Bulettin
Archéologique
Polonais
Państwowe Muzeum Archeologiczne
w Warszawie
W
ia
d
omości
a
rcheologiczne
lXX
i
iSSn 0043-5082
Warszawa 2020
WiAdomości
Archeologiczne
lXXi
Varsovie 2020
Wiadomości
archeologiczne
lXXi
Tom ten Redakcja poświęca pamięci
Prof. dr hab. Teresy Dąbrowskiej
(17.09.1934–19.10.2020)
redaktorki
„Wiadomości Archeologicznych”
w latach 1975–2013
Redaktor Naczelny Editor in Chief Sekretarz Redakcji Managing Editor Członkowie Redakcji Editors Rada Naukowa Scientific Advisory Board
Tłumaczenia Translation Korekta tłumaczeń Linguistic revision Korekta Proof-reading Skład i łamanie Layout Rycina na okładce Cover picture Adres redakcji Editorial office Strona www Home Page Tomy archiwalne Archival issues ISSN dr Wojciech Brzeziński dr hab. Jacek Andrzejowski
Grażyna Orlińska, Radosław Prochowicz, An drzej Jacek Tomaszewski, Katarzyna Watemborska-Rakowska, Kaja Jaroszewska
prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Wydział Nauk o Kulturze i Sztuce
Uniwersytetu Warszawskiego), prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig), prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii
Polskiej Akademii Nauk), prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)
Czasopismo recenzowane ◆
Peer-reviewed journal
Kinga Brzezińska
Jacek Andrzejowski, Piotr Godlewski
Dena Angevin Autorzy
Katarzyna Watemborska-Rakowska JRJ
Siekierka brązowa z Gól, pow. grodziski. Rys.: Lidia Kobylińska i Bartłomiej Karch
Bronze axe from Gole, Grodzisk Mazowiecki County. Drawing: Lidia Kobylińska
& Bartłomiej Karch
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2020 © Autorzy, 2020
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95 e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/en http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/Archiwum http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/Archive 0043-5082
ROZPRAWY /PAPERS
Dom to nie tylko dach i cztery ściany…
O budownictwie w późnej starożytności w Europie Północnej i Środkowej
ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich 3
A House Means Not Only Four Walls and a Roof…
On House Building in Northern and Central Europe in Late Antiquity with Special Consideration of Poland
Produkcja późnych typów bransolet wężowatych na przykładzie znalezisk
z cmentarzyska w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski 161 The Manufacture of Late Types of Shield-headed Bracelets on the Example of Finds
from the Cemetery at Weklice, site 7, Elbląg County MISCELLANEA /MISCELLANEA
Siekierki tulejkowate z łukowato facetowanymi bokami z dorzecza środkowej Wisły 189 Socketed Axes with Facetted Sides from the Middle Vistula Basin
Halsztackie ozdoby brązowe z Warszawy-Wilanowa 217
Hallstatt Period Ornaments from Warszawa-Wilanów
Sadłowo – nieznany typ bimetalicznych szpil kultury pomorskiej 239 Sadłowo – Unknown Type of Bimetallic Pins of the Pomeranian Culture
Drobne przedmioty szklane – analiza archeologiczna żetonów do gry
z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski 251
Small Glass Objects – Archaeological Analysis of Counters from the Roman Iron Age from Poland
MATERIAŁY /MATERIALS
Niepublikowane materiały z cmentarzyska w Żukczynie, powiat gdański
(dawn. Suckschin, Kr. Danziger Höhe) w świetle archiwum Józefa Kostrzewskiego 269 Unpublished Material from the Cemetery at Żukczyn, Gdańsk County
(fmr. Suckschin, Kr. Danziger Höhe) in Light of Józef Kostrzewski’s Archive
Grodzisk Mazowiecki, stan. X – cmentarzysko kultury grobów kloszowych
i kultury przeworskiej 289
Grodzisk Mazowiecki, site X – a Cemetery of the Cloche Grave and Przeworsk Cultures Głos tradycji. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich
w Wyszomierzu Wielkim, pow. zambrowski 319
The Voice of Tradition. A Cemetery from the Roman Period at Wyszomierz Wielki, Zambrów County
Jan Schuster
Magdalena Natuniewicz- -Sekuła, Jarosław Strobin
Mirosława Andrzejowska Bartłomiej Kaczyński Marta Krzyżanowska Grażyna Orlińska Anna Strobin Bartłomiej Kaczyński, Marcin Woźniak Tomasz Rakowski
SPIS TREśCI
CONTENTS
WIADOMOśCI
ARCHEOLOGICZNE
LXXI (2020)
Przemysław Dulęba, Magdalena Woińska
ODKRYCIA / DISCOVERIES
Brązowa siekierka z tulejką i uszkiem z Kurcewa, pow. stargardzki 355 Bronze Socketed Axe with a Loop from Kurcewo, Stargard County
Prowincjonalnorzymska zapinka Almgren 236c z Bajd w pow. iławskim – jeden z najstarszych śladów penetracji Pojezierza Iławskiego
przez ludność kultury wielbarskiej 359
Roman Provincial Brooch Almgren 236c from Bajdy, Iława County –
One of the Oldest Traces of Penetration of the Iława Lakeland by the Wielbark Culture
Cmentarzysko kultury przeworskiej w Kurkach, pow. działdowski, stan. III 369 Przeworsk Culture Cemetery at Kurki, Działdowo County, Site III
Nowe materiały z okresu wpływów rzymskich z Osówki, pow. lubelski 384 New Finds from the Roman Period from Osówka, Lublin County
A Rediscovered Decorative Strap-end from Ciemna Cave in Ojców 389 Ponownie odkryte ozdobne okucie pasa z Jaskini Ciemnej w Ojcowie
Unikatowa zapinka z Rajszewa, pow. legionowski. Przyczynek
do studiów nad sytuacją kulturową w okresie wędrówek ludów na Mazowszu 400 A Unique Brooch from Rajszew, Legionowo County. A Contribution
to Studies on the Cultural Situation in the Migration Period in Mazovia
Naczynia późnośredniowieczne i nowożytne z cmentarzysk kultury przeworskiej
w Żdżarowie, pow. sochaczewski i w Nadkolu, pow. węgrowski 406 Late Medieval and Modern Vessels from Przeworsk Culture Cemeteries
at Żdżarów, Sochaczew County and Nadkole, Węgrów County
WYKAZ SKRóTóW / ABBREVIATIONS 413 Adam Cieśliński Renata Madyda-Legutko, Michał Wojenka Urszula Perlikowska- -Puszkarska Aneta Kuzioła Marcin Woźniak, Artur Grabarek Karolina Bucka
384
ODKRYCIA /DISCOVERIES
Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 384–388 https://doi.org/10.36154/wa.71.2020.13
W literaturze przedmiotu wieś Osówka (Ryc. 1) znana jest jedy-nie ze skąpej wzmianki Stefana Noska, dotyczącej datowanego na fazę B2 popielnicowego grobu kultury przeworskiej; autor
sugerował, że może być on śladem cmentarzyska tej kultury1.
Próba weryfikacji w terenie, podjęta w 1994 roku przez prof. Andrzeja Kokowskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, nie przyniosła rezulta-tów. W 2008 roku na ręce dr. hab. Piotra Łuczkiewicza z tegoż Instytutu zostały przekazane trzy wykonane ze stopów miedzi fibule, pochodzące z tej miejscowości, które obecnie przecho-wywane są w zbiorach IA UMCS. W tymże roku Piotra Łucz-kiewicz przeprowadził wizję lokalną, w której uczestniczyła także grupa studentów z Instytutu Archeologii UMCS oraz sam znalazca. W obrębie wskazanej przez niego strefy na po-wierzchni znaleziono jednak tylko kilka fragmentów ceramiki,
1 S. Nosek 1950, 223, ryc. 7; 1957, 311. Por. L. Gajewski 1951, 68; A. Kokowski 1991, 165 nr 57.
z których część można łączyć z kulturą przeworską i datować na okres wpływów rzymskich. Żadnych efektów nie przynio-sło użycie wykrywacza metalu.
Stanowisko oznaczono w obrębie miejscowości numerem 8 (AZP 75-80/33). Według relacji okolicznych mieszkańców w pobliżu tego miejsca kiedyś wydobywano piasek i żwir, co – uwzględniając datowanie znalezionych fragmentów cerami-ki – jest mocną przesłanką dla łączenia go ze wspomnianym przez S. Noska grobem odkrytym w okolicach żwirowni. Obec-nie znajduje się tu rozległe wybierzysko po wyeksploatowanej kopalni piasku, co może wskazywać na bezpowrotne już znisz-czenie cmentarzyska.
Pomimo drobnych uszkodzeń zapinki z Osówki zachowały się stosunkowo dobrze i ich klasyfikacja typologiczna nie na-stręcza problemów. Można je zidentyfikować odpowiednio jako późną zapinkę kapturkową typu Almgren 41, trójgrzebykową zapinkę typu Almgren 96 i prowincjonalnorzymską fibulę ko-lankowatą typu Almgren 247.
ANETA KUZIOŁA
noWe materiały z okreSU WPłyWóW rzymSkich z oSóWki, PoW. lUbelSki
New Finds from the Roman Period from Osówka, Lublin County
Słowa kluczowe: Barbaricum, cmentarzyska, kultura przeworska, kultura wielbarska, zapinki, importy rzymskie Keywords: Barbaricum, cemeteries, Przeworsk Culture, Wielbark Culture, brooches, Roman imports
Ryc. 1. O s ó w k a, pow. lubelski. Lokalizacja stanowiska (na szaro zaznaczono zasięg dawnej kopalni piasku). Oprac.: A. Kuzioła i J. Andrzejowski
Fig. 1.O s ó w k a,Lublin County. Location of the site (range of the old sand mine is marked in grey). Graphics: A. Kuzioła & J. Andrzejowski
385
Aneta Kuzioła, Nowe materiały z okresu wpływów rzymskich...
Fibula kapturkowa (Ryc. 2:a) ma długość 3,3 cm i najwięk-szą szerokość kabłąka 2 cm; sprężynka zachowała się w postaci drobnych fragmentów widocznych pod kapturkami, igły brak. Na główce i kabłąku przy krawędziach zdobiona jest podwój-nymi liniami rytymi, a powstałe pomiędzy nimi żeberko jest ukośnie nacinane; analogiczny ornament biegnie przez środek kabłąka. Pomiędzy tymi pasmami na główce i kabłąku widocz-ny jest wzór dwóch podwójwidocz-nych, rytych trójkątów, zwieńczo-nych odciśniętymi kółkami. Zapinkę należy zaliczyć do typu A.41, który wraz z podobnym typem A.40 łączony jest zazwy-czaj w jeden wspólny, obejmujący dwa warianty typ A.II, 412.
Takie zapinki tradycyjnie datowane są na schyłkowy etap fazy B2 oraz przede wszystkim na fazę B2/C1 (lub B2/C1–C1a)3. Na
ziemiach polskich zasięg ich występowania obejmuje przede wszystkim tereny kultury wielbarskiej i – rzadziej – przewor-skiej4. Niewielkie rozmiary i stosunkowo szeroki kabłąk fibuli
z Osówki sprawiają, że wydaje się ona bardzo krępa; jej propor-cje odpowiadają odmianie X1 w nowej klasyfikacji zapropo-nowanej przez Jana Schustera5, odmiana ta ma interkulturowy
zasięg. Dla kontekstu opisywanego znaleziska istotny jest fakt, że fibule typu A.41 znajdowane są przede wszystkim w inwen-tarzach o kobiecym charakterze6.
Drugą fibulą pochodzącą z Osówki (Ryc. 2:b) jest, zachowa-ny bez sprężynki i szpili, egzemplarz zapinki trójgrzebykowej, o długości 4,3 cm; na wszystkich grzebykach zachowały się resztki folii srebrnej. Fibula ta odpowiada typowi A.96, a w kla-syfikacji Thomasa Hauptmana – wariantowi 2. serii pierwszej7.
Zapinki tego typu występują głównie w strefie kultury wielbar-skiej, w dużo mniejszej liczbie pojawiają się na terenie kultury przeworskiej, gdzie spotykane są też rzadsze egzemplarze wy-konane z żelaza8. Fibule typu A.96 są formą przewodnią fazy
B2/C19. Podobnie jak zapinki typu A.41 są one
charakterystycz-2 M. Olędzki 1992, 52, przyp. 5; por. J. Schuster 2006, 101. 3 K. Godłowski 1970, 13, 37; R. Wołągiewicz 1974, 145; M. Olędz-ki 1992, 97. Ostatnio zob.: J. Schuster 2006, 101; M. Mączyńska 2006, 163–168; 2011, 35–39, 100.
4 M. Mączyńska 2006, 165–166, ryc. 5; J. Schuster 2006, 111, ryc. 12. 5 J. Schuster 2006, 105–107, ryc. 5.
6 M. Olędzki 1992, 62, przyp. 21; J. Schuster 2006, 113. 7 Th. Hauptmann 1998, 162, ryc. 4.
8 M. Mączyńska 2011, 60–62, 291–296, ryc. 26. 9 K. Godłowski 1977, 16; Th. Hauptmann 1998, 164.
ne dla stroju kobiecego10, bardzo rzadko występując razem
z wyznacznikami męskimi, np. uzbrojeniem11.
Ostatnia zapinka (Ryc. 2:c) to prowincjonalnorzymska fi-bula kolankowata typu A.247; niekompletny (brak sprężynki i szpili) egzemplarz ma długość 4 cm. Na półokrągłej tarczce na główce znajduje się, obecnie częściowo zatarty, drobny wzór w postaci krótkich rytych linii zygzakowatych (tzw. ornament wilczych zębów) ułożonych w dwa rzędy. Typologicznie okaz ten można zaliczyć do typu 13D w systematyce Wernera Jobsta, względnie wariantu 3.12.1 w typologii Emilie Rihy, charakte-ryzujących się górną cięciwą i zdobieniem półkolistej główki wzorem „zębów wilka”12. W klasyfikacji kolankowatych fibul
panońskich autorstwa Moniki Merczi, obejmującej dziewięć odmian regionalnych, zapinkę z Osówki należałoby przypisać do wariantu B/213. Chronologia tych fibul jest bardzo szeroka
i mieści się w przedziale od I do IV wieku n.e., jednak najczęś-ciej występują one w II–III wieku, co dotyczy także omawia-nych tu wariantów14. Zapinki kolankowate z grzebykiem na
główce pochodzą przede wszystkim z naddunajskich i nadreń-skich prowincji Imperium Rzymskiego, głównie z Noricum i Panonii, oraz sąsiadujących z nimi obszarów Barbaricum15.
W odniesieniu do tych ostatnich Eduard Droberjar postuluje wąskie datowanie, obejmujące okres od drugiej połowy II do początku III wieku16.
Z ziem polskich znanych jest zaledwie kilka egzemplarzy zapinek kolankowatych17, są one przy tym dość trudne do
do-kładniejszego datowania, rzadko współwystępując z zabytkami o precyzyjnie określonej chronologii. Fibule ze Strobina, pow. wieluński18 w południowej Wielkopolsce oraz ze stan. 5 w
Nie-szawie, pow. opolski na wschodniej Lubelszczyźnie19 to
znale-ziska z osad i można je datować tylko ogólnie na fazy B2–C1a.
10 Th. Hauptmann 1998, 164; M. Mączyńska 2011, 60. 11 M. Mączyńska 2011, 60.
12 W. Jobst 1975, 65, tabl. 24:179; E. Riha 1979, 85, tabl. 12. 13 M. Merczi 2011, 31–32, tabl. 6–8.
14 E. Riha 1979, 85; por. M. Gładysz-Juścińska 2003, 194. 15 Zob. np. E. Droberjar 2005, 122–124; M. Merczi 2011. 16 E. Droberjar 2005, 122–124.
17 M. Gładysz-Juścińska 2003, 195, 197–198; M. Olędzki 2007, 114, ryc. 1; A. Cieśliński 2010, 118–119.
18 B. Abramek 1983, 167, ryc. 5:d.
19 M. Stasiak-Cyran 2016, 44, 74, 83–84, ryc. 27:A.
Ryc. 2. O s ó w k a, pow. lubelski. Zapinki ze stopów brązu. Rys.: A. Kuzioła
386
Wiadomości Acheologiczne LXXI, 2020: 384–388
Zapinkę z grobu 4 z Wolina, pow. kamieński, trzeba odnieść do stadium B2b, najpewniej jako import powiązany ze „słowacką”
lub „duńską” falą importów20. Na fazę B
2/C1–C1a datowany jest
grób 11 z Chmielowa Piaskowego, pow. ostrowiecki21, w
któ-rym znalazły się dwa egzemplarze zapinek kolankowatych. Jedna z nich22 niemalże do złudzenia przypomina egzemplarz
z Osówki, jest również dokładnie tej samej długości (4 cm). W grobie 1 z kurhanu I w Stolnie, pow. ostródzki razem z za-pinką kolankowatą wystąpiła fibula typu A.41, która wskazuje na datowanie zespołu na fazę B2/C1–C1a23.
Prowincjonalnorzymskie zapinki kolankowate uznawane są za element stroju legionistów rzymskich, stacjonujących w oko-licach limesu wzdłuż Renu i Dunaju24. Z Barbaricum znane są
przykłady występowania takich fibul w kontekście kobiecym, jak np. wspominany wcześniej grób 1 ze Stolna, czy też grób 85 z cmentarzyska w miejscowości Abrahám w zachodniej Słowacji, w którym znaleziono również dwie masywne żela-zne zapinki z grzebykiem na główce A.V, serii 825,
odpowiada-jące typowi 5b w klasyfikacji Henryka Machajewskiego26, co
przesądza o datowaniu na fazy B2b–B2/C1. W grobie 4 z
Woli-na razem z zapinką zWoli-naleziono dwustożkowy, zdobiony przę-ślik27. Liczne, ewidentnie kobiece pochówki, w których zapinki
kolankowate występowały z koliami ze szklanych paciorków, znane są z sarmackich cmentarzysk na Nizinie Węgierskiej28.
Zapinki z Osówki zdają się potwierdzać interpretację Stefana Noska, który uznał opublikowany przez siebie grób za pozosta-łość nieznanego wcześniej cmentarzyska. Najprawdopodobniej było ono użytkowane w fazach B2 i (na podstawie
przedstawio-nych tu znalezisk) B2/C1. Bardzo trudne jest określenie jego
przynależności kulturowej w tym późniejszym horyzoncie. Na prawobrzeżnym Mazowszu, Podlasiu i Lubelszczyźnie w fazie B2/C1–C1a doszło do zmiany kulturowej, związanej z
ekspan-sją ludności kultury wielbarskiej na południowy wschód oraz procesem stopniowego wycofywania się z tych terenów osad-nictwa kultury przeworskiej29. Najmłodsze groby na
przewor-skich cmentarzyskach na Lubelszczyźnie datowane są general-nie właśgeneral-nie na ten horyzont, na wielu obiektach występują też późniejsze pochówki ludności kultury wielbarskiej30.
20 H. Machajewski 2000, 243, 252, ryc. 2; por. R. Wołągiewicz 1970, 232–233.
21 K. Godłowski, T. Wichman 1998, 19–20, tabl. XIII/11:16.17; por. M. Gładysz-Juścińska 2003, 195.
22 K. Godłowski, T. Wichman 1998, tabl. XIII/11:16.
23 A. Waluś, B. Kowalewska 1999, 23, ryc. 15:1.2; A. Cieśliński 2010, 282, tabl. 38A:1.2.
24 A. Böhme 1972, 18–22, 52–53; E. Ettlinger 1973, 13. 25 T. Kolník 1980, 40–41, tabl. XXVII/85:b1.b2.c. 26 H. Machajewski 1998, 189 ryc. 2:26–29. 27 H. Machajewski 2000, 243, 252, ryc. 2.
28 A.H. Vaday 1989, 79–81, 240, 252, 286, ryc. 13:1–5.8.10. 29 J. Andrzejowski 1989, 104–105, 118–119; 2001, 82–83; 2019, 225– –235. Odnośnie do Lubelszczyzny: A. Kokowski 1991, 171–172, 186– –187; 2009, 185–187.
30 A. Kokowski 1991, 171–172, 186–187; 2009, 185–187. Por. np.: Opo-ka, pow. puławski (A. Kokowski 1991, 115), Wola SkromowsOpo-ka, pow. lubartowski (A. Kokowski, A. Kutyłowski 1987), Sobieszyn, pow. rycki (P. Łuczkiewicz 2015, 396), Jaszczów, pow. łęczyński (A. Ko-kowski 1991, 127 – choć tu faza przeworska kończy się wcześniej,
We wschodniej strefie kultury przeworskiej, obejmującej prawobrzeżne Mazowsze, Podlasie i Lubelszczyznę, najmłod-sze odmiany zapinek kapturkowych są w zasadzie nieznane. Wyjątkiem są żelazne zapinki specyficznie przeworskiej wersji fibul II grupy Almgrena, określanej jako typ A.41b31 bądź
wa-riant Komorów32, znane z grobu IV z Osiecka, pow. otwocki33,
ze znalezisk luźnych z Oblina, pow. garwoliński34, oraz z
gro-bów 11 i 45 z Masowa (dziś. Dęblin-M.), pow. rycki35.
Wyjątkowe na wschodzie kultury przeworskiej są też fi-bule typu A.96; na Lubelszczyźnie w pewnym kontekście tej kultury nie zarejestrowano jak dotąd ani jednej zapinki trój-grzebykowej.
Przypuszczalnie więc w wypadku cmentarzyska w Osów-ce – tak jak na wielu innych nekropolach – także doszło do zmiany ludności, choć nie należy oczywiście wykluczać, że w fazie B2/C1–C1a ciągle jeszcze grzebała tu zmarłych lokalna
społeczność przeworska. Możliwe jest również, że jakaś część miejscowej populacji kultury przeworskiej zaadaptowała się do nowego wzorca kulturowego, zachowując jednak niektóre starsze tradycje, co przejawiałoby się stosowaniem ozdób i czę-ści stroju charakterystycznych dla obu kultur36. Niezależnie od
przynależności kulturowej, cmentarzysko w Osówce stanowi cenne uzupełnienie mapy osadniczej Lubelszczyzny w okresie wpływów rzymskich. Istotny wydaje się również fakt, że opi-sywana fibula kolankowata to już drugi tego typu egzemplarz odkryty na Lubelszczyźnie, co zdaje się wskazywać, że ówcześ-ni mieszkańcy tego regionu utrzymywali intensywne kontakty z grupami z terenów na południe od Karpat37.
Aneta Kuzioła
ul. Armii Krajowej 19/9 PL 21-040 Świdnik anne.raven86@gmail.com
https://orcid.org/0000-0001-5963-5762
Received: 3.04.2020 / Revised: 19.04.2020 / Accepted: 16.05.2020
BIBLIOGRAFIA
Abramek B. 1983: Osada kultury przeworskiej w Strobinie na
stan. 3, SprArch. XXXIV (1982), 153–169.
w fazie B2, a horyzont wielbarski zaczyna się już w fazie B2/C1–C1a), być może też Puławy-Włostowice (B. Niezabitowska-Wiśniewska 2018, 502–504, 626) oraz Perespa, pow. tomaszowski (P. Łuczkie-wicz 2006, 392).
31 M. Olędzki 1992, 60–63, ryc. 7, mapa 4; 1998, 78–79, ryc. 5:10.11, 16.
32 J. Andrzejowski 2009, 264–265, tabl. 5.16:11–15. 33 I. Dąbrowska 1958, 257–258, tabl. LXXXVI:7. 34 K. Czarnecka 2007, s. 70, tabl. CCLX:15.
35 M. Olędzki 1992, 66, ryc. 7:8.9; por. J. Schuster 2006, 115 (tu jako odmiana X1).
36 J. Andrzejowski 2019, 225–235.
37 Za pomoc w przygotowaniu tego artykułu dziękuję Panom dr. hab. Piotrowi Łuczkiewiczowi (IA UMCS), dr. hab. Adamowi Cieślińskie-mu (Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) i prof. dr. hab. Janowi Schusterowi (Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego).
387
Aneta Kuzioła, Nowe materiały z okresu wpływów rzymskich...
Almgren O. 1923: Studien über nordeuropäische Fibelformen
der ersten nach christ lichen Jahrhunderte mit Berück-sichtigung der pro vin zialrö mi schen und südrussischen Formen, Mannus-Bi blio thek 32, Leip zig2.
Andrzejowski J. 1998: Zagadnienie kontynuacji cmentarzysk
w wschodniej stre fie kultu ry przeworskiej, [w:] J. Gurba,
A. Kokowski (red.), Kul tura wielbarska w młodszym
okre sie rzymskim, materiały z konferencji II, Lublin,
103–125.
Andrzejowski J. 2001: Wschodnia strefa kultury przeworskiej
– próba definicji, WA LIV (1995–1998), 59–87.
Andrzejowski J. 2009: Nekropola w Modle a późna faza
kul-tury przeworskiej na północnym Mazowszu, mps
dyser-tacji doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersyte-tu Warszawskiego.
Andrzejowski J. 2019: The Gothic migration through Eastern
Poland – archaeological evidences, [w:] A. Cieśliński,
B. Kontny (red.), Interacting Barbarians. Contacts,
Ex-change and Migrations in the First Millennium AD,
Neue Studien zur Sachsenforschung 9, Warszawa- -Braun schweig, 225–237.
Böhme A. 1972: Die Fibeln der Kastelle Saalburg und
Zugman-tel, SJahr. XXIX, 5–112.
Cieśliński A. 2010: Kulturelle Veränderungen und
Besiedlungs-abläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und
Frühgeschichte NF 17, Berlin.
Czarnecka K. 2007: Oblin. Ein Gräberfeld der
Przeworsk-Kul-tur in Südmasowien, Monumenta Archeologica
Barba-rica XIII, Warszawa.
Dąbrowska I. 1958: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w
Osie-cku, pow. Garwolin, Materiały Starożytne IV, 255–300.
Droberjar E. 2012: Římské kolínkovité spony v Čechách, „Ar-cheologické výzkumy v jižních Čechách” 25, 119–131. Ettlinger E. 1973: Die römischen Fibeln in der Schweiz, Hand-buch der Schweiz zur Römer- und Merowingerzeit, Bern.
Gajewski L. 1951: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich
w Osówce, w pow. lubartowskim, ZOW XX/3/4, 68.
Gładysz-Juścińska M. 2003: Niecodzienne odkrycie „fibul
pa-nońskich” na Lubelszczyźnie, [w:] A. Bursche, R. Ciołek
(red.), Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana
profe-sorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę uro-dzin, Warszawa, 193–204.
Godłowski K. 1970: The Chronology of the Late Roman and
Early Migration Periods in Central Europe, ZNUJ
CCXVII = Prace Archeologiczne 11, Kraków. Godłowski K. 1977: Materiały do poznania kultury
przewor-skiej na Górnym Śląsku (część II), MSiW IV, 7–237.
Godłowski K., Wichman T. 1998: Chmielów Piaskowy. Ein
Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im Świętokrzyskie-Ge-birge, Monumenta Archaeologica Barbarica VI, Kraków.
Hauptmann Th. 1998: Studien zu den Dreisprossenfibeln, [w:] J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar
Alm-gren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur
Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf [2002], 159–173.
Jobst W. 1975: Die römischen Fibeln aus Lauriacum, Forschun-gen in Lauriacum10, Linz.
Kokowski A. 1991: Lubelszczyzna w młodszym okresie
przed-rzymskim i w okre sie przed-rzymskim, Lubelskie Materiały
Archeologiczne IV, Lublin.
Kokowski A. 2009: Kontinuität und Diskontinuität der
Besied-lung in der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und in der römischen Kaiserzeit am Beispiel des Hrubieszów-Bec-kens, „Přehled výzkumů” 50, 181–211.
Kokowski A., Kutyłowski A. 1987: Cmentarzysko z okresu
wpływów rzymskich w Woli Skromowskiej, woj. lubel-skie, WA XLVIII/1 (1983), 55–72.
Kolník T. 1980: Römerzeitliche Gräberfelder in der Slowakei,
Teil 1, Archaeologia Slovaca – Fontes XIV, Bratislava.
Łuczkiewicz P. 2006: Perespa – kolejne cmentarzysko z okresu
rzymskiego ze wschodniej Lubelszczyzny?, WA LVIII,
390–394.
Łuczkiewicz P. 2015: Sobieszyn, stan. 1. Zniszczone
cmentarzy-sko kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzym-skiego i okresu rzymprzedrzym-skiego, [w:] B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, Światowit Suppl.
Series B: Barbaricum 11, Warszawa, 383–400. Machajewski H. 1998: Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im
östlichen Teil Mitteleuropas, [w:] J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land
Brandenburg 5, Wünsdorf [2002], 87–196.
Machajewski H. 2000: Cmentarzysko ludności grupy
gustow-skiej na Wzgórzu Młynówka w Wolinie, woj. zachodnio-pomorskie, [w:]: R. Madyda-Legutko, T. Bochnak (red.), Svperiores Barbari. Księga pamiątkowa ku czci Profe-sora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, 241–253.
Mączyńska M. 2006: Uwagi o niektórych typach zapinek II
grupy serii wschodniej Oscara Almgrena, WA LVIII,
159–184.
Mączyńska M. 2011: Der frühvölkerwanderungszeitliche
Hort-fund aus Łubiana, Kreis Kościerzyna (Pommern), Ber
RGK 90 (2009) 7–481.
Merczi M. 2011: Térdfibulák Komárom-Esztergom megyéből, „Komárom-Esztergom Megyei Múzeumok közlemény-ei” 17, 7–79.
Niezabitowska-Wiśniewska B. 2018: Puławy-Włostowice.
Wielokulturowe stanowisko z zachodniej Lubelszczyzny,
Lublin.
Nosek S. 1950: Zabytki kultury wenedzkiej z Lubelszczyzny, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne III/2 (1948), Lublin, 215–229.
Nosek S. 1957: Materiały do badań nad historią starożytną i
wczes-nośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Annales
Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F: Na-uki filozoficzne i humanistyczne VI (1951), Lublin- -Kraków.
Olędzki M. 1992: Uwagi o niektórych odmianach fibul
388
Wiadomości Acheologiczne LXXI, 2020: 384–388
kwalifikacji kulturowej wschodnich obszarów kultury przeworskiej, PArch. 40, 49–70.
Olędzki M. 1998: Rollenkappenfibeln der östlichen Hauptserie
Almgren 37-41 und die Varianten Fig. 42-43, [w:] J.
Ku-now (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren.
Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur
Ar-chäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf [2002], 67–84.
Olędzki M. 2007: Roman knee fibulae with a semicircular plate
on the head from present-day Poland, [w:] E. Droberjar,
O. Chvojka (red.), Archeologie barbarů 2006. Sborník
příspěvků z II. protohistorické konference, České Budě-jovice 21.–24. 11. 2006, Archeologické výzkumy
v již-ních Čechách, Suppl. 3/I, České Budějovice, 113–117. Riha E. 1979: Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst,
Forschungen in Augst 3, Augst.
Schuster J. 2006: O późnych zapinkach kapturkowych (A II
41), WA LVIII, 101–120.
Stasiak-Cyran M. 2016: Charakterystyka osady w Nieszawie
Kolonii w świetle analizy źródeł archeologicznych i ba-dań interdyscyplinarnych, [w:] M. Stasiak-Cyran (red.), Nieszawa-Kolonia, stanowisko 5, powiat Opole Lubel-skie. Interdyscyplinarna monografia osady z okresu rzymskiego, Lublin, 10–210.
Vaday A.H. 1989: Die sarmatischen Denkmäler des Komitats
Szolnok. Ein Beitrag zur Archäologie und Geschichte des sarmatischen Barbaricums, „Antaeus.
Communicatio-nes ex Instituto Archaeologico Academiae Scientiarum Hungaricae” 17–18 (1988–1989).
Waluś A., Kowalewska B. 1999: Kurhan I i II z
cmentarzys-ka w Stolnie, gm. Miłakowo, woj. warmińsko-mazurskie,
Światowit. Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages I, Warszawa.
Wołągiewicz R. 1970: Napływ importów rzymskich do
Euro-py na północ do środkowego Dunaju, APolski XV, 207–
–252.
Wołągiewicz R. 1974: Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego
w kulturze wiel bars kiej, [w:] F.J. Lachowicz (red.), Stu-dia Archaeologica Pomeranica, Koszalin, 129–152.
New Finds from the Roman Period from Osówka, Lublin County
Summary
Until now, Osówka (Fig. 1) has been known from the scant mention by Stefan Nosek who described an accidentally discovered grave of the Przeworsk Culture. In 1994, attempts were made to localise the site, but they proved unsuccessful. The breakthrough came in 2008 thanks to three bronze brooches that were handed over to Ass. Prof. Piotr Łuczkiewicz from the Institute of Archaeology at Maria Curie-Skłodowska University. In the same year, a local site inspection was carried out to further verify the find. During exploration of the site, several fragments of pottery were found, including possibly shards of Przeworsk Culture vessels.
The brooches from Osówka were typologically identified as a late form of the Almgren 41 type, an Almgren 96 type, and a provincial Roman knee brooch of the Almgren 247 type.
Almgren 41 brooches are widespread in Wielbark Culture areas and much less common in Przeworsk Culture areas. Such brooches are traditionally dated to the late stage of phase B2 and above all to phases B2/C1 or B2/C1–C1a. Based on size, the Osówka copy (Fig. 2:a) was determined as type X1 according to the classification proposed by Jan Schuster. This is an interregional form mostly found in female burials. Almgren 96 brooches (Fig. 2:b) are typical of the Wielbark Culture, however, in much smaller numbers they also appear in the Przeworsk Culture area. The type is the guiding form of the B2/C1 phase. The third brooch (Fig. 2:c), having a semi-circular head plate ornamented with a so-called wolf teeth pattern should be assigned to type 13D after Werner Jobst or to variant 3.12.1 according to the classification by Emilie Riha. These types of brooches are characteristic of the Danube and Rhine provinces of the Roman Empire where were in use mostly in the 2nd and 3rd century CE.
Osówka brooches confirm that that the site was a Roman Period cemetery. The grave published by Stefan Nosek proves that in phase B2 it was used by a local Przeworsk community. Three brooches found in 2008 are evidence that the cemetery remained in use in phase B2/C1. However, it is very difficult to determine its cultural affiliation in this phase. In eastern Poland (i.e. right-bank Mazovia, Podlachia, and the Lublin Region) at the turn of the early and late Roman Period, the current Przeworsk settlement was gradually replaced by the Wielbark settlement.
413
AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków
AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest
AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)
Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig
APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa
APS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość)
AR – „Archeologické rozhledy”, Praha
B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, Oxford
BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin
BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn
BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)
CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum
FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa
InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale
JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa
KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva
MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków
MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa
MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa
MSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/Tarnobrzeg)
MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin
PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań
PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź
PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk
Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg. PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York
RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków
RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok
RGA – Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. wyd.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K. J. Trübner, Straßburg 1911–1919), 2. wyd.: H. Jankuhn, H. Beck i in. (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007).
RO – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn
RosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York
SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava
SovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków
SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa
WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa
ZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin
ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków
ZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa
WYKAZ SKRóTóW TYTułóW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH
ABBREVIATIONS OF PERIODICALS’ AND SERIAL PUBLICATIONS’ TITLESPaństwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2020. Wydanie I. Nakład 350 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
S p r z e d a ż / R e t a i l :
Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r : tel./phone: +48 22 5044 899
