R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X X X , N R 2, W A R S Z A W A 1919
ST A N ISŁ A W ZA SO Ń SK I
W ŁAŚCIW OŚCI M IK RO M ORFOLO GICZN E A GŁÓW NE PROCESY GLEBOTW ÖRCZE N IEK TÓ R Y CH W IETRZEN IO W YCH GLEB
PO G Ó RZA W IELIC K IEG O
In sty tu t G leb ozn aw stw a, C hem ii R olnej i M ikrobiologii A k ad em ii R olniczej w K rak ow ie
U tw ory starsze od czw artorzędow ych rep rezen to w an e są na Pogó rzu W ielickim głów nie przez płaszczow inę śląską; jed y n ie w brzeżnej jej części, i to zarów no północnej, ja k i południow ej, w y stęp u ją n ie
ciągłe fra g m en ty płaszczow iny podśląskiej. Dodatkow o w północno-
-w schodniej części Pogórza w y stęp u je p łat płaszczow iny skolskiej [12]. Na Pogórzu u tw o ry fliszow e .zostały p rz y k ry te zw ietrzelin ą lessopo- dobną różnej miąższości i tylko n a n ieznacznym obszarze m am y do czy n ienia z pow ierzchnią w ychodnią fliszu. W iększe obszary gleb w ietrze niow ych zw iązanych z w ychodnią fliszu w y stę p u ją głów nie w połud niow ej części Pogórza, jak rów nież w yspow o n a pozostałym obszarze w śród gleb w ytw orzonych z utw orów lessopodobnych [5, 13].
G leby w ietrzeniow e zajm u ją głów nie k opulaste w zniesienia oraz górne i środkow e odcinki stoku, niżej w y stęp u ją gleby d eluw ialne i a lu - w ialno-deluw ialne, te o statn ie często z dom ieszką m a te ria łu pochodzą cego z erozji utw orów lessopodobnych.
P ie rw o tn a w ęglanow ość n iek tó ry ch skał fliszow ych i o dw apnienie zw ietrzelin y w tra k c ie procesu glebotw órczego, w w ielu przypadkach lekki skład m echaniczny w a ru n k u ją c y przem yw ną gospodarkę w odną, znaczne opady oraz odpow iedni sk ład m in e raln y frak cji koloidalnej po datn ej n a p eptyzację i przem ieszczanie są czynnikam i sp rzy jający m i procesow i płow ienia [2, 6]. Z dru g iej zaś s tro n y liczne prace dotyczące gleb w ietrzenio w ych w y tw orzonych z fliszu ek sponują praw ie w yłącz nie b ru n a tn ie n ie w w a ria n tac h zasobniejszych lub bielicow anie w w a ria n ta c h uboższych oraz n a k ła d a ją c y się w obu przy pad kach z różnym n atężeniem „proces pseudobielicow y” , przy bardzo w yraźnej dom inacji
164
odgórnego oglejen ia [13, 14]. W p rzy p adk u znacznej zaw artości w ęgla n u w apnia tw orzą się praw ie w yłącznie ręd zin y b ru n a tn e [9].
B A D A N IA W ŁA SN E
Do bad ań w zięto p rofile gleb w ietrzeniow ych różniące się m iędzy sobą uziarn ieniem i zaw artością w ęglanu w apnia, tj. czynnikam i lito
logicznym i m ogącym i różnicow ać k ieru n e k procesu glebotw órczego,
przy tym sam ym użytk o w aniu i zbliżonych w a ru n k a ch klim atycznych. Taki w ybór obiektów do badań um ożliw ił prześledzenie, czy i w ja kim sto p n iu gleby te podlegają płow ieniu (spełniając podstaw ow e w a ru n k i d la rozw oju tego procesu), czy też jest on m askow any pod w zglę dem m orfologicznym i -chemicznym bardzo znaczną zm iennością uziar- nienia sk ały m acierzystej o raz silną erozją ty ch gleb. Ogólną c h a ra k te ry sty k ę bad anych gleb zaw iera tab. 1.
S kład m echaniczny je s t odzw ierciedleniem c h a ra k te ru sk ały m acie rzystej. U ziarnienie, miąższość i ty p lepiszcza (decydujący o podatności na w ietrzenie) poszczególnych ław ic w obrębie p rofilu glebow ego d e cy d ują o pionow ym zróżnicow aniu składu m echanicznego, a szczególnie szkieletow ości gleb (tab. 2). I tak pro fil P rzy tk ow ice 1 je st średn io głę boki, w ytw o rzo n y ze w zględnie jed n o rod n ej ław icy piaskow ca m uskow i- towego, k tó ry d a je zw ietrzelinę o składzie m echanicznym gliny lekkiej.
W p ro filu Uszew 2 n a głębokości 33-60 cm w y stęp u ją nieciągłe, so- czew kow ate p rzew arstw ien ia piaszczysto-żw irow e m iąższości 5-20 cm w śród zw ie trze lin y o składzie m echanicznym gliny ciężkiej. O kruchy skały m acierzystej w y stę p u ją poniżej 30 cm.
W p ro filu W ola Radziszew ska 3 przy praw ie poziom ym biegu w arstw obserw uje się skokow ą zm ienność składu m echanicznego odp ow iad ają cą u ziarn ien iu poszczególnych w arstw . G órna część profilu do głębo kości 32 cm jest bezszkieletow ą zw ietrzelin ą o składzie m echanicznym pyłu zwykłego. Dalej do głębokości 75 cm zalega rów nież całkow icie zw ietrzała w a rstw a g lin y lekkiej ze znaczną (ok. 40-50% ) zaw artością żw iru, podścielona ław icą m iękkiego drobnoziarnistego piaskow ca o różnym sto p n iu zw ietrzenia.
Odczyn i kwasowość b ad an y ch gleb pozostają w ścisłym zw iążku z c h a ra k te re m sk ały m acierzystej (szczególnie typem lepiszcza) i za biegam i agrotechnicznym i. P ro fil Uszew 2 m a odczyn słabo kw aśny, w dolnej części ob o jętn y oraz nieznaczną kwasowość w ym ienną bez udzia łu w niej g linu ruchom ego. Pozostałe p rofile m ają odczyn w yraźn ie kw aśn y w całym profilu (pH < 5,5), a kwasowość w ym ienna w ynika głów nie z obecności glinu ruchom ego, którego ilość jest dość znaczna i dochodzi do 3,32 m e / l 00 g gleby (tab. 2).
O gólna c h a r a k t e r y s t y k a g le b S i m p l i f i e d c h a r a c t e r i s t i c s o f th e s o i l s
U b e U 1
P r o f i l P o d ło ż e sk a ln o Poziom H o r iz o n Barwa S tr u k t u r a U kład Typ g le b y P r o f i l e b edrock m ią ż s z o ś ćd ep th sym bol C o lo u r S t r u c t u r e C o n s is t e n c y S o i l ty p e
P r z y tk o w ic e 1 p ia s k o w ie c c i ę ż k c w ic k i C ię ż k o w ic e s a n d s to n e 0 - 1 8 Ap s z a r a - g r e y g r u z e łk o w a to -o r z e c h o w a c r u m ly - n u t t y s ła b o z w i ę z ł y w ea k ly com p act g le b a b r u n a tn a przem yta 1 8 -2 9 / 3 / ja s n o b r u n a tn a
l i g h t brown o rz ec h o w a - n u t t y z w i ę z ł y -- com pact brown l e s s i v e 2 9 -3 8 / V B; b ru n a tn a - brown o rz ech o w a - n u t t y s i l n i e z w i ę z ł y
v e r y com pact s o i l
3 8 -5 1 / B 3/C 1 b r u f j a t n o ż ó łt a
b r o w n -y e llo w o r z e c h o w o -p r y z m a ty c z n an u t t y - p r i s m a t i c z w i ę z ł y -- com p act 5 1 - 6 3 C2 c ie m n o ż ó łt a
d ark y e l lo w - z w ię z ły -- com p act Uszew 2 p ia s k o w ie c / ł u p e k n a r - g l i s t y w arstw k r o ś 0 - 2 3 Ap c i e :nnoszara d a rk g r e y g r u z e łk o w a ta - crum bly p u lch n y -- f r i a b l e n ie ń s k ic h s a n d s to n e / c l a y s h a l e m a rl - K rosno b e d s / 2 3 - 3 3 3 3 -4 7 A3/ B / б; /з/ s z a r o b r u n a tn a g re y -b ro w n ciem n o b r u n a tn a d a rk brown g r u z e łk o w a ta - crum b ly o rz ec h o w a - n u t t y
s ła b o z w ię z ły w ea k ly com p act z w ię z ły com p act
g le b a p ło w a b ru n a tn a l e s s i v e brown s o i l 4 7 - 6 0 в ; с rd za w o b ru n a tn a r u s t y brown grubo o rz ec h o w a
c o a r s e l y n u t t y z w ię z ły -- com pact 6 0 - 7 2 V .ja sn o b ru n a tn a l i g h t brown - s i l n i e z w i ę z ł y v e r y com pact .Vola R a d z isz o w sk a 3 z l e p i e n i e с , p ia s k o w ie c , łu p e k i l a s t y w arstw is t e b n i a ń s k i c h c o n g lo m e r a t e , s a n d s t o n e , c l a y s h a l e - I s t e b n a b ed s 0 - 2 0 2 0 - 3 2 3 2 -5 0 5 0 -7 5 7 5 -8 5 8 5 - 9 7 Ap A1A3 A 3 3 I . в* V Bl c 1 C2 c ie m n o sz a r a d a rk g r e y R zara - g r e y s z a r o b r u n a tn a g re y -b ro w n b r u m tn o r d z a w a brown r u s t y c i e m n o ż ó łt a d a rk y e llo w ż ó ł t a - y e l lo w z i a r n i s t a - g r a n u la r g r u z e łk o w a to z i a r n i s t a с r umb1 у - g r a n u la r o rz ech o w a - n u t t y o r z e c h o w o -b r y łk o w a ta n u t t y - c lo d d y p u lc h n y -- f r i a b l e s ła b o z w i ę z ł y w e a k ly com p act s i l n i e z w i ę z ł y ■ v e r y com pact z b i t y v e r y com p act z w ię z ły -- com p act s ła b o z w i ę z ł y w ea k ly com pact g le b a płow a w ła ś c iw a t y p i c a l brown s o i l W ła śc iw o śc i i pr ocesy w w ie tr z e n io w y c h gleba ch Pogór za W ie li c k ie g o 1 6 5
S k ła d m ech a n ic zn y i kwasow ość - M e c h a n ic a l a n a l y s i s and a c i d i t y o f th e s o i l s T a b e l a 2 P r o f i l Poziom P r o cen to w a z a w a r to ś ć f r a k c j i о 0 w mm P e r c e n t a g e s o f f r a c t i o n s , i n mm pH m e/1 0 0 g g le b y me/1 0 0 g o r s o i l CaCO^ P r o f i l e H o r izo n > 1 1 - 0 ,1 0 , 1 -0 , -0 5 0 , 0 5 -0 ,-0 2 0 , 0 2 -0 ,-0 -06 0 , 0 0 6 -0 ,-0 -0 2 < 0 ,0 0 2 H20 XC1 * * A1w % P jrzytkow ice 1 0 - 1 8 5 36 13 21 14 7 9 5 , 5 4 , 9 1 .1 5 0 ,2 5 0 ,9 C -1 8 -2 9 20 40 11 19 13 5 12 5 , 0 4 , 0 1 ,6 5 0 ,2 1 1 ,4 4 -2 9 -3 3 40 48 15 7 8 4 18 4 , 7 3 ,8 3 ,7 4 0 ,5 2 3 ,2 2 -3 8 -5 1 60 52 14 8 6 3 17 4 ,6 3 ,7 3 ,8 0 0 ,4 1 3 ,3 9 -5 1 - 6 3 CO 56 15 6 4 2 17 4 , 7 3 ,9 3 ,6 2 0 , 3 0 3 ,3 2 -Uszew 2 0 - 2 3 - 9 7 40 21 10 13 6 , 4 5 ,5 0 ,2 2 0 , 1 7 0 ,0 5 -2 3 - 3 3 - 9 9 32 21 8 21 6 , 7 5 , 4 0 , 0 8 0 ,0 8 0 ,0 0 -3 -3 -4 7 10 11 10 27 20 13 19 6 , 8 5 ,5 0 ,0 8 0 ,0 8 0 ,0 0 -4 7 -6 0 40 29 9 12 11 10 29 7 ,5 6 , 7 0 ,0 0 0 , 0 0 0 ,0 0 1 ,2 0 6 0 -7 2 70 19 5 9 13 13 41 7 , 8 7 , 0 0 ,0 0 0 ,0 0 0 ,0 0 8 , 4 0 s k a ła r o c k - - - - - - - - - - - - 3 7 ,5 0 Wo l a T iad ziszow sk a 3 0 - 2 0 2 0 -3 2 - 21 20 11 15 36 35 18 16 10 9 4 5 4 ,6 4 ,5 о о ^ 43-1 ,2 2 1 ,3 6 0 ,2 1 0 , 2 3 1 ,0 1 1 ,1 3 -3 2 -5 0 30 56 8 7 10 8 11 4 , 7 3 ,9 2 ,7 8 0 ,2 1 2 ,5 7 -5 0 -7 -5 30 52 8 7 9 8 16 4 , 5 3 ,7 3 ,7 4 0 , 6 1 3 ,1 3 -7 5 -8 5 5 55 18 11 7 4 5 4 , 7 3 ,8 1 ,5 7 0 ,3 0 1 ,2 7 -8 5 - 9 7 50 61 20 9 5 2 3 4 , 7 3 ,7 1 ,5 0 0 ,2 5 1 ,2 5 -16 6 S . Z a so ń sk i
Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego 167
W ŁAŚC IW O ŚCI M IKROM ORFO LOG ICZNE {opis ipreparatów m ik rosk op ow ych )
P r z y t k o w i c e 1
A p — poziom b a rw y szarej, brunatm oszarej.
S u b stan cja koloidalna głów nie argillasepic, w części o zabarw ieniu b ru n a tn y m rów nież insepic. S u b stan cja o rganiczna w y stę p u je w n ie dużej ilości, jest dobrze rozłożona i przem ieszana z fazą m in eraln ą.
Z iarna szkieletow e głów nie k w arcu, o zróżnicow anej w ielkości, sła bo obtoczone, dość częste są rów nież ziarna m uskow itu.
P o ry ow alne i n ie re g u la rn e z przew agą dużych porów m iędzyagre- gatow ych o śred n icy 300-400 ц.
(Bi) — poziom jasnoszary z b ru n a tn y m odcieniem , su b stan cja koloi dalna w p rzew ażającej części insepic, naciekow a su b sta n c ja ilasta n ie liczna, nie tw orzy re g u la rn y c h w yścieleń porów, lecz form y przejścio we ty p u vo-skelsepic. Skelsepic w y stę p u je w yraźn ie tylko n a n iek tó ry ch dużych ziarnach, ja k też ok ru ch ach piaskow ca. S u b stan cja o rg a niczna w y stęp u je w nieznacznych ilościach, głów nie jako siln ie rozpro szona, w ysycająca koloid m in eraln y . Z iarn a szkieletow e ja k w poprzed nim poziomie; obecne o k ru ch y piaskow ca o ilasto-żelazistym lepiszczu. P o ry znacznie zróżnicow ane pod względem wielkości, najczęstsze o średnicy 200-400 \i.
(B2)BŻ — poziom b a rw y b ru n a tn e j o ró żn ym n atężeniu.
S u b stan cja koloidalna insepic, vo-skelsepic, ta o sta tn ia barw y b ru - natnord zaw ej, silnie nasycona zw iązkam i żelaza, liczniejsza niż w po przednim poziom ie (rys. 1).
Z iarn a szkieletow e większe, o stro k raw ęd ziste lub słabo obtoczone, głów nie k w arcu i m uskow itu, pojedynczo rów nież skaleni o znacznie zaaw ansow anym procesie w ietrzenia; ziarn a powleczone są cienką bło ną jasnożółtej anizotropow ej zw ietrzeliny. W iększe i liczniejsze o k ru chy piaskow ca.
(B3)C — poziom b a rw y jasn o b ru n a tn e j p raw ie jednorod nej.
Pozostałe cechy m ikrom orfologiczne ja k w poprzednim poziomie; zw raca uw agę m niejsze zaaw ansow anie procesu w ietrzenia. Vosepic w y stęp u je bardzo nielicznie.
U s z e w 2
A p — poziom b a rw y ciem noszarej, lokalnie z b ru n a tn y m odcieniem . S u b stan cja koloidalna rów n om iern ie rozprzestrzeniona ty p u a rg illa - insepic ze słabą ten d e n c ją do sk el-lattisep ic. S u b stan cja organiczna do brze rozłożona, w form ie c z arn o b ru n atn y c h o w alnych skupień.
Z iarna m in e raln e stanow i o stro k raw ęd zisty kw arzec, m ało zróżni cow any pod w zględem wielkości.
P o ry k an alik ow ate, silnie rozgałęzione, z przew agą porów m iędzy-
168 S. Zasoński
R ys. 1. P rzy tk o w ice 1, p oziom (B2)B V Z w ietrzelin a p ia sk o w ca ciężk ow ick iego. Ziarna szk ieleto w e: k w arzec i m u sk ow it, pory częściow o zap ełn ion e iłem ŁLuwiallnym
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
P rzy tk o w ice 1, horizon (B 2)B t. W eath erin g product of C iężk ow ice san d ston e. S k e le to n grains: q uartz and m u sco v ite, pores p a r tly fille d by illu v ia l clay
a — p a r a lle l n ic o ls , b — c r o s s e d n ic o ls
A3(B) — poziom o zm iennym n a tężen iu b a rw y b ru n a tn e j.
S u b stan cja koloidalna w części z ciem niejszym odcieniem (bogatsza w koloid), sk el-lattisep ic i vosepic, w e frag m en tach jaśniejszych (de gradow anych) insepic i silasepic. Vosepic jest b a rw y jasnożółtej do ja - sn o b ru n a tn e j, praw ie zawsze m echanicznie przekształcony, n iek ied y za w iera w sobie dom ieszkę p elitu kw arcow ego (rys. 2).
Z iarna szkieletow e stanow i praw ie w yłącznie d ro b n o ziarn isty k w a rzec.
Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego ]6£>
R ys. 2. U szew 2, poziom A 3{B). S trefa a k u m u la cji p y ło w o -ila ste j
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
U szew 2, horizon A 3(B). Z one o f a ccu m u la tio n of fin e sand an d *clay
a — p a r a lle l n ic o ls , b — c r o s s e d n ic o ls
P o ry k an aliko w ate z p ew nym udziałem porów — pęknięć; te o s ta t nie n iek ied y zapełnione p elitem kw arcow ym .
(B)Bi — poziom b a rw y c ie m n o b ru n atn ej, p raw ie jed n o litej.
S u b stan cja koloidalna głów nie ty p u vo-sk el-lattisepic. Vosepic m a zabarw ienie od jasnożółtego do b ru n atn eg o , je s t w arstw ow any. B arw ę ciem n o b ru n atn ą w ykazują n a ogół nacieki o znacznej grubości; są o n e rów nież w m niejszym stopniu anizotropow e.
W śród ziarn m in eraln y ch po jaw iają się też duże ostro k raw ęd ziste
z iarn a kw arcu. Pojedynczo sp o tyk a się b ru n atn o rd za w e k o n k recje o
śred n icy 0,5-1,0 mm, o rozm yty ch k o n tu rach .
P o ry gładkościenne, na ogół d robne 100-150 \i, z nieznacznym udzia łem porów — pęknięć.
170 S. Zasoński
R ys. 3. U szew 2, poziom B jC . W ęglan ow a część poziom u p od legająca d ek a lcy ta cji. W idoczny sk elsep ic na dużych ziarnach k alcytu . N o w o u tw orzon e p rzestw ory o to
czo n e szczątk ow ym sk elsep ik iem
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
U szew 2, horizon BjC . C arb on ate-b earin g part o f horizon during d eca lcita tio n . S k e ls e p ic v is ib le on la r g e ca lcite grains. N e w ly form ed pores su rrou n d ed by
v e stig ia l sk elsep ic
a — p a r a lle l n iç o is , b — c r o s s e d n ic o ls
B tC — poziom b a rw y n iejed n o ro d n ej, m ozaikow ej; w y stę p u ją obszary b ru n a tn e i b ru n atno rdzaw e.
S u b stan c ja koloidalna w części o zab arw ieniu b ru n atn y m , skel- -lattisep ic, vosepic, w części brunatm ordzaw ej dodatkow o crystic, zaj m u je ona niedużą część pow ierzchni p re p a ra tu (ok. 10-15%). P o ry w tej części m ają bardzo ch a ra k te ry sty c z n y k ształt — m ałe, o re g u la rn y m zarysie rom bu, duże utw orzone są przez połączenie k ilk u takich ele m e n ta rn y c h rom bów ; są one w yścielone jasnożółtym vosepikiem , błony
Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pomorza Wielickiego 171
R ys. 4. U sz e w 2 poziom (B)B.. Z w iro w o -p ia szczy ste p rzew a rstw ien ie. A k u m u lacja iłu siln ie w y sy co n eg o zw iązk am i żelaza w gru b oziarn istym m a te r ia le
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
U sz e w 2, horizon (B )B t. G r a v e lly -sa n d y in terla y er. A c cu m u la tio n of cla y s-trongly im p regn ated b y iron com p ou n d s in the coarse-grain ed m a teria l
a — p a r a lle l n iç o is , b — c r o s s e d n ic o ls
są m niej w ięcej jednakow ej grubości (ок. 30 ц) i nie w ykazu ją cech w arstw ow an ia (rys. 3).
Z iarn a szkieletow e znacznie zróżnicow ane pod w zględem w ielkości p rzy pew nym udziale ok ru ch ó w skały m acierzystej o żelazisto-ilastym lepiszczu.
W poziom ach (B )B t i B tC w y stęp u ją nieciągłe piaszczysto-żw irow e p rzew arstw ien ia o odm iennej budow ie m ikro m orfologicznej. Są to sk u pienia dobrze obtoczonych z ia m k w arcu o śred n icy 0,5-2,0 mm. W olne przestw o ry w ypełnione są w 50-60% naciekow ą su b stan cją ilastą, jak rów nież resztkow ym żelazistym lepiszczem b a rw y w iśniow oczerw onej,
172 S. Zasoński
R ys. 5. U sz e w 2, poziom (B )B V Ż w iro w o -p ia szczy ste p rzew a rstw ien ie. Z naczna aku m u lacja su b sta n cji k oloid aln ej o stru k tu rze v o -s k e lse p ic
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
U sz e w 2, horizon (B)Bf. G r a v e lly -sa n d y in terla y er. C on sid erab le a ccu m u la tio n of c o llo id a l su b sta n ce, stru ctu re v o -s k e lse p ic
ą — p a r a lle l n ic o ls , b — c r o s s e d n ic o ls
słabo prześw iecającym i p raw ie izotropow ym . G rubość nacieków ila sty c h je st znaczna (100-300 ц); są one silniej zabarw ione su b stan cją żelazistą i słabiej anizotropow e niż w drobn o ziarn istej części ty ch poziomów. Specyficzne ukształtow anie w olnych p rzestw orów m iędzy dużym i, o bto czonym i ziarnam i k w arcu pow oduje bardzo c h a ra k te ry sty c z n ą m orfo logię nacieków ty p u vo-skelsepic (rys. 4, 5).
B WC — poziom b a rw y żółtej lokalnie z ciem niejszym b ru n a tn y m od cieniem .
S u b stan cja koloidalna crystic, vo-sk el-lattisepic. Z iarna szkieletow e to głów nie kw arzec o znacznym zróżnicow aniu pod w zględem w
ielko-Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego 173
R ys. 6. U szew 2, poziom B WC. S trefa a k u m u la cji ila sto -w ę g la n o w e j. V osepic, w tórn y g ru b ok rystaliczn y k a lc y t
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
U szew 2, horizon B WC. Zone of cla y -a n d -ca rb o n a te a cu m m u lation . V osep ic, seco n dary c o a rse-cry sta llin e calcite
a — p a r a lle l n ic o ls , b — c r o s s e d n ic o ls
ści; pojaw iają się też o k ru ch y pyłow ca i łup k u ilastego o w ęglanow ym lepiszczu i w yraźny m w arstw ow aniu.
P o ry w yścielone su b stan cją ila stą vosepic, ja k rów nież w tó rn ym g ru b o ziarn isty m b ezbarw n y m k alcy tem (rys. 6).
W o l a R a d z i s z o w s k a 3
A p —■ poziom b arw y ciem noszarej, o różnym n atę ż e n iu pow odow anym przez nieró w n o m iern e ro zp rzestrzenien ie su b stan cji organicznej; jest ona dobrze rozłożona i przem ieszczana z częścią m in eraln ą.
S u b stan c ja koloidalna praw ie w yłącznie argillasepic. Z iarn a szkie letow e stan ow ią o stro k raw ędziste ziarna kw arcu o nieznacznym zróżni cow aniu pod w zględem wielkości.
174 S. Zasoński
Rys. 7. W ola R ad ziszew sk a, poziom B v V o-skelseipic, słabo uporząd k ow an y ił ilu- w ia ln y z an izotrop ow ym i obszaram i o różnej w zg lęd em sieb ie orien tacji
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
W ola R ad ziszew sk a, horizon B v V o -sk elsep ic, w ea k ly oriented illu v ia l clay w ith an izotrop ie zones d iffe r in g by orien ta tio n b etw een them
a — p a r a lle l n ic o ls , b — c r o s s e d n ic o ls
P o ry bardzo liczne, okrągłe, silnie rozgałęzione ze znacznym udzia łem porów m iędzyagregatow ych.
A iA 3 — paziom b a rw y jasnożółtej, szarej m ozaikow ej, co spow odow ane jest przez n ieró w n o m iern e rozprzestrzen ien ie su b stan cji koloidalnej (or ganicznej i m in eraln ej).
S u b stan cja koloidalna ty p u argilla-silasepic. Pozostałe cechy ja k w poprzednim poziomie.
A 3B t — poziom o n iejed n oro d n ej barw ie, w części iluw ialnej in te n sy w nie b ru n atn y , w części degradow anej (zajm ującej ok. 30% pow ierzch ni p rep e ra tu ) ja sn o b ru n a tn y , n iek ied y z szarym odcieniem .
Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego 175
R ys. 8. W ola R ad ziszew sk a, poziom B.. Z naczna ak u m u lacja su b sta n cji ila stej w p oziom ie ilu w ia ln y m
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
W iła R ad ziszew sk a, horizon B t. C onsiderable accu m u la tio n of cla y su b sta n ce in illu v ia l horizon
a — p a r a lle l n iç o is , b — c r o s s e d n ic o ls
tu bardzo specyficznie ukształtow any; d om in ują g ru be błony, w yraźnie w arstw ow ane, dość często spotyka się nacieki o gorszym uporządkow a niu (rys. 7). W części degradow anej d o m in u je silasepic, ja k rów nież w n iedużych ilościach w y stęp u je szczątkow y, d eg rad ow an y vosepic.
'Ziarna szkieletow e stanow i kw arzec; dom inują ziarna o średn icy ok. 3 m m , p rzy dość znacznym udziale ziarn dochodzących do 5 m m; są one n a ogół dobrze obtoczone (szczególnie duże), część z n ich w y k a zuje znaczny stopień m echanicznego zw ietrzenia — częsta siatk a spę k ań in ic ju ją c a tw orzenie szczelin.
176
H ys. 9. W ola R ad ziszew sk a, poziom B.. D uże ziarno k w arcu o w y ra źn ej sia tce spękań, szczelin y częściow o w y p e łn io n e 'm ateriałem ilu w ia ln y m
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
"Wola R ad ziszew sk a, horizon В.. L arge grain of quartz w ith d istin ct n etw o rk of fissu res, the latter p artly fille d toy illu v ia l su b stan ce
a — p a r a lle l n iç o is , b — c r o s s e d n ic o ls
p rep a ra tu . Duża porow atość w ynika w tym p rzypadku z w yraźn ej d o m inacji dużych ziarn o zbliżonej wielkości.
Bi — poziom b a rw y c ie m n o b ru n atn ej, p raw ie jed n o ro d n ej.
W śród s tr u k tu r części koloidalnej d om inuje bardzo w yraźnie vo- -skelsepic przy słabo zaznaczającym się insepicu. Nacieki podobnie w y kształco ne jak w poprzednim poziomie, są jed n a k liczniejsze i n ieje d n o k ro tn ie tw orzą ciągły, rozgałęziony, łańcu cho w aty układ (rys. 8). N a
ciek i w yp ełniają też szezeliny-pęknięcia w dużych ziarnach kw arcu
acie-Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego 177
R ys. 10. W ola R ad ziszew sk a, poziom B .. V o -sk e lse p ic w ró w n o zia rn istej części poziom u ilu w ia ln eg o
a — n ik o le r ó w n o le g łe , b — n ik o le s k r z y ż o w a n e
W ola R ad ziszew sk a, horizon B v V o -sk e lse p ic in ev en -g ra in ed part of illu v ia l horizon
ä — p a r a lle l n iç o is , b — c r o s s e d n iç o is
kowego iłu grubości 50-100 \i (rys. 10). W 'naciekach, szczególnie tych o znacznej grubości, spotyka się strzęp k i su b stan cji organicznej, jak rów nież dom ieszkę p elitu kwarcow ego.
Z iarn a m in e raln e ja k w poprzednim poziomie, po ry w znacznie w iększym stopniu zapełnione iłem iluw ialnym .
BiCt — poziom b a rw y jasn o b ru n a tn e j, jed n o ro dnej.
S u b stan cja koloidalna głów nie ty p u insepic; vosepic w y stę p u je w znacznie m niejszej ilości niż w poprzednim poziomie, jest on rów nież inaczej w ykształcony z uw agi n a b ra k n ie re g u la rn y c h porów utw orzo n y ch m iędzy dużym i ziarnam i szkieletow ym i.
Z iarna szkieletow e w yrów n an e pod w zględem w ielkości (dom inują
178 S. Zasoński
ziarn a o śred n icy 100—300(л); są one w m ałym stopniu obtoczone; b rak n iezw ietrzałych ok ru ch ó w skalnych.
C2 — budow a m ikrom orfologiczna jak w poprzednim poziomie.
Z w raca uw agę nieco jaśn iejsze zabarw ienie, b ra k vosepicu oraz obec ność znacznej ilości nie zw ietrzałych o k ru ch ó w skalnych.
D Y S K U S JA
Z przeprow adzonych badań w ynika, że zbadane gleb y podlegają dw u nak ład ający m się procesom : b ru n a tn ie n ia i płow ienia. P rzeb ieg ają one z różnym n atężen iem w poszczególnych profilach, co jest podstaw ą ich typologicznego zróżnicow ania. W p rzy p adk u an alizow anych gleb istn ie je zasadnicza tru dn o ść w o k reślan iu stopnia zaaw ansow ania płow ienia w poszczególnych profilach. T rudność ta w y nik a z dużej zm ienności skał fliszu n a w e t w obrębie tego sam ego p ro filu (nie m ożna zatem stosow ać k ry te rió w o p arty ch na tzw . „w skaźniku przem ieszczania” , ani przeprow adzać b ilan su iłu koloidalnego) oraz zacierania i zniekształca nia m orfologii profilu przez erozję. W tak ich p rzy pad kach zaleca R e u t e r [10] oznaczenie w poziom ie ilu w ialn y m tzw. % D (O rientie rungsdoppelbrechung). W artość ta, m im o że je st obarczona dużym b łę dem (do 20%), pozw ala w drodze b ad ań m ikrom orfologicznych n a u sta lenie ten d en cji rozw ojow ych gleb, jak rów nież n a określenie in te n s y w ności procesu iluw ialnego w danej glebie. Stosunkow o duży b łąd w y nika w ty m p rzy padk u z szacunkow ej w yceny ilości anizotropow ej su b stancji ilastej, ja k rów nież z nierozdzielenia s tr u k tu r n aciekow ych od innych, k tó re mogą n ieje d n o k ro tn ie w ystępow ać w ty m sam ym pozio m ie w znacznych ilościach.
A u to r w e w cześniejszej p racy [15] o k reślał intensyw ność procesu płow ienia n a podstaw ie bezw zględnej zaw artości su b stan cji koloidalnej w poziom ach ilu w ialn y ch w yrażonej w kg /m 2 poziomu. Sposób ten w ydaje się p rzy d a tn y do w nioskow ania o stopniu zaaw ansow ania pło w ienia n a u tw o rach o zbliżonym składzie m echanicznym ; w sk u te k dużej pracochłonności nie może być szerzej stosow any. M ając to na uw adze oznaczono w niniejszej pracy ak u m u lację iłu w poziom ach iluw ialn ych,
o k reślając procentow ą zaw artość su b stan cji koloidalnej skupionej
w stru k tu ra c h vosepic i vo-skelsepic w sto su n ku do całkow itej jej za w artości w danym poziomie — %>Vs. W artość ta jest obciążona m n ie j szym b łędem niż °/oD, jak rów nież w y d a je się bardziej uniw ersalna, dając m ożliwość porów nania poziomów i profilów o różnym sk ładzie m echanicznym , a szczególnie różnej zaw artości koloidu.
W artość °/oVs je st w yraźnie zróżnicow ana w poszczególnych p ro fi lach, co św iadczy o różnym zaaw ansow aniu w nich płow ienia. S to su n kowo m ałe w artości % V s, dochodzące do 10%, stw ierdzono w poziom ie
Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego 179
T a b e l a 3 O gólna c h a r a k te r y s ty k a m ik r o m o r fo lo g icz n a g le b
S i m p l i f i e ld m ic r o m o r p h o lo g ic a l d e s c r i p t i o n o f th e s o i l s
P r o f i l Poziom Typ s t r u k t u r y s u b s t a n c j i k o lo id a ln e j P r o p o r cje Vs P r o f i l e H o rizo n S t r u c t u r a l ty p e o f c o l l o i d a l su b s ta n c e P r o p o r tio n s % P r zy tk o w ice 1 0 -1 8 a r g i l l a s e p i c sk > V > p l -1 8 -2 9 i n s e p i c , / v o - s k e l s e p i c / sk > p l ^ V * 5 2 9 -3 3 i n s e p i c , v o - s k e l s e p i c sk > p l > V 10 33-51 i n s e p i c , / v o s e p i c / sk > p l > V -5 1 -6 3 i n s e p i c / s i l a s e p i c / sk > p l ^ V -Uszew 2 0 - 2 3 a r g i l l a s e p i c , i n s e p i c , / s k e l - l a t t i s e p i c / sk > p l ^ V -2 3 -3 3 s k e l - l a t t i s e p i c , v o - in s e p ic sk > p l ^ V 10 3 3 -4 7 s k e l - l a t t i s e p i c , v o s e p ic sk > p l > V 20 4 7 -6 0 s k e l - l a t t i s e p i c , v o s e p ic , c r y s t i o sk ^ p l ~ V 30 6 0 -7 2 c r y s t i c , v o - s k e l - l a t t i s e p i c p l > sk ~ V 10 Wola 0 -2 0 a r g i l l a s e p i c sk > V 7 p l _ R a d ziszo w sk a 3 2 0 -3 2 a r g i l l a s e p i c , s i l a s e p ic sk ^ V > p l -3 2 -5 0 v o - o k e l s e p i c , s i l a s e p i c sk > V > p l 30 5 0 -7 5 v o - s k e l s e p i c , /■’ r s e p i c / sk > p l ^ V 70 7 5 -8 5 i n s e p i c , / v o s e p i c / sk 7 V > p l 15 8 5 -9 7 i n s e p i c , / s i l a s e p i c / sk > V > p l < 5 ek - z i a r n a s z k ie le t o w e s k e le t o n g r a i n s p l - s u b s t a n c j a k o lo id a ln a - c o l l o i d a l s u b s ta n c e v - w olne p rz e stw o r y v o id s
(B)Bi gleby b ru n a tn e j p rze m y te j z P rzy tk o w ic; je s t to jednocześnie najw yższa w artość w ty m p ro filu (tab. 3).
A nalizu jąc m ożliwości m echanicznego przem ieszczania iłu w tym profilu m ożna stw ierdzić, że są one rzeczyw iście n ajm n ie j sp rzy jające w śród zbadanych gleb; składa się n a to kw aśna zw ietrzelin a piaskow ca i znaczna zaw artość glinu ruchom ego, k tó ry może zapobiegać peptyzacji su b stan cji koloidalnej, ograniczając w pow ażnym sto p n iu jej ru c h li wość. P o nadto m ała miąższość zw ietrzelin y u tru d n ia n iew ątp liw ie p rze m y wną gospodarkę w odną w profilu, zm niejszając przem ieszczanie w ody jako n o śnika zdyspergow anego iłu.
S tabilizacja koloidalny ch p ro d u k tó w w ietrzen ia skupionych w ch a rak te ry sty cz n y c h s tru k tu ra c h insepic i skelsepic św iadczy o dom inacji b ru n a tn ie n ia w ty m profilu.
W p ro filu Uszew 2 (gleba płow a b ru n a tn a ) stw ierdzono znacznie wyższe w artości Vs dochodzące w poziom ie B tC średnio do 30% a w żw irow o-piaszczystych p rzew arstw ien iach do 50% (tab. 3). Z n a jd u je to p otw ierdzenie i uzasadnienie w an alizie podatności koloidu n a prze m ieszczanie w ty m profilu. S k ła d ają się n a to n a stę p u jąc e m om enty: o d w apnienie górnej części profilu, słabe zakw aszenie przy b ra k u glinu ruchom ego, ja k rów nież zw iększenie porow atości (głów nie dużych porów) i u tw orzen ie w ten sposób now ych dróg dla tra n sp o rtu zaw iesin. W a
ru n k i te w edług A l t e n m ü l l e r a [1], B l u m e g o [2] D u c h a u- f o u r a [6] są o p ty m aln e do uru cho m ienia fra k c ji koloidalnej, k tó ra w obecności zstępująceg o p rą d u w ody m oże ulec przem ieszczeniu.
180 S . Z asoń sk i
Znaczna ak u m u la cja przem ieszczonej su b stan cji koloidalnej w po ziomie ilu w ialn y m , b ra k sam odzielnego, w y raźn ie w ykształconego po ziomu eluw ialnego w pow iązaniu z w łaściw ościam i chem icznym i upow aż n ia ją do zaliczenia tego p ro filu do gleb płow ych b ru n a tn y c h .
Rozszerzenie s tre fy elu w ialn ej i n asilenie procesu płow ienia je st w ty m p rzy p a d k u ograniczone przez stosunkow o p ły tk ie odw apnienie, ja k rów nież przez odnow ę erozyjną. M igracja składników m in eraln y ch odbyw a się tu dwufazowo. W pierw szej m a m iejsce d ek alcytacja, przy czym przem ieszczają się rozpuszczalne form y w ęglanów , a uw olniony ze s tr u k tu r ery stic koloid ilasto -żelazisty je s t przem ieszczany w d rugiej fazie, o czym św iadczy m .in. fakt, że w tórn y, g ru b o ziarn isty k alcy t głębszych poziom ów n ie w y k azu je obecności ty ch dom ieszek (k alcyt pierw o tn y je st z reg u ły d ro b n o zia rn isty i w ysycony zw iązkam i żelaza). Podobny w niosek w y n ik a rów nież z p rac y G a g a r i n y [7], k tó ra b a dała szereg ew olu cy jny gleb w y tw o rzo n ych n a w ęglanow ej m orenie. W części poziom u podlegającego a k tu a ln ie d e k alcy tacji obserw uje się tw orzenie porów , często o rom boedrycznym zarysie, pow stałych w w yniku rozpuszczania d użych ziarn kalcytu. O becny n a ty ch z ia r n ach skelsepic n ie podlega w pierw szej fazie degradacji, lecz pozostaje na m iejscu, o k o n tu ro w u jąc now o utw o rzon e w olne p rzestw ory.
Koloid ilasto -żelazisty ulega przem ieszczeniu w d ru g iej fazie, przy czym p e w n a ilość uw olnionych zw iązków żelaza (wobec bardzo (znacz nych jego ilości) pozostaje n a m iejscu. W poziom ie ilu w ialn y m o b ser w u je się rozso rtow an ie przem ieszczonego m ateriału , k a lc y tu i s u b sta n cji ilasto-żelazistej jako w y nik dw ufazow ej iluw iacji.
W edług P o m i a n a [9] na silnie w ęglanow ych skałach fliszu, a szczególnie w a rstw ac h krośnieńskich, tw orzą się rędziny b ru n atn e , a dalsza ew olucja p rzy słabo zaznaczonej erozji idzie w k ie ru n k u gleb b ru n atn y c h . Z przeprow adzonych b ad ań w ynika, że przytoczony schem at należałoby rozszerzyć uw zględniając rozwój płow ienia p rzebiegający w n a stę p stw ie d e k a lc y ta c ji i tw orzenie gleb płow ych b ru n atn y c h . O d now a erozyjna, ja k rów nież znaczna w ęglanow ość skały m acierzystej przeciw działają w ykształceniu gleb płow ych o pełnej m orfologii profilu. Taki k ie ru n e k ew olucji wykaizują też ręd zin y b ru n a tn e w y tw orzone z p ły tk ich u tw orów naw ap ienio w ych O polszczyzny [8].
N ajw yższe w artości °/oVs, dochodzące do 70°/o, stw ierdzono w profilu gleby płow ej w łaściw ej z W oli R adziszow skiej (tab. 3). Poziom ilu w ialn y je st tu w ykształcony w obręb ie żw irow ej zw ietrzeliny , w k tó re j duże po ry zapełnione są w znacznej m ierze iłem iluw ialn ym . W ynika stąd rów nież bardzo specyficzny skład m echaniczny — znaczna zaw artość gruboziarnistego piasku i żw iru oraz iłu koloidalnego (11-16°/o) w dużej m ierze iluw ialnego, p rzy nieznacznej zaw artości pozostałych frak cji (tab. 2). G leba płow a w ty m p rzy pad k u m ogła się w ytw orzyć w sk u te k szczególnie k o rzy stn y ch w a ru n k ó w dla rozw oju płow ienia; stosunkow o
Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego 181 głęboki profil, specyficzna zm ienność sk ład u m echanicznego oraz nieizbyt duża zaw artość glinu ruchom ego w poziom ie elu w ialnym um ożliw iają peptyzację koloidu.
P ep ty zaeja koloidu jest tu rów nież sty m ulo w ana rozluźniającym w pływ em u p raw y m echanicznej [11].
W b ad any ch profilach a k u m u la c ja iłu iluw ialneg o częściowo m a m iejsce w poziom ach o g ru b o ziarn isty m składzie (w profilu W ola R a dziszew ska je s t to u tw ó r żw irow o-piaszczysty). W ty ch w szystkich p rzy p adkach zw raca uw agę gorsze uporządkow anie blaszek m inerałó w ila s tych w zględem siebie w obręb ie nacieków , co u jaw n ia się przez słabiej zaznaczoną anizotropow ość, ja k rów nież przez tw orzenie pew nych anizo tropow ych obszarów o różnej w zględem siebie o rien tacji.
Z dośw iadczeń m odelow ych w m ateriale g ruboziarnistym , p rze p ro w a dzonych przez B r e w e r a i H a l d a n e [3], w ynika, że uporządkow a nie m in erałó w ilasty ch w zględem siebie m aleje ze zm niejszeniem się stosunku porow atości do iłu iluw ialnego; rów nież każdy do datek pyłu w yraźnie pogarszał u k ierunk o w an ie iłu, a gdy jego ilość przekroczyła 20%, tylko m ała część iłu w ystępow ała słabo u k ieru n k o w an a w form ie „p ła tk ó w ” ; nie obserw ow ano natom iast w yraźnie w ykształconych błon n a dużych ziarnach kw arcu.
W św ietle p rzedstaw ionych w yników dośw iadczenia modelowego oczyw iste stają się pow ody gorszego uporządkow ania nacieków w po
ziom ach iluw ialny ch, do k tó ry c h należy zaliczyć: znaczne (dochodzące lokalnie do 80%) w ypełnienie porów iłem, dom ieszka pyłu sięgająca 15%, ja k rów nież obecność w naciek ach (szczególnie w piaszczysto-żw i- row ych p rzew arstw ieniach w profilu Uszew 2) podw yższonych ilości wolnego żelaza i sub stan cji organicznej.
W p rzy pad ku gdy poziom ilu w ia ln y m a n iejed n o ro d n y skład m e chaniczny (np. profil Uszew 2), część g ru b o ziarn ista w yk azu je rów nież odpow iednio w iększą ak u m u lację iłu w stosunku do otaczającej drobn o ziarnistej części poziom u. G ruboziarnistość i zw iązana z nią duża po row atość pow odują zw iększony p rzepływ zaw iesin i odpow iednio zw ięk szony efekt ilu w ialn y.
Spostrzeżenie to zn ajd u je p otw ierdzenie w dośw iadczeniu m odelo w ym przeprow adzonym przez D o b r o w o l s k i e g o i w spółpracow ników [4], k tó rzy obserw ow ali dynam ikę tw orzenia i m orfologię iłu iluw ialn ego w k olum nach piaskow ych w prow adzonych do gleb b ieli- cow o-glejow ych o pyłow ym składzie m echanicznym . P o roku stw ierdzo no, że w dośw iadczalnej kolum nie ił ilu w ia ln y zajm u je 5-10% po w ierzchni p re p a ra tu m ikroskopow ego, co je s t w ielkością bardzo znaczną, zw ażyw szy że w poziom ach ilu w ia ln y c h gleb pyłow ych w artość ta jest znacznie m niejsza i dochodzi do ok. 3 % [15]. A uto rzy w sk azują rów nież na gorsze uporządkow anie iłu w n aciek ach dośw iadczalnej kolum ny.
182 S. Zasoński
żonych w a ru n k ach ja k piaszczyste k o lu m n y w om ów ionym ek sp ery m encie; stą d też bardzo zbliżony efek t ilu w ia ln y w obu przypadkach. N a zakończenie należy podkreślić, że zarów no w p rzypadku gleby płowej b ru n a tn e j, ja k i w łaściw ej ch a ra k te ry sty c z n e cechy m orfolo giczne gleby płowej są w b ad an iach teren o w y ch bardzo tru d n o u c h w y t ne, a niek ied y w ręcz niew idoczne. M orfologia ty ch gleb w sto su n k u do typow ych gleb płow ych w ytw orzonych z utw orów pyłow ych je st zu pełnie inna. Z w raca uw agę szczególnie słabe w ykształcenie (w sensie odbarw ienia) poziomu eluw ialnego, n a w e t w glebach bardzo słabo ero- dow anych {profil W ola Radziszow ska), co m oże być pow odow ane bardzo znaczną ilością w olnego żelaza (stanow iącego lepiszcze w ielu skał fli szowych), k tó re m im o procesu eluw ialnego pozostaje w znacznych iloś ciach w górnej części profilu, n ie dopuszczając do jego odbarw ienia. Dodatkowo b ra k odgórnego oglejenia, zw ykle tow arzyszącego procesowi płow ienia, n ie w spółdziała w ty m przy p ad ku w w ybielaniu poziomu eluw ialnego.
Inaczej rów nież w ykształcony jest poziom iluw ialny; nie posiada on ta k c h a ra k te ry sty c z n e j pryzm atycznej stru k tu ry , leoz orzechow ą, jak
rów nież n ie m a pionow ej oddzielności. B arw a, w sk u tek ak u m u la cji
znacznej ilości w olnego żelaza, je st b ru n atn o rd zaw a.
Je d y n y m w łaściw ie m akroskopow o dostępnym dowodem św iadczą cym, że je st to paziom iluw ialn y, może być b ru n atn o rd za w y błyszczący n alo t n a p ow ierzchni ag reg ató w lub n a dużych ziarnach.
W N IO SK I
1. Z w ietrzelina skał fliszu karp ackiego w zbadanych stanow iskach podlega n ak ła d a ją c y m się procesom b ru n a tn ie n ia i płow ienia; przebie gają one w poszczególnych przy pad k ach z różnym natężeniem , kształ- tu ją c gleby zróżnicow ane pod w zględem typologicznym od gleb b r u n a tn y c h p rzem y ty ch do płow ych w łaściw ych; te o sta tn ie m ają n iew y raźnie w y kształcony pro fil w sk u tek odnow y erozyjnej, ja k rów nież dzięki specyficznym właściwościom skały m acierzystej.
2. C zynnikam i sty m u lu ją c y m i płow ienie w badanych glebach są: o d w apnienie i zjaw iska tow arzyszące tem u procesowi, przem yw na gospo d a rk a w odna w p ro filu u w aru n k o w an a odpow iednim u ziam ien iem i znaczną m iąższością zwietrizeliny, b rak lub n iezb y t duże ilości glinu ruchom ego, ja k rów nież u praw a m echaniczna ułatw iająca peptyzację koloidów.
3. W obec znacznej niejednorodności zw ietrzelin y pod w zględem uziarnienia, ja k rów nież in n y ch właściwości, do ilościow ej w yceny pło w ienia przy jęto procentow ą zaw artość iłu ilu w ialń ego (°/oVs) skupionego w s tru k tu ra c h vosepic w stosunku do całkow itej zaw artości su b stan cji koloidalnej w danym poziomie. W artość ta w ykazuje duże zróżnicow a
Właściwości i procesy w wietrzeniowych glebach Pogórza Wielickiego 183
nie zarów no w poszczególnych profilach, jak rów nież w różny ch po ziom ach tego sam ego profilu. N ajw yższe w artości Vs (70-80% ) p rzy pad ają n a poziom y iluw ialne o g ru b o ziarnisty m składzie m echanicznym ; ił ilu w ia ln y w ty ch poziom ach z uw agi n a specyficzne po ry przybiera c h a ra k te ry sty c z n e s tr u k tu ry vo-skelsepic.
4. W w y nik u procesu iluw ialnego tw orzą się stre fy przew ażającej
a k u m u la cji poszczególnych su b stan cji w poziomie iluw ialnym ; są one n a stę p u jąc e idąc od góry: ilasto-pyłow a, ilasta, ilasto-w ęglanow a.
L IT E R A T U R A
pi] A l t e n m ü l l e r H. J.: B eitra g zur m ik rom orp h ologisch en D ifferen zieru n g v o n d u rch sch lä m m ter P arab rau n erd e, P o d so l-B ra u n erd e u n d H um us^Podsol. Z eitschr. P fla n zen er n ä h r. D üng. B odenk. 98, 1962, 3, 247-258.
[2] B l u m e H. P.: Zum M ech an ism u s d er T on verlageru n g. V III In tern ation aler B od en k u n d lich er K on gress, B u ca rest 1964, 672-673.
[3] B r e w e r R., H a l d a n e A. D.: P relim in a ry ex p erim en ts in th e d e v e lo p m en t of clay o r ien ta tio n in soil. Soil. Sei. 84, 1957, 4, 301-309.
[4] D o b r o w o l s k i ] G. W. , N i k i t i n E. D., F i e d o r o w K. N.: E xperrm ien- ta ln o je izu cze n ije obrazow anija o r ien tiro w a n n y ch g lin w poczw ach. P o czw o - w ied . 1976, 4, 140-143.
[5] D o b r z a ń s k i В.: P rzyd atn ość u ży tk o w a g le b K arp at fliszo w y ch . Rocz. iglebozn. dodatek do t. 13, 1963, 26-46.
[6] D u c h a u f o u r P.: O snow y p o czw o w ied ien ija . M oskw a 1970, Izd. P rogress. [7] G a g a r i n a E. J.: M ik rom orfołogiczesk aja ch a ra k tieristik a d iern o w o -k a r-
bon atn ych i d iern io w o -p o d zo listy ch p o czw na karb on atn oj m orenie. W: D ier- n o w o -p o d z o listy ję poczw y. Izd. L en in . U n iw . 1967, 80-97.
[8] L i c z n a r S . E.: R ęd zin y i g leb y n a w a p ien io w e O p olszczyzn y w ś w ie tle badań im ikrom orfologicznych i fizy k o ch em iczn y ch . Rocz. glebozn. 27, 1976, 3, 73-121. [9] P o m i a n J.: W p ły w rzeźby 'terenu na w y stę p o w a n ie rędzin fliszo w y ch . A nn.
U M CS 18, 1963, 31-67.
{10] ;R e u t e r G.: Zur M ikrom orphologie der le s siv ie r te n B öd en in v ersch ied en en K lim a g eb ieten . W: S o il M icrom orphology. E lsev ier P u b lish in g C om pany, A m sterd am —L ondon—N e w Y ork 1964, 213-218.
[11] R u s a n o w a G. W.: O sob ien n osti ra sp red ielen ija i ch im izm a g lin is ty c h n a - tiek o w p od zolistych poczw w sw ja zi s ich gien iezisom . P o czw o w ied . 1976, 3, 120-130.
[12] U n r u g R.: P rzew o d n ik g eo lo g iczn y po zachodnich K arp atach fliszo w y ch . W yd. g eo lo g . W arszaw a 1969.
[13] U z d a к S.: G eneza i k la s y fik a c ja g le b w K arpatach flisz o w y c h . R ocz. glebozn. d o d a tek do t. 13, 1963, 56-97.
[14] U z i а к S.: W p ły w rzeźb y teren u n a p o k ry w ę g le b o w ą w K arpatach. R ocz. gleb o zn . 20, 1969, 1, 81-97.
[15] Z a s o ń s k i S.: S tu d ia m ik ro m o rfo lo g iczn e i ch em iczn e n ad p rocesem p ło w ie n ia igleb p y ło w y c h . Cz. I. G leb y le s s o w e W y ży n y K ra k o w sk iej. R ocz. gleb ozn . 25, 1974, 3, 55-83.
184 S. Zasoński с . ЗАСОНЬСКИ М И К РО М О РФ О Л О ГИ ЧЕСКИ Е С ВО ЙС ТВА И ГЛА ВН Ы Е П О Ч В О О БРА ЗО В А Т Е Л ЬН Ы Е ПРОЦЕССЫ Н Е К О ТО РЫ Х В Ы В Е Т РИ В А Е М Ы Х ПОЧВ БЕ Л И Ц К О Й ВО ЗВЫ Ш ЕН Н О С Т И И нститут п очвоведени я, агрохим ии и микробиологии, С ельск охозяй ствен н ая академ ия в К р ак ов е Р е з ю м е И спы ты вались п р оф и л и (разрезы ) вы ветриваем ы х почв обр азов авш и хся из К арпатского ф ли ш а, дифферинцирО Еанны х по зерни стости и м инеральном у с о ставу. У становлено, что эти почвы подвергаю тся наклады ваю щ имся на себя процессам бурения и л есси в аж а (при отсутствии поверхностн ого оглеения), что влечет за собой и х типологическую ди ф ф ер ен ц и ац и ю от бурой вы щ елаченной (оподзеленной) почвы до типичны х лессиви рованпы х (псевдоподзолисты х) почв. В виду явной неоднородности ф л и ш ев ы х скал для ведения количествен ной о ц ен ки иллю виального процесса в п оч в ах автором пр едл агается п ок азател ь в ы р а ж аю щ и й процен тное сод ер ж а н и е коллоидного вещ ества типа v o sep ic °/oVs (табл. 3). Это зн ач ен и е в и ссл едован н ы х п очв ах отличается довольно вы сокой ди ф ф ер ен ц и а ц и ей (0-70%), приобретая максимальны е величины в иллю ви аль ных горизонтах лессиви рованны х почв и по всей вероятности им м ож но в о с пользоваться для количествен ной оценки проц есса л есси важ а. Общ ая характеристика исследован н ы х почв пом ещ ена в табл. 1-3, в а ж н е й ш ие детали м икром орф ологического строения представляю т фотограммы 1-10. S. Z A S O N S K I
M ICRO M ORPHOLO GICAL PR O PE R TIES A N D THE C H IEF PEDO G ENETIC P R O C ESSES OF SOM E SO ILS ON THE W EA TH ER IN G W A STE OF THE
W IELIC ZK A FO O TH ILLS
In stitu te o f S o il S cien ce, A g ricu ltu ra l C hem istry, and M icrobiology, A gricu ltu ral U n iv e r sity o f C racow
S u m m a r y
T he au th or in v e stig a te d p ro files o f so ils on w ea th ered C arpathian F ly sch rocks, d ifferen tia ted as to g ra n u la tio n and m in era l com position. H e a scerta in ed that th ese so ils are su b m itted .to sim u lta n eo u s processes of b row n in g and le s siv a g e (w ith a lack of pseudogleykng), w h ich ca u ses th eir ty p o lo g ica l d iffe r e n tia tio n in th e ran ge b etw een degraded brow n soils and ty p ica l le s s iv é soils (T ables 1-3). O w ing to a con sid erab le n o n -h o m o g e n e ity of th e F ly sch rocks, .the a u th or — to a ssess th e illu v ia l p rocess q u a n tita tiv e ly — proposed an in d ex ex p ressin g the p ercen ta g e o f th e v o sep ic cla y su b sta n ce as com p ared to th e w h o le c la y co n ten t in th e g iv e n horizon i.e. % Vs (T ab le 3). Thiis in d ex is str o n g ly d ifferen tia ted (0-70%) in th e ex a m in ed soils and attain s m a x im u m v a lu e s in th e illu v ia l horizons o f le s s iv é so ils; it seem s to b e o f u tility for a q u a n tita tiv e ch ara cteristic o f th e process o f le ssiv a g e .
A co m p reh en siv e ch a ra cteriza tio n o f th e ex a m in ed soils is p resen ted iin the ta b les 1-3 an d the m o re im portant d e ta ils o f th eir m icrom orp h ological c o n stitu t ion a re sh o w n in the photographs 1-10.
D r S t a n i s ł a w Z a s o ń s k i I n s t y t u t G l e b o z n a w s t w a A R K r a k ó w , al. M i c k i e w i c z a 21
