., II UK 239/03). W ocenie Sądu Najwyższego rozpoznającego niniejszą sprawę, porównanie brzmienia tych przepisów wskazuje, że między zawartym w art.
27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin sformułowa- niem „pracownik, który nie osiągnął wieku emerytalnego określonego w art. 26 ust. 1 pkt 1” i sformułowaniem zawartym w art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych „ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego w art. 27 pkt 1” nie ma istotnej różnicy, a w każdym razie takiej, która czyniłaby nie- aktualną tezę powołanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego i zawartą w jej uzasad- nieniu argumentację prawną.
Aktualności tej tezy i jej uzasadnienia nie podważa w żadnym zakresie uza- sadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 września 2000 r., K 1/00 (OTK 2000 nr 6, poz. 185), w którym stwierdzono, że w kontekście przepisów art. 5, 26 i 27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin „nie ulega wątpliwości, że uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę przysługiwało jedynie pracownikom (zakres podmiotowy), którzy legitymowali się określonym cza- sem zatrudnienia, rozumianym jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy (zakres przedmiotowy)”. Przede wszystkim Trybunał Konstytucyjny nie jest konstytu- cyjnie umocowany do dokonywania wykładni przepisów ustawowych, które nie są zarazem przedmiotem oceny ich konstytucyjności, a w każdym razie wykładnia taka z całą pewnością nie wiąże sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Ponadto wy- kładnia ta jest błędna i odmienna od wykładni przedstawionej w powołanej uchwale
Sądu Najwyższego, do której Trybunał Konstytucyjny w ogóle nie odniósł się w uza- sadnieniu wyroku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwala się pogląd, że redakcja przepisu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powo- duje, że „pozostałe warunki do takiej emerytury, a w szczególności wiek (55 lat ko- bieta, 60 lat mężczyzna) muszą być przez ubezpieczonego spełnione w okresie, kiedy jest on pracownikiem albo nie stracił statusu pracownika przez objęcie innym systemem ubezpieczenia społecznego. Nie pozwala natomiast na uznanie, że za ubezpieczonych „będących pracownikami” można uważać także byłych pracowni- ków, którzy wprawdzie legitymują się wymaganym pracowniczym stażem ubezpie- czeniowym i wiekiem, ale w momencie przejścia na emeryturę pracownikami nie są, a w szczególności pozbawia ich statusu pracowniczego objęcie innym systemem ubezpieczenia społecznego” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2001 r., II UKN 646/00; podobnie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2004 r., II UK 239/03).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę pracy nie podziela tego poglądu i jego uzasadnienia. Przepis art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powinien być interpretowany ściśle, lecz nie powinien jednocześnie podlegać wykładni zwężającej, jaką przedstawił Sąd Najwyż- szy w wyrokach z dnia 7 grudnia 2001 r. i 12 lutego 2004 r. Przepis ten bowiem nie daje podstawy do wyłączenia z zakresu „ubezpieczonych (…) będących pracowni- kami” osoby, która w dniu rozwiązania stosunku pracy posiadała wymagany przez ten przepis pracowniczy staż ubezpieczeniowy, a następnie wkrótce po rozwiązaniu stosunku pracy uzyskała prawo do świadczenia przedemerytalnego i w okresie otrzymywania tego świadczenia osiągnęła wymagany wiek emerytalny. Należy bo- wiem podkreślić, że prawo do świadczenia przedemerytalnego związane było z pod- leganiem wnioskodawczyni pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu, zaś biorąc pod rozwagę cel i funkcję świadczenia przedemerytalnego, jako zbliżonego do świadczenia z ubezpieczenia społecznego (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyż- szego z dnia 14 stycznia 2000 r., II UKN 313/99, OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 358), należy uznać, że osoba pobierająca świadczenie przedemerytalne jest z tego tytułu ubezpieczonym będącym pracownikiem w rozumieniu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Statusu ubezpieczonego będącego pracownikiem nie pozbawia podleganie przez osobę pobierającą świadczenie przedemerytalne obowiązkowemu ubezpie- czeniu społecznemu rolników. Należy mieć bowiem na uwadze, że okres podlegania temu ubezpieczeniu był krótszy od okresu pobierania świadczenia przedemerytalne- go, co spowodowało, że złożenie wniosku o emeryturę i osiągnięcie wymaganego wieku miało miejsce w okresie pobierania tego świadczenia, kiedy wnioskodawczyni już nie podlegała ubezpieczeniu rolniczemu, co zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem. Wynika z tego, że wszystkie przesłanki nabycia przez wnioskodawczynię prawa do emerytury, a mianowicie wiek i staż pracy, związane są z ubezpieczeniem pracowniczym, co oznacza, że spełniła przesłanki określone w art. 29 ustawy o eme- ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Przedstawionej powyżej wykładni przepisu art. 29 ustawy nie stoi na prze- szkodzie uzasadnienie wyżej powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w któ- rym uznano, że „zastosowanie kryterium ubezpieczenia pracowniczego, w powiąza- niu z okresem ubezpieczenia poprzedzającym złożenie wniosku o emeryturę, stano- wi wprawdzie zawężenie zakresu podmiotowego w zakresie wcześniejszego prze- chodzenia na emeryturę, jednakże w rozpatrywanej sprawie kryterium to nie narusza zasad równości i sprawiedliwości społecznej.” Sąd Najwyższy w składzie rozpozna- jącym niniejszą - inaczej niż Trybunał Konstytucyjny - rozumie treść i cel przepisu art.
29 ustawy i nie widzi podstaw, aby w ślad za Trybunałem przyjmować zwężającą wykładnię tego przepisu, jak to uczynił Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 grudnia 2001 r. i z dnia 12 lutego 2004 r.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================
