Bogdan Michalski
Swoboda przedruku publikacji
dziennikarskich w świetle prawa
Palestra 12/1(121), 38-46
1968
38 B o g d a n M i c h a l s k i N r 1 (181)
warunkiem, że Państwo nie skorzysta z prawa pierwokupu lub wykupu, jełełi strony nie dożyły opinii urbanistycznej o przeznaczeniu terenu miejskiego lub osiedlowego stosownie do planów ogólnego zagospodarowania przestrzennego albo nie złożyły zaświadczenia, że teren ten jest użytkowany jako teren rolny.
W myśl powyższej zasady akt przeniesienia własności może być sporządzony bez względu na normy obszarowe, ponieważ również i tu chodzi o zakończenie po wstałego przed wejściem w życie kodeksu cywilnego stostmku prawnego.
BOGDAN MICHALSKI
Swoboda przedruku publikacji dziennikarskich
w świetle prawa
Prawo autorskie PRL z 1952 r. przyznaje autorowi: prawo do wyłącznej dyspo zycji jego utworem, prawo do uzyskania wynagrodzenia za każde wykorzystanie dzieła oraz ochroną praw osobistych.
W interesie publicznym wprowadzono pewne ograniczenia podmiotowych praw autorskich. Ustawa ogranicza m. in. w pewnych wypadkach prawa autorów dzieł piśmienniczych w dziedzinie wyłącznej dyspozycji utworem oraz w dziedzinie prawa do uzyskania wynagrodzenia. Wypadki ograniczenia praw podmiotowych autorów — tak zwana „licencja ustawowa” — n i g d y jednak nie odnoszą się do praw osobistych. Licencja taka bowiem nie odbiera twórcy jego praw autorskich, lecz jedynie w interesie publicznym wprowadza pewne ich ograniczenia1, które — jako wyjątki — nie mogą być interpretowane rozszerzająco.
Ograniczenia wynikające z licencji ustawowej w stosunku do autorów dzieł
piśmienniczych, a w ięc także i dziennikarzy, normują w PHL przepisy art. 18
i 21 prawa autorskiego z 1952 r. Najważniejsze z tych ograniczeń to tzw. „prawo przedruku”. Daje ono prasie uprawnienie do przedrukowania bez zgody autora
i bez zapłaty honorarium aktualnych artykułów na tematy polityczne, gospodar
cze, naukowe, techniczne i kulturalne. Z prawem przedruku łączy się prawo swo bodnego przytaczania fragmentów cudzych utworów w celach dydaktycznych lub poznawczych, tzw. „prawo cytatu”, oraz prawo do podawania krótkich streszczeń utworów wystawionych lub ogłoszonych, tfcw. „prawo do streszczenia”.
Ograniczenie praw autora zawiera także przepis art. 18 ust. 4 prawa autorskiego z 1952 r. (cytowanego dalej również jako: p.a. z 1953 r.), zezwalający na zamiesz czanie bez zgody autora jego utworów opublikowanych drukiem w różnego ro dzaju antologiach i wypisach, ale pod warunkiem uiszczenia honorarium.
Powyższe ograniczenia praw autorskich dziennikarzy powinny być jednak w y korzystywane zgodnie z celem licencji ustawowej tylko w społecznie niezbędnym i P or. S. R i t t e r m a n : R ozw ój lic e n c ji p r zy m u so w ej w p o lsk im p ra w ie p a te n to w y m i a u to r sk im . Z e szy ty N a u k o w e U J „P ra w o ” , nr 6, 1959; A. K o p f f : P r a w n e i ek o n o m ic zn e p o d sta w y a u to r sk ieg o i w y n a la zczeg o praw a do w y n agrad zan ia, S tudia C y w ilisty czn e, t. III, 1963.
И г 1 (121) S w o b o d a p r z e d r u k u p u b l i k a c j i d z i e n n i k a r s k i c h 39
aakresie. Zasadniczą bowiem f u n k c j ą wspomnianych przepisów, a zwłaszcza instytucji prawa przedruku, jest materialne zabezpieczenie jednego z istotnych ■elementów wolności prasy, jakim jest swoboda informowania społeczeństwa o naj ważniejszych w danym momencie problemach2. Nie mogą być natomiast owe prze pisy wykorzystywane w celu uzyskiwania korzyści majątkowych przez różne re dakcje pod pretekstem realizowania uprawnień związanych z prawem przedruku*. Zagadnienie walki z nadużywaniem przepisów odnoszących się do przedruku i praw pokrewnych nabiera szczególnego znaczenia na tle polskiego prawa autor
skiego z 1952 r. Ustawa ta bowiem ogranicza znacznie bardziej prawa autorskie dziennikarzy niż postanowienia konwencji berneńskiej oraz ustaw większości kra jów członkowskich. W chwili obecnej w PRL autorzy zagraniczni znajdują się je żeli chodzi o przedruki, w znacznie lepszej sytuacji od twórców krajowych1. Jedno cześnie dają się zauważyć w praktyce tendencje do interpretacji contra legem omawianych przepisów prawa autorskiego z 1952 r. na niekorzyść autorów 5.
Z tych względów wydaje się, że zagadnienie prawa przedruku wymaga szer szego oświetlenia. Nieporozumienia bowiem powstające na tle jego stosowania w y nikają najczęściej z tego, że zainteresowani nie znają swych uprawnień i obo wiązków w tej dziedzinie.
Uprawnienie do dokonywania przedruków
Przepis art. 18 ust. 1 p.a. uprawnia do dokonywania przedruków „ p r a s ę ”, używając jednocześnie w dalszej części przepisu określenia „dzienniki i czaso pisma”.
Przepisy zarówno prawa autorskiego, jak i prasowego nie podają bezpośrednie go określenia pojęcia „prasa”. Opierając się jednak na analizie przepisów i teorii prasy, można uznać, że prasa obejmuje drukowe pisma periodyczne wydawane z nie ograniczonym w czasie zamiarem wydawniczym, nie tworzące zamkniętej ca łości, publikowane pod jednym tytułem i bieżącą numeracją w celu poinformowania lub oddziaływania na odbiorców i dostępne dla z góry nie ograniczonej licaby osób*. W praktyce istnieją pewne wątpliwości związane z kwestią, czy pojęcie „prasy" obejmuje tylko dzienniki i czasopisma, czy także pozostałe periodyki. ■Źródłem powyższych wątpliwości jest rozszerzenie przepisów regulujących pośred nio lub bezpośrednio powyższy problem w różnych, nieraz mało znanych aktach a P o r. c ie k a w e rozw ażania n a te m a t p ra w a p rzed ru k u 1 sw o b o d y in fo r m a c ji J . l. h e- Ъ а г г е ’а: L e d roit d ’a u te u r d u jo u r n a liste w zbiorze „ R ecu eil d e s co n fé r e n c e s” U n iw e r sy te tu W S trasb u rgu , 1958, s. 227—229.
3 N a p rzy k ła d w celu u a tr a k c y jn ia n ia tr e śc i p rzez m a łe czasop ism a; zw raca n a to u w a g ę O . B e e r : D a s r e c h tlic h e S ch u tz d es Z e itu n g sin h a lte s, Z urych 1930, s. 113.
4 K o n w en cja B ern eń sk a (te k st 1928) w art. 9 zezw a la je d y n ie n a sw o b o d n y p rzed ru k p rzez p r a sę a k tu a ln y c h a r ty k u łó w d y sk u s y jn y c h n a te m a ty p o lity c z n e , e k o n o m ic zn e, r e lig ijn e , j e ż e li p rzed ru k ic h n ie je s t za strzeżo n y . A n a lo g iczn ą tr e ść m ia ł art. 13 u st. 1 p o lsk ie g o praw a a u to r sk ie g o 1926/35 r. P or. A . W i ś n i e w s k i : O gran iczen ie p r a w p o d m io to w y ch a u to r ó w -artyk u łów , „ N o w e P r a w o ” n r 5, 1961 i t e n ż e : P rzed ru k , „ P r a w o i Ż y c ie ” n r 12, 1982 oraz B . M i c h a l s k i : P rzed ru k p u b lik a c ji d zien n ik a rsk ich a p raw o a u to r sk ie , ..P rasa P o ls k a ” n r 8, 1987 i M. L i t y ń s k i : J eszcze o p rzed ru k ach p ra so w y ch , „ B iu le ty n RS W P r a sa ” a r 94, 1967.
s O m aw iałem szerzej te te n d e n c je . P o r. В . М .: Spór o in te r p r e ta c ję „p raw a p rzed ru k u ” , „ P ra w o i Ż y c ie ” nr 10, 1967. Z w racał n a to zja w isk o u w a g ę ta k ż e M. T u r s k i : K radzież « la w a , „ P o lity k a ” n r 36, 1966.
■ O k reśle n ie p o ję c ia „ p rasa” n ie je s t ro zu m ia n e je d n o lic ie p rzez te o r ię , a ta k ż e p rzez p r z e p is y ró żn y ch k r a jó w (por. m. in . M. P o t u l i c k i : La reg lm e d e la p resse, P a r y ż 19*8,
40 B o g d a n M i c h a l s k i N r 1 (121>
n o rm aty w n y c h . N iem n iej z p rzepisów w ykonaw czych do d e k re tu o u tw o rz e n iu G U K P W iP (Dz. U. z 1946 r., poz. 210 z późn. z m ia n a m i)7, w n aw ią z a n iu do pozosta łych p rzep isó w p ra w a p rasow ego i au to rsk ieg o , ja sn o w y n ik a, że p ojęcie „ p ra sy ”- je s t ró w noznaczne z p ojęciem w y d a w n ic tw a periodycznego, o b ejm ującego zarów no dzien n ik i i czasopism a, ja k i p erio d y k i, sp e łn ia ją c e p o przednio o m aw iane w y m a gania.
Czasopism o zostało określo n e w p rze p isac h p ra w a prasow ego z 1938 r. (art. 2 ust. 2) ja k o d ru k u k a z u ją c y się co n a jm n ie j ra z n a trz y m iesiące, choćby w n ie ró w n y c h o dstępach czasu. D ziennik określono p o n ad to w p rze p isac h o c h a ra k te rz e w ykonaw czym ja k o czasopism o u k a z u ją c e się co n a jm n ie j dw a raz y w ty g o d n iu s„ M niej ja s n a je st s p ra w a d ru k ó w u k az u ją cy c h się rza d zie j niż r a z n a k w a rta ł, zw a n ych p erio d y k a m i. R ozproszone p rze p isy n ie u s ta la ją bo w iem w y ra ź n ie ich często tliw ości u k az y w an ia się, o d sy ła ją c n ie k ied y do p r a k ty k i" , k tó re j an aliza pozw ała o k reślić p e rio d y k i ja k o pism a do ro cz n ik a w łącznie. U sta le n ie pow yższych p o ję ć m a isto tn e znaczenie dla sto so w an ia w p ra k ty c e p rze p isó w a rt. 18 ust. 1 p.a. U p ra w n ie n ie do d o k o n y w an ia p rz e d ru k ó w m a ją w sz y stk ie p ism a do ro cz n ik a w łącznie (prasa), je d n a k ż e p rz e d ru k ó w w olno dokonyw ać ty lk o z d zienników i cza sopism , czyli do k w a r ta ln ik a w łącznie. P erio d y k i są w ięc u p rzy w ile jo w an e .
P rzep isy o p rz e d ru k a c h n ie odnoszą się do „praso p o d o b n y ch ” efem ery d , ja k „ je d n o d n ió w k i”, k a le n d a rz e , p ism a okolicznościow e, np. k a r n a w a ło w e I0, czy w y d aw n ic tw a ciągłe w ro d z a ju „T y g ry sa ” 11.
Z m ocy p ra w a — a rt. 3 u st. 2 p ra w a prasow ego z 1938 r. — n ie są „ p ra są ” w y d aw n ic tw a perio d y czn e pośw ięcone rek la m ie . 12
M. L ö f f l e r : P resserech t-K o m m en ta r, B erlin -M on ach iu m 1955, B. O l e c h n o w i c z : P rze stęp stw o p rasow e, W iln o 1932), o ra z A. G a r l i c k a : T erm in ologia p o lsk a sto so w a n a w b ad a n iach n ad h isto rią c za so p iśm ien n ictw a (H istoria p ra sy p o lsk iej a k sz ta łto w a n ie się k u ltu r y n a ro d o w ej, Warszaiwa 1967, s. 9—27).
< P or. za rzą d zen ie N a c z e ln e g o D y rek to ra G łów n ego U rzędu K o n tro li P ra sy , P u b lik a c ji i W id ow isk z dnia 1.II.1949 r., o p u b lik o w a n e w zbiorze: P ra w o o p rasie, K rak ów 1966; w § l ł ust. 3 te g o zarząd zenia u ży w a się ro zró żn ia ją ceg o o k r e śle n ia czasop ism o i p erio d y k . W za rząd zen iu n r 2 P rezesa G łó w n eg o U rzędu K on troli, P r a sy , P ub lik acja i W id ow isk z dnia-10.IV.1965 r., m ia n o w ic ie w § 15 u st. 1 i § 16 ust. 6, od różn ia się czasop ism o od w y d a w n ic tw a p erio d y czn eg o . P o d z ia ł ten n a d zien n ik , cza so p ism o , p e r io d y k je st ta k ż e p r z y ję ty p rzez teo rię. P or. w te j k w e s tii S. S i e r o t w i ń s k i : S ło w n ik te r m in ó w lite r a c k ic h , Ossolineum; 1966, s. 56; zg o d n ie z p ra k ty k ą b ib lio tek a rsk ą i b ib lio g r a ficzn ą a u tor w y o d ręb n ia d zien n ik i,, czasop ism a (od ty g o d n ik a do k w a rta ln ik a ) o ra z’ p e r io d y k i — p o w y żej k w a rta ln ik a do ro cz n ik a w łą czn ie. N ie k ie d y jed n a k d la c e ló w sta ty sty c z n y c h i b ib lio g r a ficzn y ch n ie słu s z n ie u zn a je się za czasop ism a ta k ż e p ółro czn ik i.
8 Z arządzenie nr 45/59 M in. Ł ą c zn o ści C.Z. R uch. z 3.IX.1959 r. w sp r a w ie pod ziału w y d a w n ic tw p ra so w y ch n a d z ie n n ik i i czasop ism a.
9 P or. § 1 u st. 2 zarząd zenia P rezesa CUW -u z 15.XII.1955 r. (M.P. poz. 1638), gd zie p e r io d y k i ok reśla się o p iso w o ja k o „ p erio d y czn ie u k a zu ją ce s ię p u b lik a c je w y d a w a n e p rzez in s ty tu ty n a u k o w o -b a d a w c z e ” . W p r a k ty c e są to p ism a d o r o c z n i k a w łą c z n ie , p o d o b n ie n p . u n iw e r sy te ty w y d a ją sz czeg p erio d y k ó w , k tó r e są ro czn ik a m i, ja k n p. „ Z e sz y ty N a u k o w e U M K ” czy „ A n n a les UM CS” itp . N ie u k a zu ją się n a to m ia st w y d a w n ic tw a p erio d y czn e o c z ę s to tliw o śc i w ię k sz e j n iż rok.
10 p o r. C. L u d w i g : S c h w e iz e r is c h e s p r e sse r e c h t, B a z y le a 1964, s. 96—97 o ra z p o w o ła n e z a rzą d zen ie N r 2 P rezesa G U K PP i W id ow isk z 10.IV.1965 r. (w § 15 z a licza o n o je d n o d n ió w k i do w y d a w n ic tw o k o lic z n o śc io w y c h , a w § 17 — k a len d a rze do w y d a w n ic tw n ie p e r io d y czn y ch ).
11 P or. B. O l e c h n o w i c z , op. c it., s. 16—17.
12 P or. T. C y p r i a n : P ra w o p rasow e—K om en tarz, P o z n a ń 1939, nr 8 (uw aga do art. 3 u st. 2 p .p . 1938): „ N a leżą tu k a ta lo g i, cen n ik i, o p isy to w a ru , r e k la m y cy rk u la rze (...), sło w e m w s z e lk ie d r u k i m a ją ce a lb o ch arak ter w e w n ę tr z n y , alb o słu ż ą c e do n a w ią z y w a n ia i u tr z y m y w a n ia k o n ta k tu z k lie n te lą ”. P o d o b n ie u jm u je tę k w e s tię C. L u d w i g (op. cit., s. 97),
N r 1 (121) S t u o b o d a p r z e d r u k u p u b l i k a c j i d z i e n n i k a r s k i c h 41 N ie są ta k ż e „ p ra są ” w szelkiego ro d z a ju b iu le ty n y , in fo rm a to ry czy serw isy p rz e znaczone d la re d a k c ji różnych środków m asow ego p rze k azu , w y d a w a n e p rze z a g e n cje in fo rm a c y jn e lu b in n e in sty tu c je . S ta n o w ią one bow iem m a te ria ły pom ocnicze do o p ra c o w a n ia p u b lik a c ji p raso w y ch i s ą do stęp n e je d y n ie d la z góry określonego- g ro n a odbiorców . P o dobnie n ie są „ p ra są ” pism a p eriodyczne o p atrzo n e zastrzeże niam i, ja k np. „na p ra w a c h rę k o p isu ” lu b „do u ż y tk u w ew n ętrz n eg o ” .
R e d a k c je ta k ic h guasż-prasow ych w y d a w n ic tw m ogą dokonać p r z e d ru k u in te r e su ją cy c h je a r ty k u łó w je d y n ie za zgodą a u to ra . Je że li zaś zbiór p rz e d ru k ó w m a c h a ra k te r an tologii, m ogą k o rzy sta ć z o p u b lik o w an y ch a rty k u łó w bez zgody au to ra , ale odp łatn ie.
Warunki dokonywania przedruków
P o lsk a u sta w a o p raw ie a u to rsk im używ a te rm in u „ p rz e d ru k ”, K o n w en cja B e r n eń sk a zaś i szereg u sta w zagranicznych używ a o k reśle n ia „ re p ro d u k c ja ” 13. N ie są to p o ję cia jednoznaczne. P ra w o do r e p ro d u k c ji oznacza bow iem u p ra w n ie n ie d o o d tw o rze n ia a rty k u łu zarów no pod w zględem tre śc i, ja k i fo rm y w izu a ln e j. P ra w o do p rz e d ru k u zaś oznacza je d y n ie u p ra w n ie n ie do p rz e d ru k o w a n ia t r e ś c i ta k ie j p u b lik a c ji w fo rm ie używ anej n o rm a ln ie p rzez re d a k c ję , k tó ra dok o n u je p rze d ru k u . O graniczone bow iem są j e d y n i e p ra w a p odm iotow e a u to ra a rty k u łu , n a to m ia st n ie m a żadnych ograniczeń tych p ra w w sto su n k u do g rafik ó w , ilu s tra to ró w czy fo tografików . P ra w a w y d aw cy są n a to m ia st ograniczone ty lk o w ty m zak resie co p ra w a a u to ra a rty k u łu .
P ra w o p rz e d ru k u w yłącza zatem m ożliw ość re p ro d u k c ji np. całej k o lu m n y pism a z c h a ra k te ry sty c z n y m dla niego u k ład em graficzn y m czy w in ie tek i nagłów ków działów . N ie w olno także rep ro d u k o w a ć a r ty k u łu ze stro n y ty tu ło w e j pism a ta k , aby obok tre śc i z a w a rty był jego ty tu ł u . D ziałan ia ta k ie stan o w iły b y bow iem n a ru sze n ie p ra w a u to rsk ic h w y d aw cy czasopism a, a n iek ied y ta k ż e g rafik ó w . N ie m ożna także, do k o n u jąc p rz e d ru k u , sw obodnie rep ro d u k o w a ć n a ty c h sam ych za sadach zw iązanych te m aty cz n ie z a rty k u łe m m ap, w ykresów , ry su n k ó w , fo to g ra fii, n aru sz ało b y to bow iem p ra w a ich au to ró w . Z astrzeżenie pow yższe n ie odnosi się do zdjęć re p o rte rsk ic h n ie będących p rze d m io te m p ra w a autorskiego.
N ato m iast w y d a je się być dozw olony p rz e d ru k ta b e l i w y k re só w ta k ściśle zw iązanych z a rty k u łe m , że opuszczenie ich m ogłoby n a ru sz ać in te g raln o ść u tw o ru
-Z akazy re p ro d u k c ji zw iązane są m. in. ze zw alczaniem n ie lo ja ln e j k o n k u re n c ji, ja k ą b yłoby np. re p ro d u k o w a n ie p rze d ru k o w an e g o a rty k u łu w o ry g in aln ej fo rm ie d ru k o w a n e j ze s ta łą w in ie tą i tytułem .
N iedozw olone je s t ta k ż e ilu s tro w a n ie p rzed ru k o w an eg o m a te ria łu w łasn y m i z d ję ciam i, gdyż je s t to o p raco w an ie cudzego dzieła dozw olone je d y n ie za zgodą a u to ra 15.
k tó r y stw ierd za , że do pism p erio d y czn y ch n ie należą k a ta lo g i za w iera ją ce o fe r ty , o g ło sz e n ia h a n d lo w e w y d a w a n e p rzez za in tereso w a n e je d n o stk i w m niej lub bardziej reg u la rn y ch o d stęp a ch czasu. Z arząd zen ie P rezesa G U K PPiW z 1C.IV.1965 r. zalicza w § 17 k a ta lo g i, c e n n ik i i in fo r m a to ry do w y d a w n ic tw n iep erio d y czn y ch .
1S Co do p o ję cia rep ro d u k cji — por. H. D e s b o i s : Le droit d ’a u teu r, P a ry ż, s. 309 i n. oraz B . N a w r o c k i : R eprodukcja fo to g ra ficzn a w św ie tle p raw a au to r sk ieg o , Warszawa> 1965, s. 9 i n.
14 P or. S. R i t t e r m a n : K om entarz do u sta w y o p raw ie a u to r sk im , K rak ów 1937, s. 98. 15 Szerzej ortiawiam ten p roblem w a r ty k u le : P rzed ru k a och ron a p ra w o so b isty ch d zien n ik a r z y , „W arm ia i M azury” n r 1, 1968.
•42 B o g d a n M i c h a l s k N r 1 (121)
Przedrukowanie utworu powinno nastąpić bez zmian. Przepisy art. 18 ust. 1 i 21 § 1 p.a. z 1952 r. wyłączają bowiem możliwość publikowania fragmentów lub skrótów. Nie wyłącza to jednak prawa przedruku pojedynczych odcinków, jeżeli artykuł jest drukowany w kilku kolejnych numerach. Zakaz dokonywania skrótów i przedruku fragmentów jest bezwzględnie obowiązujący, podobnie jak zakaz prze kładu w prasie krajowej na inne języ k ile. Działania bowiem takie są opracowaniem cudzego dzieła i mogą być dokonane jedynie odpłatnie i za zgodą autora. Redakcja, która dokonała przedruku, ma jednak prawo do zamieszczenia noty wyjaśnia jącej, jeżeli jest ona niezbędna, i ewentualnie dodania przypisów, ale tylko o cha rakterze ściśle informacyjnym (np. wyjaśnienie znaczenia obcych wyrazów czy po danie dawnej nazwy miasta).
Wobec zakazu opracowania bez zgody autora przedrukowanego materiału, re dakcja ma prawo jedynie do poprawek o c z y w i s t y c h błędów korektorskich. Problem poprawek nawet oczywistych błędów rzeczowych od strony technicznej nie jest rozwiązany jednoznacznie. Najtrafniejsze wydaje się zwrócenie uwagi na błąd w przypisie. Jeżeli jednak przed przedrukowaniem ukazało się sprostowanie błę
dów, redakcja ma obowiązek uwzględnić je przy przedruku: albo dokonując po prawek zgodnie z jego treścią, albo też drukując je razem z artykułem.
Przedruk może nastąpić pod warunkiem wyraźnego wymienienia źródła, czyli podania numeru, daty i nazwy czasopisma oraz nazwiska, pseudonimu lub sygna tury autora. Jeżeli artykuł jest anonimowy, redakcja dokonująca przedruku nie ma prawa ujawniać nazwiska autora. W razie wtórnego dokonania przedruku, dodat kowo należy podać pismo, które pierwsze przedrukowało publikację.
Prawo do cytowania i prawo dokonywania krótkich streszczeń jest dalszym ograniczeniem praw podmiotowych autorów, jednakże zagadnienia te, podobnie jak problem przeglądów prasy, przekraczają zakres niniejszego opracowania.
Trzedmiot przedruku
Przepisy zezwalają na przedruk zamieszczonych w czasopismach lub dziennikach aktualnych wypowiedzi artykułów na tematy polityczne, naukowe itp. Możliwość przedruku istnieje zatem, jak wspomniano, wtedy, gdy opracowanie zostanie opu blikowane w dzienniku lub najwyżej w kwartalniku. Rozwiązanie to wyłącza z działania prawa przedruku wszystkie chronione prawem autorskim materiały opublikowane w periodykach o częstotliwości ukazywania się większej niż 3 m ie siące. Równocześnie jednak periodyki te, będąc chronione przed przedrukami, same mają prawo do przedruku z dzienników i czasopism.
Z czasopism i dzienników wolno przedrukowywać tylko określone w art. 18 ust. p.a. z 1952 r., a k t u a l n e w y p o w i e d z i i a r t y k u ł y . Wypowiedź jest pojęciem szerszym od artykułu i obejmuje m. in. formy dziennikarskie nie mające charakteru opracowanego dziennikarsko materiału, jak np. stenogramy, dyskusje przed magnetofonem, tzw. „wolna trybuna” itp. Artykułami natomiast są w szel kie opracowania dziennikarskie dokonane w celu ich publikacji w konwencjach określonego gatunku. Artykuł musi mieć wyraźne piętno rodzajowe. Informacje prasowe bowiem, których przygotowanie do publikacji wymaga od dziennikarza jedynie stylistycznego opracowania wiadomości, nie są przedmiotem ochrony prawa
i» P or. w y ja śn ie n ie w In form atorze P ła w n o -O rg a m iza cy jn y m Z.O. RSW P rasa n r 1
z m aja 1986 r ., s. 16—17, o ra z B . M i c h a l s k i : K ra d zież sło w a — sw ob od a p rzed ru k u p r a
№ 1 (121) S w o b o d a p r z e d r u k u p u b l i k a c j i d z i e n n i k a r s k i c h 43
autorskiego. Natomiast publikacje satyryczne, literackie, naukowe są z mocy usta wy wyłączone z prawa przedruku. Przedruki prasowe z takich opracowań są mo żliwe jedynie odpłatnie i za zgodą autora. Wyłączone są ponadto z prawa prze druku w y w i a d y p r a s o w e , albowiem od strony rodzajowej nie są one w y powiedzią dziennikarską ani artykułem, oraz listy do redakcji wobec wyraźnego przepisu art. 25 p.a. z 1952 r., uzależniającego rozporządzania nimi od woli adre sata. Ograniczenie to nie odnosi się do listów publikowanych w ramach tzw. „wol nej trybuny” czy dyskusji prasowych, gdyż mają one charakter wypowiedzi, a nie listu. Nie podlega także przedrukowi „przegląd prasy” stanowiący odrębny, s a m o i s t n y gatunek dziennikarski, który nie ma charakteru ani artykułu, ani wypo wiedzi w rozumieniu art. 18 ust. 1 p.a. z ,1952 r.
Swoboda przedruku odnosi się do aktualnych artykułów i wypowiedzi na t e m a t y polityczne, naukowe, techniczne, gospodarcze i kulturalne. Sformułowanie zatem przepisu art. 18 ust. 1 p.a. z 1952 r. w y ł ą c z a z działania licencji ustawowej artykuły naukowe, nawet aktualne, na dowolny temat oraz formy z pogranicza li teratury i dziennikarstwa. Cechą artykułu naukowego jest to, że jego autor, za leżnie od wybranej formy rodzajowej, opierając się na właściwej dla danego działu metodzie badawczej, dokonuje udokumentowanego opisu, weryfikacji lub analizy badanego wycinka rzeczywistości w celu wyciągnięcia ogólnych wniosków badaw czych, syntezy problemu lub postawienia określonych hipotez bądź też zebrania jedynie i usystematyzowania materiału naukowego. Natomiast artykułami na te maty naukowe będą wszelkie formy informacyjne, opisowe, publicystyczne i po pularyzatorskie, związane z określoną dziedziną wiedzy.
Analogiczna sytuacja jak przy artykule naukowym istnieć będzie przy opraco waniu naukowym na tematy kulturalne, polityczne, naukowe i gospodarcze oraz techniczne. Granice rodzajowe nie zawsze będą tu ostre, ale na pewno do grupy artykułów wyłączonych z działania prawa przedruku zaliczyć można m. in. re cenzje o charakterze specjalistycznym, opracowania źródłowe, sylwetki różnych osób, przeglądy filmów czy wydawnictw. Niezależnie od tego istnieje znaczna gru pa artykułów, które niezależnie od formy opracowania i aktualności nie mogą być przedrukowywane ze względu na inny, niż przewidziano w art. 18 pkt 1 p.a. z 1952 r., zakres tematyczny. Wobec wyraźnego brzmienia przepisów ustawy nie wolno przedrukowywać m. in. artykułów na tematy religijne, sportowe, pedago giczne, opracowań z dziedziny sprawozdawczości sądowej, materiałów statystycz nych, odpowiedzi działu porad.
■ Wydają się być także wyłączone z zakresu działania prawa przedruku — nie zależnie od tematu i aktualności — wszystkie opracowania nie mające charakteru ogólnego, związane jedynie ze sprawami jednostek17. Wynika to z treści przepisów ustawy, gdzie użyto określenia „na tematy (...)”. W artykułach związanych jedy nie ze sprawami jednostki głównym tematem jest c z ł o w i e k , a zagadnienie po lityczne, naukowe, kulturalne są jedynie tłem do nakreślenia jego sylwetki. Ana logiczna sytuacja istnieje wobec przedruku artykułów, których publikacja jest mo żliwa jedynie za zgodą osób zainteresowanych. Licencja legalna ogranicza prawa podmiotowe autora artykułu, nie ograniczając uprawnień osób trzecich, zwłaszcza gdy uprawnienia te nie mają charakteru praw autorskich. Nie wolno także prze drukowywać sprostowań, nawet odnoszących się do artykułów, które wolno prze drukować, jeśli poprzednio artykułu nie przedrukowano, sprostowanie bowiem nie jest samoistnym artykułem ani wypowiedzią. Zamieszczający przedruk nie
44 B o g d a n M i c h a l s k i N r 1 (121)
n ie n je d n a k p u b lik o w a ć n ad esłan eg o m u sp ro sto w an ia bez po ro zu m ien ia się z w ła ś ciw ą re d a k c ją , zw łaszcza gdy w p iśm ie, z k tó reg o a rty k u ł p rze d ru k o w an o , sp ro sto w a n ie ta k ie jeszcze się nie ukazało. Is tn ie je n a to m ia st obow iązek p rz e d ru k u sp ro sto w a n ia opu b lik o w an eg o przez re d a k c ję pism a, z któ reg o m a te ria ł został p rz e d ru k o w an y .
P o n ad to n ie m ogą być sw obodnie p rz e d ru k o w y w a n e w szelkie a r ty k u ły i w y p o w iedzi sta n o w iąc e n ierozłączną całość z m a te ria łe m ikono g raficzn y m , gdyż sam o p rz e d ru k o w an ie te k stu stan o w iło b y n aru sz en ie in te g ra ln o śc i dzieła.
Pojęcie aktualności
P o d staw o w y m i b ezw zględnym w a ru n k ie m u m o żliw iający m zastosow anie p r a w a p rz e d ru k u je st a k t u a l n o ś ć a rty k u łu . W szelkie p u b lik a c je sp e łn ia ją c e in n e w a ru n k i, a le n ie m a ją c e ak tu a ln e g o c h a ra k te ru z m ocy p ra w a , n ie m ogą być sw o bodnie p rze d ru k o w y w an e . T reść bow iem a rt. 18 ust. 1 p ra w a au to rsk ieg o z 1952 r. je st całkow icie ja sn a , w olno bow iem „p rzed ru k o w y w ać w p ra sie a k tu a ln e a rty k u ły i w ypow iedzi (...)”.
P ojęcie „ a k tu a ln y ” oznacza, że a rty k u ł je s t ściśle i w y ra ź n ie zw iązany z zag ad n ie n iam i b udzącym i w okresie jego p u b lik a c ji pow szechne za in tereso w an ie, gd y p o ru sza p ro b lem y „na czasie” lu b „w zięte ze spółczesnego życia” . 18 J a k w y n ik a z tre śc i p rze p isu , a k tu a ln y p o w in ie n być a rty k u ł, n ie zaś jego te m a t. Is tn ie ją bo w iem w za k resie te m a ty k i d ając ej p o d staw ę do p rz e d ru k u te m a ty z a w s z e a k t u a l n e .
Od stro n y p rze d m io to w ej „ a k tu a ln y a rty k u ł” p o w in ie n cechow ać b ez p o śred n i i w y ra źn y zw iązek z p o d sta w o w y m i za g ad n ien ia m i bud zący m i w m om encie o p u b lik o w a n ia pow szechne z a in te re so w an ie (ak tu aln o ść bezpośrednia) lu b m ieć z n im i ścisłe p o w iąz an ie (ak tu a ln o ść pośred n ia). Od stro n y podm iotow ej n a to m ia st z t r e ści a r ty k u łu p o w in ie n w y n ik a ć za m ia r a u to ra zap o zn an ia czytelników z a k tu a l nym i p ro b lem am i. In n y cel a r ty k u łu m oże w p ew n y ch w y p ad k a ch w yłączyć m o żliw ość zasto so w an ia p ra w a p rz e d ru k u , np. w ted y , gdy zw iązek z a k tu a ln o śc ią będzie ty lk o p re te k s te m do snucia p rzez a u to ra osobistych im p re sji n a in n e te m aty.
A k tu aln o ść a rty k u łu p o w in n a m ieć c h a ra k te r o g ó l n y , to znaczy budzić po w szechne z a in te re so w a n ie w g ran ic ac h odbioru te m a tó w w ym ien io n y ch w a rt, 18 ust. 1 p.a. z 1952 r. P ow szechność ta n ie będzie m ia ła jed n o liteg o zak resu , gdyż grono czyteln ik ó w z a in te re so w an y c h te m a ty k ą p o lity cz n ą będzie zaw sze szersze niż grono osób in te re su ją c y c h się p ro b le m a ty k ą np. te ch n ic zn ą czy k u ltu r a ln ą . A rty k u ł a k tu a ln y ty lk o d la b. w ąsk ieg o g ro n a odbiorców posiadającego je d n o p is mo w y d a je się n ie podleg ać p ra w u p rz e d ru k u . B ra k bow iem jego „ a k tu a ln o śc i”, owego c h a r a k te ru u za sa d n iają ce g o zastosow anie lic e n c ji le g a ln e j, czyli ogran icze n ia p ra w a u to ra w in te re s ie ogółu. In te re s ta k i is tn ie je je d y n ie w odniesien iu do a rty k u łó w a k tu a ln y c h , m ogących za in te re so w ać szersze grono czyteln ik ó w niż o d b io rcy pism a. R ozw ażać b y m ożna pro b lem , czy „ a k tu a ln o ść ” a rty k u łó w m ogących zain tereso w ać ty lk o w ą sk ie k rę g i odbiorców , d a je p ra w o p rz e d ru k u całej p ra sie , czy tylk o czasopism om o określo n y m p ro filu i z a in te re so w an iach tem aty czn y ch . S fo r m u ło w a n ia u sta w y n ie d a ją je d n a k p ełnych m ożliw ości jednoznacznego ro zw ią zan ia problem u.
N r 1 (1 2 1 ) S w o b o d a p r z e d r u k u p u b l i k a c j i d z i e n n i k a r s k i c h 45
U sta w a n ie ro zstrz y g a p ro b lem u , ja k długo tr w a czas „ a k tu a ln o śc i” a rty k u łu , p o zo sta w ia ją c p ra k ty c e ro zw ią zan ie za g ad n ien ia. K ry te riu m m e r y t o r y c z n e cza su tr w a n ia a k tu a ln o śc i a rty k u łu d aje się n ie k ied y ła tw o o k reślić te rm in a m i: „ ty dzień m o rza”, „m iesiąc p rz y ja ź n i”, „D zień K o b iet” czy „ ro k g astro n o m ii” . W w y p a d k u ta k im a rty k u ł je s t a k tu a ln y w k o n k re tn y m okresie (np. „ty d zień m o rza”) oraz w najb liższy ch n u m e ra c h czasopism po zakończeniu tego o kresu. T ru d n ie j je s t oznaczyć o k re s a k tu a ln o śc i zw iązanych z o kreślonym w y d arze n iem , np. z p rz e w ro te m w K ongo. W w y p a d k u ta k im m ożna e w e n tu a ln ie p rz y ją ć za okres trw a n ia „ a k tu a ln o śc i” czas od m om entu zakończenia się zdarzeń będących p rze d m io te m a r ty k u łu do czasu niezbędnego n a po in fo rm o w an ie ogółu o ty c h w y p ad k a ch .
N a jtru d n ie jsz y p ro b lem zw iązany z czasem trw a n ia „ a k tu a ln o śc i” a rty k u łu p o w s ta je w tedy, gdy p u b lik a c ja odnosi się do sp ra w n ie zakończonych i nie ro zw ią zanych, np. w w y p a d k u k w estii m u rzy ń sk iej w USA. W ta k im w y p a d k u należałoby stosow ać p o ję cie „ a k tu a ln o śc i” do o pisyw anego k o n k retn e g o zdarzen ia, a n ie do c a łości pro b lem u . Je d n a k ż e k r y te ria m e ry to ry c zn e zw iązane z o k reśle n ie m czasu tr w a n ia ak tu a ln o śc i a r ty k u łu są n a p o trze b y p r a k ty k i n ie w y starcz ające . P ra w o do p r z e d ru k u m a ją p eriodyki, p ra k ty c z n ie b io rąc do roczn ik a w łącznie. F a k t te n p rze sąd z a o konieczności różnego — zależnie od częstotliw ości u k az y w an ia się pism a — tra k to w a n ia czynnika czasowego zw iązanego z istn ien iem ak tu a ln o śc i a r ty k u łu . Nie bez znaczenia je st też szybkość p rocesu w ydaw czego. D latego n ie zb ęd n y m u zu p ełn ien iem k ry te rió w m e ry to ry c zn y c h będzie w y p ra co w a n ie k ry te rió w ■czasowych.
W ydaje się, że okres t r z e c h m i e s i ę c y p ow inien być g órną g ran ic ą, j e śli chodzi o m ożliw ość uznania, że p u b lik a cja, jako „ a k tu a ln a ”, m oże być p rz e d ru k o w a n a lg, N ato m iast p erio d y k i u k az u ją c e się rzadziej niż raz n a k w a r ta ł m ogłyby
ta k i a k tu a ln y a rty k u ł p rze d ru k o w ać je d y n ie w n u m erze w y d an y m bezpośrednio po u k az an iu się o p raco w an ia podlegającego p rze d ru k o w i. .
U tra ta „a k tu a ln o śc i” w yłącza z mocy u sta w y m ożliw ość p rz e d ru k u , p o w sta je je d n a k problem , czy m ożliw e je s t ponow ne odzyskanie ak tu aln o ści przez ta k i a r ty k u ł. M ożliw ości ta k ie j, w y d a je się, nie m ożna w yłączyć, zw łaszcza w odniesieniu do tzw . a rty k u łó w rocznicow ych czy okolicznościow ych, ale u p ra w n ie n ie do p rz e d r u k u m oże się w te d y stosow ać ty lk o do b ezspornych w y padków , i w bardzo k r ó t k im okresie, np. może się odnosić ty lk o do rocznicow ego n u m e ru pism a lu b spec ja ln e g o w y d a n ia pośw ięconego rocznicy w y d arzeń .
Przedruk prasowy a prawa autora
L ic en cja u sta w o w a zw iązana ze sw obodą p rz e d ru k ó w p ew n y c h k a te g o rii a r ty k u łó w i w ypow iedzi d zien n ik a rsk ich 'p o z b a w ia a u to ra p ra w a do w ynagrodzenia. O g ra n ic zen ie to odnosi się je d n a k ty lk o do stosunków m iędzy różnym i w y d a w n ic tw am i. N ato m iast jeżeli chodzi o p rz e d ru k i w ra m a c h różnych pism jednego w y d aw c y , au to ro w i należy się za k ażdy k o le jn y p rz e d ru k 50°'o n orm alnego hono r a riu m zgodnie z p rzep isam i o c h a ra k te rz e w y k o n a w c z y m 20. P o nadto w p ra k ty c e RSW „ P ra s a ” spotkać m ożna w y p łac an ie h o n o rarió w ta k że za p rz e d ru k i dok o n y w a n e z pism innych w y d aw n ictw .
19 N a s u w a się t u a n a lo g ia z p rz e p is a m i o s p r o s to w a n ia c h (a rt. 27—29 p ra w a p ra so w e g o
2 1933 r.), g d z ie u s ta lo n o trz y m ie s ię c z n y o k re s do w n ie s ie n ia s p ro s to w a n ia c h y b a d la te g o , że p o ty m o k r e s ie w ia d o m o ść t r a c i n a a k tu a ln o ś c i ta k d a le c e , iż p r o s to w a n ie je j je s t n ie c e lo w e .
46 B o g d a n M i c h a l s k i N r 1 (121)
Autor przedrukowanego artykułu może ponadto w każdym wypadku żądać peł nego honorarium, a niekiedy nawet dodatkowego odszkodowania, jeżel' dokonu jący przedruku naruszył przepisy przez dokonanie np. skrótu lub niedozwolonych poprawek albo jeśli naruszył je przez inne formy opracowania cudzego dzieła.
Praktyka i przepisy o charakterze wykonawczym w znacznym stopniu łagodzą niekorzystną dla autorów treść przepisu art. 18 ust. 1 p.a. z 1952 r., co jednak nie- oznacza, że należy uznać aktualnie istniejący stan rzeczy za zadowalający, zwłasz cza że istnieją w prasktyce także tendencje do interpretacji contra legeim — na n ie korzyść autorów — przepisów art. 18 ust. 1 p.a. z 1952 r . 41
Naruszenie praw autorskich przez niezgodny z prawem przedruk stanowi pod stawę do pociągnięcia redaktora do odpowiedzialności cywilnej lub karnej, a także- — niezależnie od tego — do odpowiedzialności dyscyplinarnej przed Sądem Kole żeńskim SDP. Zagadnienia powyższe wymagają odrębnego opracowania.
*
Źródłem trudności praktyki w dziedzinie przedruków jest głównie brak upo rządkowania wszystkich związanych z tym problemem przepisów prawa autor skiego i prasowego. Nie bez wpływu pozostaje też fakt braku kompleksowego opra cowania teoretycznego powyższego problemu. Prawo autorskie i prasowe to dzie dziny na tle rozwoju innych dyscyplin prawa w PRL, poważnie zaniedbane. Jed nakże ze względu na niedawno, bo w lipcu 1967 r., uchwaloną rewizję Konwencji Berneńskiej ** zajdzie prawdopodobnie potrzeba szybkiej nowelizacji obecnie obo wiązujących przepisów, a najprawdopodobniej także rozpoczęcia długofalowych prac kodyfikacyjnych. Należy podkreślić, że problem przedruków wymaga jak najszybszego uporządkowania. Dlatego też z uznaniem należy przyjąć inicjatywę Ministerstwa Kultury, które przy współudziale zainteresowanych, a głównie Sto warzyszenia Autorów ZAIKS, SDP i RSW „Prasy”, podejmuje prace nad prawnym uporządkowaniem tego zagadnienia.
21 Oto p rób k a ta k ie ] „ in te r p r e ta c ji” : w sporze ZA IK S — P A P , w zw ią zk u z n a ru sze n ie m p ra w jed n e g o z a u to r ó w w sk u te k b ezp ra w n eg o p rzed ru k u i o p ra co w a n ia je g o a r ty k u łu przez P A P , ta o sta tn ia w y su n ę ła tw ie r d z e n ie , że art. 18 ust. l p.a. z 1952 r. p ozb aw ia dziennikarka „ o ch ro n y p r a w a u to r sk ic h do o r y g in a łu u tw o ru ” .
22 A rt. lObis zrew id o w a n ej K o n w e n c ji B e rn eń sk iej p o z o sta w ia u sta w o d a w stw o m k r a jo w y m u reg u lo w a n ie m . in . p rob lem u rep ro d u k cji w p ra sie i rad iu d y sk u sy jn y c h a r ty k u łó w e k o n o m iczn y ch , p o lity c z n y c h i r e lig ijn y c h , o g ło sz o n y c h b ez zastrzeżen ia a o p u b lik o w a n y ch w d zien n ik a ch lub zb iorach p e rio d y czn y ch .
