R O Z P R A W Y
JA N K IE N IE W IC Z
Ocean Indyjski jako problem
Badania historyczne strefy O ceanu Indyjskiego są czymś stosunkow o niedawnym, choć i ten akwen wpływał w istotny sposób na losy ludzkie. Obecny postęp m ożna wiązać z powstawaniem niepodległych państw, ich w spółpracą regionalną, kształtow aniem się poczucia w spólnoty nie tylko w sensie strategicznym. Przynależność do „Wielkiego K ręgu” staje się m oty wem poszukiw ania wspólnych k o rzen i1. Jednoczesne ukazanie się dwu tom ów studiów poświęconych historii Oceanu Indyjskiego stw arza okazję do za stanow ienia się nad dorobkiem trzydziestu lat badań i wyłaniającymi się z nich problem am i2.
Problem pojaw ia się ju ż w m omencie, gdy zainteresow anie rzeczywistoś cią przenieść m am y na przeszłość, w której O cean Indyjski był praw d opodobnie czymś zgoła odm iennym . M ożna to ująć ja k o problem perspek tywy badawczej. Innym problem em historyków jest wpływ jednostron n ego m ateriału źródłow ego, który pow stał w konsekwencji stuleci europejskiej ekspansji. W ybierać między gloryfikacją europocentryzm u a ideologicznie m otyw ow anym etnocentryzm em jest dosyć niewygodnie. M ożna to widzieć ja k o problem postaw . Nie wydaje się, by wyjściem było zam ykanie oczu na tego rodzaju wyzwania i dbanie o solidność w arsztatu badawczego. H istorycy zajm ujący się Oceanem Indyjskim zdają sobie z tego sprawę, ale nie są nadm iernie skłonni do podejm ow ania dyskusji nad ew entualnym nowym parad y g m atem 3.
M yśląc o Oceanie Indyjskim uważam za konieczne określenie charakteru systemu, który istniał przed wiekiem XIX. Określenie problem u jest zarazem propozycją jego rozwiązania.
Zainteresow ania historią O ceanu Indyjskiego ożywiły się w m iarę po
1 „The Great Circle” jest pism em pośw ięconym regionow i O ceanu Indyjskiego wydawanym od 1978 r. przez The Australian A ssociation for M aritim e History. D w ie wielkie konferencje m ultidyscyplinarne zostały zorganizow ane w Perth, W estern Australia w 1979 i 1984 dla ujęcia problem atyki. M ateriały International Conference o f Indian O cean Studies obejm ują kilkanaście tom ów , w znacznej części odnoszących się d o szeroko pojm owanej historii. International Centre for Indian O cean Research w Perth wydaje od 1978 r. biuletyn, dziś już jak o „The Indian Ocean R eview”, dający orientację w kierunkach prow adzonych badań. Por. A. T o u s s a i n t , H istorical Studies on the Indian Ocean, [w:] H istorical R elations A cross the Indian Ocean, U N E S C O 1980, s. 153— 161.
2 The Indian Ocean Explorations in H istory, Commerce and Politics, wyd. S. C h a n d r a,N ew D elhi 1987, 387 s.; India and the Indian Ocean 1500-1800, wyd. A. D a s G u p t a , M. N . P e a r s o n , D elhi 1987.
3 Z ob. F. P e r l i n, Precolonial South and Western Penetration in the Seventeenth to N ineteenth Centuries: A Problem o f Epistem ological Status, „Review” t. IV, 1980, nr 2, s. 267— 306.
652 JAN K IE N IE W IC Z
stępów badań nad historią m o rsk ą4, han d lem 5, ekspansją europejską6 i kształ towaniem się kapitalistycznego systemu św iatow ego7. W tórność wobec p anują cych trendów sprawiła, że do tąd nie m a syntezy8. Am bitny i starannie pom yślany zbiór studiów wydany przez A. D a s G u p t ę i M . N. P e a r s o n a stawia sobie skromniejsze cele9. Trzeba było zapewne najpierw dokonać ogromnej pracy nad dziejami gospodarczym i i przezwyciężyć fascynację ekspansją europejską. Historiografia odstąpiła dziś wprawdzie od wizji „epoki Vasco da G am y”, ale pytanie o rolę odegraną przez ekspansję w dziejach Azji pozostaje nadal w centrum uw agi10.
Pam iętam doskonale wrażenie, jakie przed trzydziestu laty sprawiały dem askatorskie wypowiedzi M ariana M a ł o w i s t a na tem at trwałości po glądów o genezie Wielkich O dkryć i roli ekspansji europejskiej11. Jego krytyki istotnie nie zmieniły stanu popularnej świadomości w Polsce, ale trzeba je przypomnieć, bo w niejednym wyprzedzały i wytyczały kierunki badań. Jego osobisty wpływ na rozwój prac poświęconych także Oceanowi Indyjskiem u był większy, niż by m ożna sądzić z publikacji12.
W podejściu M ariana M ałow ista istotny był sposób związania problem aty ki gospodarczej z kolejami ekspansji europejskiej. Zawdzięczamy m u przede wszystkim cenną wskazówkę, by zam orską działalność europejską traktow ać jak o klucz do badań pozaeuropejskich stosunków społecznych. D otychczaso
we badania historii Oceanu Indyjskiego w niewielkim stopniu korzystają z tej drogi, nadal brak propozycji plasującej całość ekspansji w tak szerokim kontekście. Przyjmuje się dość powszechnie, że przełom nastąpił w latach 1750— 1800, ale sens tego co było przedtem pozostaje niejasny13. Dlatego
4 M editerranee et Ocean Indien. VI Colloque International d'H istoire M aritim e. 1962, Paris 1970; le s A spects Internationaux de la Découverte Océanique aux X V et XVI* siècles, Paris 1966; Sociétés et Companies de Commerce en Orient et dans I'Ocean Indien, Paris 1970.
5 J. C. V a n L e u r , On Early Asian Trade, [w:] Indonesian Trade and Society. E ssays in Asian Social and Economic H istory, Hague 1955; M . A. P. M e i l i n k - - R o e l o f s z , Asian Trade and European Influence in the Indonesian Archipelago between 1500 and about 1630, H ague 1962.
6 V. M. G o d i n h o , Os Descobrimentos e a economia mundial t. I —IV, Lisboa 1981— 1984 (teza doktorska z 1959 była w ydana pt. EEconomie de I'empire portugaise aux X V et X V Ie siècles, Paris 1969); C. R. B o x e r , The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825, London 1969; H. F u r b e r , Rival Empires o f Trade in the Orient 1620-1750, M in neapolis 1976.
7 I. W a l l e r s t e i n , The M odern W orld-System : C apitalist Agriculture and the Origins o f the World Economy t. I, N ew York 1974.
8 Jedyną, i nie najlepszą, próbą jest A. T o u s s a i n t , H istoire de l’Ocean Indien, Paris 1961; zob. też J. A ü b e r , H istoire de l’Ocean Indien. Tananarive 1955. D o pisania takiej historii przystąpił Κ. I. M c P h e r s o n traktujący Ocean Indyjski ja k o system kom unikacyjny stw orzony przez w spół pracujące cywilizacje, por. jego The H istory o f the Indian Ocean Reqion: A Conceptual Framework, „Great Circle” t. I ll, 1981, nr 1, s. 10— 19.
9 India and the Indian Ocean, [w:] Preface oraz M. B. P e a r s o n w Introduction I: The S ta te o f the Subject, s. 1.
10 Κ. M. P a n i k k a r , Asia and the Western Dominance. Vasco da Gama Period in Asian H istory, 1498-1914. L ond on 1953.
" W ykład m onograficzny w IH U W 1960/61. Z czasem Profesor zaczął się zapatrywać sceptycznie na szanse obalania stereotypów , ale myślę, że nie m iał racji, zm iana jest, ch oć jeszcze nie ma charakteru jakościow ego, por. O historii i historykach, rozmowa z M . M alow istem (7 października 1986), „Res Publica” 7/88, s. 51.
12 M. M a ło w is t . K on kw istadorzy Portugalscy, W arszawa 1976.
O C EA N IN D Y JSK I JA K O PROBLEM 653 utrzym uje się cenzura 1500— 1800. Jest to rezultat przeceniania roli handlu dalekosiężnego i spętanie badań gospodarczych sporam i doktrynalnym i. Bar dzo silny wpływ koncepcji i poglądów radykalnie antykolonialnych spow odo wał w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych falę nieprzemyślanych weryfi kacji mający oddać sprawiedliwość ludom i kulturom pozaeuropejskim. Trafne korekty obrazu działań Portugalczyków czy H olendrów prowadziły w niejed nym w ypadku do pom niejszania ich roli z pozycji np. „indocentrycznych” I4. Losy O ceanu Indyjskiego nie zostały naturalnie zdom inowane przez ekspansję europejską, ale znalezienie dla niej właściwych proporcji pozostaje pilnym zadaniem. W ydaje się możliwe dotarcie do istoty Oceanu Indyjskiego w drodze modelowej, traktując ekspansję jak o stosunkow o lepiej poznany bodziec15.
Zanim jednak będzie m ożna przejść do tych kwestii wydaje się konieczne określenie obiektu badań. Czym był O cean Indyjski przed jego podporząd kowaniem Europie? Albo, i różnica sform ułowania jest istotna, czym był Ocean Indyjski zanim jego kształt obecny powołała do życia europejska dom inacja? Próbując usystematyzować stanow iska m ożna dojść do wniosku, że dzielą się one na trzy niezbyt precyzyjnie rozdzielone grupy:
1. O cean Indyjski jest rozum iany jak o akwen wodny, ewentualnie inter pretow any jak o przestrzeń morska;
2. O cean Indyjski jest rozpatryw any jak o pewna całość stw orzona przez żeglugę i handel;
3. O cean Indyjski jest interpretow any jak o system, przede wszystkim w formie gospodarki— świata (World-Economy, économie monde).
Kwalifikacja ta jest tylko roboczą hipotezą. Jest wręcz zastanawiające, jak niewiele d o tąd czyniono prób, by określić przedm iot badań. We wszystkich trzech grupach zauważa się bez trudu wpływ doświadczenia F ernanda B r a u - d e 1 a 16. „M editerranee” pozostaje wzorem i wyzwaniem, którem u nie sprostał nikt, poczynając od V. M. G o d i n h o a kończąc na K. N. С h a u d h u r i m. Ten ostatni pokusił się o pierwszą syntezę, której niedoskonałość wynika zapewne z zasadniczej odmienności Oceanu Indyjskiego od Śródziem nom orza11.
T raktow anie Oceanu Indyjskiego jak o akwenu, który m a wpływ na działalność ludzi i jest sceną ich działań, jest w pełni zrozumiałe. I tu jednak pow stają kłopoty. D o czasu żeglugi parowej, ale w praktyce długo jeszcze w wiek XX, o działalności morskiej decydowały układy wiatrów. W rezultacie w yodrębnia się część północną Oceanu, poddaną systemowi monsunów, określających, od brzegów Afryki do Półwyspu M alajskiego, regularną zmianę
14 S. A r a s a r a t n a m , India and the Indian Ocean in the Seventeenth Century, [w:] India and the Indian Ocean, s. 97.
15 Por. J. K i e n i e w i c z , The N ew European World Overseas: The Space o f C ontact and lim its o f Cognition, „Acta P olon iae Historica” t. LX, 1989, s. 33— 50..
16 F. B r a u d e l, The Expansion o f Europe and the longue Durée, [w:] Expansion and Reaction: E ssays on European Expansion and R eaction in Asia and Africa, wyd. H. L. W e s s e l i n g , Leiden
1978.
17 K. N. C h a u d h u r i, Trade and C ivilisation in the Indian Ocean. An Economic H istory from the Rise o f Islam to 1750, Cambridge 1985, Preface, s. XI oraz s. 1- 3. Zam ierzenie nie pow iod ło się nie tylko dlatego, że O cean Indyjski nie ma tej spójności, jaką Braudel dostrzegł w M orzu Śródziem nym . Por. gw ałtow ną polem ikę J. V il l ie r sa, Braudel, Chaudhuri and the Indian Ocean, „The Indian O cean Review” t. I, 1988, nr 1, s. 4,18 -22.
654 JAN K IE N IE W IC Z
sezonów żeglugow ych. Część p ołudniow a, zw iązana z system em pasatów , jest zupełnie inna i została w y korzystana przez statki europ ejsk ie dużo później.
Nie m a jednolitej opinii na tem at zasięgu Oceanu a także kryteriów wyznaczających jego granice. K artografow ie m ają różne zdania co do zasięgu O ceanu na południu. Geografowie i żeglarze różnią się też w opiniach na temat przynależności M orza Czerwonego, Z atoki Perskiej a nawet M orza P ołu dniowo— C hińskiego18.
Historycy również nie m ają uzgodnionych poglądów, nie istnieje też jednoznaczne sformułowanie wyrażone przez współczesnych. O d najdaw niej szych czasów nazywano Oceanem m orza przybrzeżne objęte działaniem m o n su n u 19. Jednak ju ż w XVI wieku skłaniano się do traktow ania przestrzeni wodnej od K airu do K antonu jak o całości20. Jest to przekonanie wielu historyków nie troszczących się specjalnie o ścisłość granic. Inni wszelako wyłączają nie tylko M orze Czerwone i Z atokę Perską, ale także M orza Arabskie, Lakkadywskie, Andam ańskie, Z atokę Bengalską i K anał M ozam bi cki21. U zasadniane czy bezrefleksyjne, stanow iska te kiedyś wynikały z przeko nania o pasywnym charakterze sceny dziejowej. Czynnikam i aktyw nym i byli przybysze z zewnątrz: Arabowie, Chińczycy, Europejczycy. W następstwie najważniejsze wydawały się centra i łączące je szlaki kom unikacji. Ten strategiczny obraz O ceanu upowszechnił się zwłaszcza od wieku X V I22. Wielu badaczy dochodziło na tej podstawie do przekonania, że sieć powiązań istniała niezależnie od w arunków geograficznych.
Podobne okoliczności sprzyjały utrw aleniu się praktyki dzielenia historii O ceanu Indyjskiego według pochodzenia przybyszów. Po Portugalczykach Holendrzy, rywalizacja brytyjsko— francuska, aż wreszcie O cean Indyjski stał się wewnętrzną spraw ą imperium. Badania nie potwierdzają m oim zdaniem
18 W edług N ational Atlas O rganization rządu Indii. International H ydrografie Office zalicza do O ceanu Indyjskiego morza: Jawajskie, Flores, Tim or, Banda, Arafura i Ceram, podczas gdy taki autorytet żeglarski jak Alian Villiers włącza M orze Jawajskie i całą Indonezję d o Pacyfiku uznając natom iast zw iązek z O ceanem Indyjskim mórz Arafura i Tim or, zob. M onsoon Seas: The S to ry o f the Indian Ocean, N ew York 1952, s. 5,17. M. N . Pearson skłania się do w n iosku by do O ceanu Indyjskiego w łączać Cieśninę M alakkańską, ale nie M orze Jawajskie (por. t e n ż e , Introduction I, s. 11).
19 Periplus M aris Erithrei, s. 16, 57. Por. J. W. M c C r i n d le , Commerce and N avigation o f the Erythrean Sea, B om bay 1973; Arabowie bez w ątpienia m ieli św iadom ość całości O ceanu, choć nieraz odn osili nazw ę al-bah r al-H in d tylko do m orza Arabskiego. G. R. T i b b e t s , Arab N avigation in the Indian Ocean before the Coming o f the Portuguese, London 1981, s. 121, 150, 171, 358 nn.
20 T. P ir e s , The Suma Oriental: An Account o f the East, from the Red Sea to Japan, wyd. A. C o r t e s a o , L ond on 1944.
21 V. W. F o r b e s , lim its o f the Indian Ocean, „Indian Ocean N ew sletters” t. VI, 1985, nr 2, s. 6; K. N. C h a u d h u r i , op. cit., s. 4; Por. Ch. V e r l i n d e n , The Indian Ocean: The Ancient P eriod and the M iddle Ages, [w :] The Indian Ocean, s. 27— 53, a także V. M. G o d i n h o , О Oceano Indico de 300 a С a te ao seculo X V II, historia do descubrimento, navios, rotas, supremacias, [w:] Ensaios t. I, Lisboa 1963, s. 1 0 7 - 137.
22 D .F. L a c h , Asia in the M aking o f Europe t. I, The C entury o f Discovery, Book One, C hicago 1965, г. IV. Por. w specjalnym XI numerze „Studia” z 1963 r. A. T o u s s a i n t , le s routes de l'Océan Indian au X V IIe et X V II Ie s.: A. d a S i l v a R e g o , Quelques problèmes de Thistoire maritime de TOcean Indien i A. T e i x e i r a d a M o t a , M éthodes de navigation et cartographie nautique dans ï Ocean Indien avant le X V Ie siècle.
O C EA N IN D Y JSK I JA K O P R O B L EM 655 ciągłości faz ekspansji. Dziś rzadziej mówi się o dom inacji Portugalczyków 23, dostrzega zbieżność form postępow ania między XVI a XVII wiekiem 24. M im o to tradycyjna chronologia jest silnie zakorzeniona25.
Badaczom bardzo trudno przychodzi przezwyciężenie uprzedzeń czy zało żeń dotyczących zasięgu geograficznego czy periodyzacji. Dotyczy to również nieeuropejczyków26. Szczególną rolę odgrywa tu „syndrom katastrofy”. Działa nia europejskie, w ogóle cała historia tej strefy, są rozpatryw ane pod kątem przyszłej katastrofy, jak ą stała się dom inacja27. Badania nad żeglugą potw ier dzają przypuszczenie, że w przeciwieństwie do losów europejskich, na Oceanie Indyjskim ciągłość ewolucji dotrw ała do połowy wieku XVIII. O d dawna podkreślano z naciskiem, że żegluga indyjska była bardzo rozwinięta i odegrała niem ałą rolę w historii ekspansji28. Obecnie uważa się za udow odnione
23 D o zdecydow anych krytyków tezy o portugalskim panow aniu nad O ceanem Indyjskim należy M. N. P e a r s o n , zob. M erchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century, Berkeley 1976; Corruption and Corsairs in S ixteen th -C en tu ry Western India: A Functional A nalysis, [w:] The A ge o f Partnership. Europeans in Asia before Dominion, wyd. B. B. K li n g , M. N. P e a r s o n , H onolulu 1979, s. 15— 42 a także India and the Indian Ocean in the Sixteenth Century, [w :] India and the Indian Ocean, s. 72, 83, 90. W nauce portugalskiej temat ten pozostaje przedm iotem gorących sporów , których om ów ienie trzeba o d łożyć d o innej okazji. W arto natom iast zwrócić uwagę na stanow isko zajęte przez T. R a y c h a u d h u r i e g o i A. D a s G u p tę, w ydaw ców The Cambridge Economic H istory o f India t. I, Cam bridge 1982, którzy uznają działania portugalskie za koniec hegem onii arabskiej i otwarcie drogi kom p aniom handlow ym , s. XIV. Z tezą tą nie m ógłbym się zgodzić.
24 N . S t e e n s g a a r d uważa natom iast, że imperium portugalskie było czym ś odm iennym i w płynęło w istotny sposób na losy Oceanu: Carracks, Caravans and Compagnies: The Structural C risis in the European-Asian Trade in the E arly 17th Century, C openhagen 1972. N a tym tie ujawniła się istotna różnica zdań z Pearsonem . Por. G. B o u c h o n , Pour une histoire du Gujarat, „M are L uso— Indicum” t. IV, 1980.
25 Tak ułożone są tom y serii Europe and the World in the Age o f Expansion, por. B. W. D i f f i e , G . D . W i n i u s , Foundations o f the Portuguese Empire, 1415-1580, M inneapolis 1977. Jest to znow u odrębna kw estia zahaczająca o spór w k oło europocentrycznego paradygm atu. N. S t e e n s g a a r d krytykując A. G under Franka i I. W allersteina opow iad a się za ciągłością m iędzy ekspansją przedkolonialną i kolonialną z czym nie bardzo się zgadzam , ale to inna sprawa, A sian Trade and World Econom y fron the 15th Centuries, [w:] In do-P ortu guese H istory: Old Issues, N ew Questions, wyd. T. R. d e S o u z a , N ew D elhi 1985, s. 229. W arto podkreślić, że Steensgaard w ocenie dorobku badań trzydziestolecia dochodzi d o w n iosków o ekspansji europejskiej, jakie M ałow ist głosił już w początku lat sześćdziesiątych, por. np. s. 228 i passim.
26 A. D a s G u p t a , Indian M erchants and the Western Indian Ocean: The E arly Seventeenth Century, „M odern Asian Studies” t. XIX, 1985 nr 3 s. 484 w zw iązku m.in. z książkam i В. G. G o k h a l e i К. S. M a t h e w ' a. Por. jego Gujarati M erchants and the R ed Sea Trade, c. 1700-1725, [w:] The Age o f Partnership.
27 Przedstawiłem je w O d ekspansji do dominacji. P róba teorii kolonializmu, W arszawa 1986. 28 Tendencje nacjonalistyczne widoczne np. w M. R a d h a k u m u n d , Indian Shipping. A H is to ry o f the Seaborne Trade and M aritim e A ctivity o f the Indians from the E arliest Times, B om bay 1912 lub Κ. M. P a n i k k a r , India and the Indian Ocean. An E ssay on the Influence o f the Sea Power on Indian H istory, London 1951, ustąpiły rzeczowym analizom , por. A. L e w is , M aritim e Skills in the Indian Ocean, JESH O t. XVI, 1973 lub A. J. Q a iz a r , Shipbuilding in the M ughal Empire during the Seventeenth Century, IESHR t. V, 1968. Sam odzielną rolę Indii na m orzu podkreśla G. W. S p e n c e r , The P olitics o f Expansion: The С hola Conquest o f Sri lan ka and Sri Vijaya, M adras 1983. O niektórych aspektach indyjskiej nawigacji zob. L. V a r a d a r a j a n , Traditions o f Indigenous N avigation in Gujarat, Papers o f IC IO S I, Perth 1979; R. A. L. H. G u n a w a r d a n a , Changing P attern s o f N avigation in the Indian Ocean and Their Im pact on P re-C olon ial Sri lanka, [w:] The Indian Ocean, s. 54— 89; N . C h i t t i c k , Indian R elations with East Africa before the Arrival o f the Portuguese, JRA SG BI, 1980.
656 JA N K IE N IE W IC Z
wzajemne oddziaływanie azjatycko—europejskie w zakresie budownictw a okrętowego i nawigacji, także przed XVII— XVIII stuleciem 29. W wieku XVIII różnice między statkam i angielskimi i indyjskimi były nie istotne, te same konstrukcje, te same załogi. N a tych samych trasach statki europejskie miały wyższe koszty frachtu. Mowy być nie może o utrzym aniu poglądu o bezw arun kowym wyparciu azjatyckich konkurentów przez siłę ognia czy technologię Anglików30. Część autorów przypuszcza, że załamanie żeglugi indyjskiej było następstwem politycznego chaosu w XVIII wieku i upadku znaczenia wielkich państw: imperium mogolskiego, Persji, Turcji. Zwłaszcza A ra sara tn a m w sze regu studiów pokazał, że nie m ożna obarczać odpowiedzialnością indyjskich kupców 31. D as G u p ta uważa, że sytuacja w pierwszej połowie XVIII wieku była tru d na i wtedy statki angielskie okazały się lepsze i tańsze. Nie zaprzecza jednak, że złożyły się na to również przywileje, jakie K om pania W schodnioin- dyjska uzyskała na drodze pozaekonom icznej32. Nowy trend objaw ia się w podkreślaniu skuteczności oporu stawianego Europejczykom na morzu.
T rudno kwestionować fakt, że ekspansji europejskiej od początku tow arzy szyła w spółpraca azjatyckich środowisk żeglarskich i kupieckich33. W ydobywa się jednak na światło dzienne także zbrojny opór stawiany na m orzu, nie tylko w XVI ale i w XVII i XVIII w iekach34.
Przeciwstawiając się heroizacji ekspansji europejskiej wysunięto argum ent 0 innych działaniach zewnętrznych, przede wszystkim penetracji arabskiej 1 chińskiej. Ekspansja chińska nie przestaje budzić zainteresowania, choć nadm iernie dużo uwagi poświęca się załam aniu w połowie XV wieku. Nie wydaje się bowiem, by to zjawisko m ożna uznać za analogiczne do ekspansji europejskiej. Stosunki handlowe Chin sięgały wtedy i później do wybrzeży Indii, ale nie wymagały odrębnej żeglugi35. A rabów dość powszechnie uważa się za najważniejszych twórców systemu żeglugowego i najgroźniejszych
29 W. H. M o r e la n d , The Ships o f the Arabian Sea about AD 1500, JRASGBI, 1939. Por. M. N. P e a r s o n , Indian Seafarers in the Sixteenth Century, [w:] M. N. P e a r s o n , C oastal Western India. Studies from the Portuguese Records, N ew D elhi 1981, s. 116— 137.
30 P. J. M a r s h a l l, P rivate British Trade in the Indian Ocean Before 1800, [w:] India and the Indian Ocean, s. 283. S. A r a s a r a t n a m także potw ierdza kom plem entarność żeglugi azjatyckiej i europejskiej, India and the Indian Ocean in the Seventeenth Century,tamże, s. 116.
31 S. A r a s a r a t n a m , op. cit., s. 126.
32 A. D a s G u p t a , India and the Indian Ocean in the Eighteenth Century, [w:] India and the Indian Ocean, s. 144. Statki angielskie w ybierano jednak przede wszystkim ze w zględu na bezpieczeństwo por. P.J. M a r s h a l l , op. cit., s. 282, 283.
33 W spółdziałanie i opór były nierozdzielne, G. B o u c h o n , M am ale de Cananor. Un adversaire de l'Inde portugaise ( 1507-1528 ), Paris 1975 i inne jej prace publikow ane zw łaszcza w „Mare Luso— Indicum ”. Zob. L ’A sie du Sud a l'époque des grandes découvertes, L ondon 1987. Por. G. V. S c a m m e l, Indigenous Assistance in the Establishment o f Portuguese Power in A sia in the Sixteenth Century, „M odern Asian Studies” t. XIV, 1980, nr 1, s. 1 — 11 a także К. S. M a t h e w , Indian M erchants and the Portuguese Trade on the M alabar C oast during the Sixteenth Century, [w:] Indo-Portuguese H istory, s. 1— 12.
34 О. K. N a m b ia r , The Kunjalis, Admirals o f Calicut, London 1963; К. K. N. K u r u p , The H istory o f the A li Rajas o f Cannanore, Trivandrum 1975.
35 H. R a y , China and the „Western Ocean" in the Fifteenth Century, [w:] The Indian O cea n ;s. 109— 124. Por. S u C h u n g - j e n , Chinese Know ledge o f Calicut during the 14th and 15th Centuries, [w:] Proceedings o f the First International Conference Seminar o f Tamil Studies, K uala Lumpur 1968; H u a n g D a - s h o w , An Outline o f China's C ontacts with South India in the E arly Fifteenth Century, [w:] Proceedings o f the Second International Conference o f Tamil Studies t. I, M adras 1971.
OCEA N IN D Y JSK I JA K O P R O B L EM
657 przeciwników Europejczyków 36. Nowsze studia potw ierdzają przetrw anie żeg lugi arabskiej w wieku XVI, podkreśliły jej ożywienie na przełomie XVI i XVII w ieku37. Historycy zdają się zgadzać, że umiejętności, zakres zaangażow ania i skuteczność działań morskich nie były związane z pochodzeniem czy religią. Sukcesy i porażki morskie Azjatów okazały się nieodłączne od politycznych k o niun k tur lądowych, od handlu, a w końcu także zachow ań europejskich. Ta ostatnia sfera od czasu prac B oxera nie budzi większych em ocji38. Po stwierdzeniu, że Europejczycy nie zmietli swych konkurentów , przyszło uzna nie, że także technologiczna przewaga Europejczyków nie pow inna być traktow an a zbyt dosłow nie39. Jest to związane z ogólnymi zm ianam i w ocenach nowożytnej E u ropy40. N atom iast ujęcia O ceanu Indyjskiego jak o przestrzeni morskiej nie grzeszą oryginalnością. M ożna przypuszczać, że dopiero dzisiaj, dzięki obfitości prac poświęconych historii gospodarczej, sytuacja ulegnie wyraźnej zmianie.
N a razie, ponad dwudziestolecie badań i publikacji owocowało wydaniem „Cam bridge Economic History of India”, w której sprawy O ceanu Indyjskiego zajęły poczesne miejsce41. Dotychczasowa koncentracja uwagi na problem atyce handlowej, spow odow ana naturalnie charakterem źródeł wytworzonych przez europejskie K om panie handlowe, m iała ten dobry skutek, że praktycznie stworzyła badania nad Oceanem. Dawniejsze prace użytkowały m ateriał opisowy, pozwalający na snucie dość dowolnych koncepcji.M imo tej istotnej zmiany, badania pozostają obarczone wcześniejszym, nie zawsze najlepszym doświadczeniem. W centrum uwagi pozostaje pytanie, czy pojawienie się Europejczyków pociągnęło za sobą jak ąś istotną zmianę, przede wszystkim w handlu azjatyckim 42. Przedstawienie O ceanu Indyjskiego jak o całości stworzonej przez żeglugę i wymianę nie może być oderwane od wyobrażeń o akwenie i jego uw arunkowaniach. Chodzi o to, że dla części badaczy działania ludzkie miały siłę sprawczą. Uznają, że jakkolw iek nie określać
36 G. R. T i b b e t s , A rab Navigation in the Indian Ocean before the Corning o f the Portuguese: being translation o f K ita b -a l-F a w a 'id f i usul a l-bah r wal qwa'id ad Ahmad D. M ajid al N ajid, London 1971.
37 W wieku XVII siły morskie O m anu i M askatu prowadziły sam odzielne działania nie tylko w Z atoce Perskiej, ale i na wybrzeżach Afryki W schodniej, por. R. D. B a t h u r s t , M aritim e Trade and Imam ate Government. Two Principal Themes in the H istory o f Oman to 1728, [w:] The Arabian Peninsula: S ociety and Politics, wyd. A. H o p w o o d , London 1972.
38 O bok dawniejszych prac o imperiach portugalskim i holenderskim B o x e r był autorem licznych prac już klasycznych. Por. jego On the Eighteenth C entury as a C atagory o f Indonesian H istory: A Reconsideration to Van leur, Docum entatieblad Werkgroup I8e-E euw , February, 1979.
39 C. A. A lv a r e z , Homo Faber. Technology and Culture in India, China and the West from 1500 to the P resent Day, The Hague 1980, s. 143 nn. Por. U. G r a n z o w , Quadrant, K om pass und Chronometer: Technische Implicationen des euroasiatischen Seehandels von 1500 bis 1800, Beiträge zur K olon ial-u nd Überseegeschichte N o 33, W iesbaden 1986.
40 Por. E. L. J o n e s , The European M iracle. Environments, Economies and Geopolitics in the H isto ry o f Europe and Asia, Cambridge 1987.
41 S. D i g b y, The M aritim e Trade o f India (1 2 0 0 -1 5 0 0 ): K. N . C h a u d h u r i, European Trade with India: A. D a s G u p t a , Indian M erchants and the Trade in the Indian Ocean.
42 Por. przenikliwe uwagi D . L o m b a r d , Y a - t - i l une continuité des reseaux marchands asiatiques? f w:] M archands et hommes d'affaires asiatiques. Paris 1987. Także om ów ienie stanu badań przez G . B o u c h o n , le s mers de l'Inde à la fin du X V siècle, „M oyen Orient et Ocean Indien” t. I, 1984.
658 JA N K IE N IE W IC Z
charakter czy zasięg akwenu, rzeczywistość badan a została wytw orzona przez handel.
T en d en cja ta p rzy b iera różne form y. K. N . C h a u d h u ri w swej syntezie poło ży ł n acisk n a rolę d ia sp o r k u pieckich, p rzede w szystkim skupisk kupcó w m u zu łm ań sk ich poza św iatem islam u aż po C hiny. W następstw ie uto żsam ił O cean Indyjski ja k o całość g eograficzną i g o sp o d a rc z ą z sys tem em h a n d lu azjatyckiego, k tó re g o p o w stan ie przy pisu je k o o p eracji m u zu łm ań sk ich d iasp o r. K luczow ą rolę w tym procesie m iały odgryw ać wielkie m ia sta p o rto w e — e m p o ria 43. N ie m oże dziwić, że p ró b ę k o n s tru k cji całościow ej p o d jął w łaśnie C h a u d h u ri. Sw oją rep u tację u stalił ju ż daw no p rac a m i pośw ięconym i d z ia łan io m angielskiej K o m p a n ii W sch o d nio In d y jsk ie j44. N ie stro n ił je d n a k od z a b ie ra n ia głosu w kw estiach ogólniejszych s ta ra ją c się o p rzed staw ienie ek span sji europ ejskiej ja k o ro zszerzan ia się System u Ś w iatow eg o 45. Jego spojrzenie n a O cean In d y jski p o zo staje p o d silniejszym wpływem F. B ra u d e la niż I. W a lłe rs te in a . W ażne jest wskazanie na nierozdzielność handlu m orskiego i lądowego, natom iast koncepcja emporiów nie została do końca dom yślana46. Nie jest zwłaszcza jasne co definitywnie przesądziło o kształtow aniu się takich właśnie ośrodków handlow ych na styku świata lądowego i Oceanu. O cean Indyjski C haudhuriego gubi się w końcu w wielkim świecie wymiany azjatyckiej rozciągniętym od K airu do K antonu. Jak o arena działań ekonomicznych czy zm agań o supremację Ocean Indyjski wydaje się bardziej akwenem m orskim niż światem.
Badania handlu azjatyckiego niepom iernie rozszerzyły nasze perspekty wy47. Nie powiodły się próby ustalenia rozm iarów żeglugi i obrotu tow aro wego48, ale przeważa pogląd, że przewyższały znacznie to co się działo między E urop ą a Azją49. Pozostaje sporna spraw a charakterystyki handlu azjatyckiego i roli odegranej przez Europejczyków w jego rozkwicie i u p a d k u 50. M ożna dodać, że z brak u m ateriału statystycznego nie m a szans na definitywną ocenę. Nie jest też pewne, czy dla funkcjonowania społeczeństw i gospodarek rozstrzygające znaczenie miały rozm iary obrotów handlowych.
43 Trade and C ivilization, s. 98— 117.
44 The English E ast India Company: The Stu dy o f E arly J o in t-S to ck Company, 1600-1640, L ondon 1965 oraz The Tradinq World o f Asia and the Enqlish E ast India Com pany (1 6 6 0 -1 7 6 0 ), Cam bridge 1978.
45 The W orld-System E ast o f longitu de 20°: The European R ole in Asia, 1500-1750, „Review” t. V, 1981, nr 2, s. 219— 245.
46 K. N . C h a u d h u r i uważa te dziedziny za nierozdzielne przyznając m iastom portow ym rolę łączników . Trade and Civilization, s. 104 nn. 161— 176.
47 Przegląd problem atyki A. D a s G u p t a , Indian M erchants, [w:] C E H I t. I, s. 407— 433. 48 W. H. M o r e la n d , India at the Death o f Akhar, L ond on 1920, s. 234— 237 oceniał handel zagraniczny Indii na początku XVII w. na 52— 57 tys. ton rocznie; nieco wyższe oceny (74,5 tys. ton) podał B. K r i s h n a , Commercial Relations between India and England ( 1 6 0 1 -1 7 5 7 ). L ondon 1924, S. 279— 281. Por. P. C h a u n u , H istoire et decadence, Paris 1981, s. 303 n. Tak jak skarby amerykańskie okazują się niczem przy wartości śródziem nom orskiej produkcji zbożow ej, tak sam o podróże na w schód nie dorównywały obrotom z Bałtykiem.
49 N . S t e e n s g a a r d , Asian Trade and World M arket: Orders o f M agnitude in „the long Seventeenth C en tury”, [w:] L 'histoire à N ice. A ctes du C olloque F ranco-Polonais d'histoire t. III, N ice 1983, s. 137.
O C EA N IN D Y JSK I JA K O PR O B LEM 659 W sporze o charakter handlu azjatyckiego linia podziału przebiega między handlem lokalnym i dalekosiężnym, mniejsze znaczenie przypisywane jest odm ienności handlu lądowego i morskiego. M ow a jest też o handlu oceanicz nym i przybrzeżnym. Pozostaje też aktualne pytanie, czy był to handel przede wszystkim luksusowy czy także masowy. W tej ostatniej sprawie przeważa pogląd, że w handlu dalekosiężnym tow ary masowe nie były mniej ważne od luksusowych. K ryteria podziału pozostają niejasne51. Pieprz np. był w nowoży tnej Europie artykułem luksusowym nawet stając się masowym, nie był luksusowym w Azji, w obu w ypadkach należąc do artykułów pierwszej potrzeby. M asowość azjatyckiego obro tu pieprzem wynikała ze ściśle ograni czonej lokalizacji uprawy, natom iast w porów naniu z ryżem nie były to ilości im ponujące52.
D la wielu badaczy rozdzielenie handlu korzennego od handlu ryżem czy tkaninam i wydaje się bezpodstawne. Dotyczy to nie tylko wieku X V 53. Przy okazji zwrócono uwagę na rolę ja k ą tak w wymianie jak żegludze odgrywał balast. W ielokrotnie stwierdzono starania o balastow anie statków przy pom o cy czegoś nadającego się do sprzedania. Szczególną rolę odegrały tu muszle k a u ri54.
W głębianie się w polemiki wkoło handlu azjatyckiego odciągnęłoby nas zbyt daleko od postawionego celu. Trzeba ją przypom nieć ponieważ wywarła wielki wpływ na klarowanie się opinii na tem at O ceanu Indyjskiego. Trwa ona od lat pięćdziesiątych55 a odżyła zwłaszcza w ubiegłej dekadzie, gdy Steensga
51 Artykułem m asow ym były przede wszystkim tkaniny, A. D a s G u p t a , The M aritim e M erchant, 1500-1800. Presidential Address, [w:] Proceedings o f the Indian H isto ry Congress, 35th Session, Jadavpur— C alcutta 1974, s. 99— 111. O roli tow arów m asow ych T. R a y c h a u d h u r i w klasycznej ju ż rozprawie Jan Company in Corom andel 1605-1690, S'Gravenhage 1962 i dalszych pracach oraz O m P r a k a s h w licznych artykułach, por. A sian Trade and European Impact: A Study o f the Trade o f Bengal 1630-1720, [w:] The A ge o f Partnership, s. 43— 70 oraz Bullion fo r Goods: International Trade and the Economy o f E arly Eighteenth Century Bengal, IESH R t. XIII, 1976. Por. K. N . C h a u d h u r i , Trade and Civilization, s. 186, 187. Stan ow isk o przeciwne w obec tez W allersteina zajmuje M. N. P e a r s o n , Before Colonialism. Theories on Asian-E uropean Relations, 1500-1700, D elh i 1988, s. 9, 21, 50. O początkach handlu arabskiego krytycznie P. C r o n e , Meccan Trade and the R ise o f Islam, Princeton 1987.
52 J. K i e n i e w i c z , F aktoria i forteca. Handel, pieprzem na Oceanie Indyjskim i ekspansja portugalska w X V I w., W arszawa 1970. Por. t e n ż e , Pepper Gardens and M a rk et in Precolonial M alabar, „M oyen Orient and Ocean Indien” t. I ll, 1986, gdzie polem ika z К . S. M a t h e w , P ortuguese Trade with India in the Sixteenth Century, N ew D elhi 1983.
53 G. B o u c h o n , D. L o m b a r d , The Indian Ocean in the Fifteenth Century, [w:] India and the Indian Ocean, s. 55. Autorzy traktują na równi handel oceaniczny i przybrzeżny jak o „Indian O cean trade”, tamże, s. 46, 51.
54 J. H e i m a n n, Small Change and Ballast; C ow ry Trade and U sage as an E xam ple o f Indian Ocean Economic H istory, „South Asia”, N . S. t. I ll, 1980, nr 1, s. 50; R. P t a k, China Portugal und der M alediven H andel vom frühen 15. bis zum frühen 16. Jahrhundert: Einige Bemerkungen zur Wirtschaftsgeschichte Südasiens, [w:] Portuguese Asia. A spects in H istory and Economic H istory (S ix teen th and Seventeenth C enturies), wyd. R. P t a k, W iesbaden 1987, s. 123— 128.
55 K rytykę Van Leura przeprowadziła M e i 1 i n к — R о e 1 о f s z, op. cit., zwłaszcza In troduction, zarzucając mu przecenianie roli produktów luksusow ych i dom okrążnego charakteru działań kupieckich. Zob. jej Trade and Islam in the M alay-ln don esian Archipelago prior to arrival o f the Europeans, [w:] Islam and the Trade o f Asia, wyd. D . S. R i c h a г d s, Oxford 1970, s. 137— 157. Por. M i B. P e a r s o n , India and the Indian Ocean in the Sixteenth Century, [w :] India and the Indian Ocean, s. 74— 75 i A. D a s G u p t a , Indian M erchants, [w:] C EH I, s. 417— 420.
660 JAN K IE N IE W IC Z
a rd nawiązał do koncepcji V an L e u ra 56. W 1973 r. przyjm ował on, że o handlu w Azji decydowali drobni kupcy obnoszący swe tow ary od bazaru do b a z aru 57. Krytycy skoncentrowali się na podkreślaniu zróżnicow ania aktyw ności kupiec kiej. Ponieważ przy okazji zakw estionow ano szereg innych poglądów Steens- gaarda, wytworzyła się rzadka polaryzacja opinii. Sam Steensgaard dokonał tymczasem szeregu korekt i właściwie m ożna by się spodziewać uzgodnienia stanowisk. Że to nie nastąpiło, to ju ż inna sprawa.
W ydaje się przede wszystkim, że w handlu uczestniczyli różni kupcy, nieraz oddzieleni rozm aitymi barierami, np. kastowymi. Z a m ało w iadom o o charak terze występujących między nimi zw iązków 58. N a kongresie w Stuttgarcie (1985) Steensgaard poczynił szereg modyfikacji pozostając jed n ak przy opinii, że handel dalekosiężny miał m inimalny wpływ na życie ekonom iczne krajów azjatyckich. Zw racał uwagę nie tylko na niewielki tonaż zaangażow any w tej wymianie, ale nikłą rolę tego handlu w grom adzeniu bogactw i utrzym aniu władzy. Pow stawały one prawie wyłącznie w następstwie działań lądow ych59. Przeciwko tem u stanowisku najwięcej argum entów wniosły prace A. G upty i M. N. Pearsona odtwarzające relacje między światem 'wielkich kupców gudżarackich i wpływowymi możnymi na dworze m ogołów 60.
D la oceny pozycji kupców szczególne znaczenie m a zbadanie ich stosun ków z Europejczykami. Chodzi przede wszystkim o wspólne interesy w ram ach tego, co z czasem nazwano Country Trade. Zjawisko naturalnie bardzo dawne, bo już Portugalczycy włączali się nader aktywnie do działań handlow ych poza oficjalnie prow adzoną polityką Estado da India61. W wieku XVII stosunki z kolei bardzo się różniły w zależności od portu, a więc inaczej było w Suracie, Kalikacie czy M asulipatnamie. Dzięki stosunkow o obszerniejszej dokum en
56 Т. B. D u n c a n , N iels Steensgaard and the E u rope-A sia Trade in the E arly Seventeenth Century, „Journal o f M odern H istory” t. XLVII, 1975, s. 512— 517. M e i l i n k — R o e l o f s z formalnie zm asakrow ała Steensgaarda w rozprawie The Structures o f Trade in A sia in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. N iels Steensgaard's „Carracks, Caravans and Companies", The Asian Trade Revolutions. A C ritical Appraisal, „M are L uso— Indicum ” t. IV, 1980, s. 1— 43. Zob. też. H. W. V a n S a n t e n, De Verenigde oost-In dische Com pagnie in Gujarat an Hindustan, 1620— 1660, Leiden 1982, s. 14— 17.
57 Carracks, Caravans and Companies. T o sam o pt. The Asian Trade Revolution o f the Seventeenth Century, C hicago 1974. Por. jego referat Asian Trade 15th-18th Centuries. Continuity and Discontinuity, [w :] X V Congrès International des Sciences H istoriques, R apport t. II, Bucharest 1980.
58 A. D a s G u p t a pokazuje zróżnicow anie pozycji i ról żeglujących kupców , Indian M erchants, [w:] C EH I, s. 418, 419.
59 N . S t e e n s g a r d , The Indian Ocean network and the emerging w orld economy, с. 1500-с. 1750, m aszynopis referatu, s. 43.
60 A. D a s G u p t a , M alabar in Asian Trade, 1740-1800, Cam bridge 1967 i Indian M erchants and the Decline o f Surat, с. 1700-1750, W iesbaden 1979.
61 Por. S. S u b r a h m a n y a m , The Portuguese, the P o rt o f Basrur and the R ice Trade, IESH R t.XXI, 1984, nr 4, s. 433— 462 i Staying On: The Portuguese o f Southern Coromandel in the late Seventeenth Century, IESHR t. XXII, 1985, nr 4. Por. M. N . P e a r s о n. The P ort C ity o f Goa. P olicy and P ractice in the Sixteenth Century, [w :] M. N. M a t h e w , Portuguese Trade on the M alabar C oast, [w:] Western Colonial Policy, wyd. N. R. R a y t. II, Calcutta 1983; A. D i s n e y , Goa in the Seventeenth Century, [w:] M. N e w i 11, The F irst Portuguese Empire, Exeter 1986, s. gonn oraz jego Twilight o f the Pepper Empire: Portuguese Trade in Southwest India in the Early Seventtenth Century, Cambridge, Mass. 1978. Zob. też G. В. S o u z a , The Survival o f Empire. Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea, 1630-1754, Cam bridge 1981.
O CEA N IN D Y JSK I JA K O PR O B LEM 661 tacji m ożna na podstawie stosunków z Europejczykam i domniemywać o relac jach z władzami kraju czy grupam i politycznie dominującymi. Spór trw a w kwestii roli odgrywanej przez inicjatywę i protekcję władców, rozm iarów udziału kapitałów indyjskich, wreszcie pow staw ania warstwy kupieckiej zbliżo nej do europejskiej burżuazji. Najżywiej dyskutuje się te kwestie w odniesieniu do wybrzeża zachodniego w okresie załam yw ania się układu sił politycznych na kontynencie62.
Country Trade przyciąga uwagę co najmniej z dwu powodów. Jest to
najlepiej udokum entow any fragment prywatnej działalności kupieckiej, a zara zem przykład równorzędnej współpracy kupców azjatyckich i europejskich. Szczególne zainteresowanie wzbudza kwestia załam ania się żeglugi indyjskiej w drugiej połowie osiemnastego wieku. Przewaga techniczna statków europejs kich odegrała w tym mniejszą rolę niż przywileje uzyskane przez angielską K om panię W schodnio— Indyjską63. Zasadnicza zm iana w stosunkach żeg lugowych i wymianie nastąpiła jednak dopiero po zawładnięciu sferą produkcji i wydobycia z Indii środków finansowania handlu K om panii64.
Te badania nad handlem spowodowały wykształcenie się dwu stanowisk w sprawie Oceanu. Większość przyznaje, że kraje leżące nad Oceanem kształtow ały wspólnotę ekonom iczną właśnie przez aktyw ność kupiecką. Inni jednak sądzą, że O cean Indyjski nie sprzyjał procesom integracyjnym. Arasara- tnam np. uważa wybrzeża indyjskie za czynnik dzielący przestrzeń m orską na dwa odrębne akweny: wschodni i zachodni65.
Różnice stanowisk wynikają ze wspólnego przekonania, że z badań nad handlem i żeglugą da się wyprowadzić jakiś model odpow iadający dla XVI— XVIII w. światowi europejskiemu. Przyjęcie istnienia Europy jako całości, w dowolnym kształcie, nie koniecznie G ospodarki— Świata ( Weltwirts
chaft, économie monde, World-Economy)66 zmusza historyków do szukania 62 Por. kontrowersyjną rozprawę S. G o p a 1, Commerce and C rafts in Gujarat, 16th and 17th Centuries: A Study in the Im pact o f European Expansion on a P recapitalist Economy, N ew D elhi 1975 oraz M. T о r r i, In the Deep Blue Sea: Surat and its M erchants Class during the Dyarchic Era, 1759-1800, IESH R t. XIX, 1982, nr 3— 4, do jego tez krytycznie ustosunkow ała się L. S u b r a m a n i a n , C apital and -Crowd in a Declining Asian P ort C ity: The A n glo-B an ia Order and the Surat R io ts o f 1795, „M odern Asian Studies” t. XIX, 1985, nr 2. Problem pozostaje otwarty, рог. М. T о r г i, Surat during the Second H a lf o f the Eighteenth Century: What K ind o f Social Order? A. Rejoinder to L Suhramanian, „M odern Asian Studies” t. XXI, 1987, nr 4, s. 679— 710.
63 D o tego zdania przychyla się A. D a s G u p t a . Znakom ite ujęcie kw estii I. B. W a t s o n, Foundations fo r Empire, English P rivate Trade in India 1659-1760, N ew D elhi 1980. Także P. N i g h t i n g a l e , Trade and Empire in Western India, 1784-1806, Cam bridge 1970.
64 Przegląd problem atyki A. D a s G u p t a , India and Indian Ocean in the Eighteenth Century, [w :] India and the Ocean, s. 146— 155. N a temat stosun ków na wybrzeżu w schodnim przede w szystkim S. A r a s a r a t n a n , M erchants, Com pany and Commerce on the Coromandel C oast 1650-1740, N ew D elhi 1986. Zob. J. J. В r e η n i n g. C hief M erchants and the European Enclaves o f Seventeenth Century Coromandel, „M odern Asian Studies” t. XI, 1971, nr 3. N ad francuską K om panią W schodnioindyjską pracowała I. R a y , The French Company and the M erchants o f Bengal ( 1680-1730 ), IESHR t. VIII, 1971. Jej przedwczesna śmierć zostaw iła lukę, którą niełatw o będzie wypełnić. Sytuację w Bengalu podsum ow ała rozprawa O. P г a к a s h, The Dutch East India Com pany and the Economy o f Bengal, 1640-1720, Princeton 1986. Por. P. J. M a r s h a l l , P rivate British Trade in the Indian Ocean before 1800, [w:] India and the Indian Ocean, s. 280 nn.
65 S. A r a s a r a t n a m , India and the Indian Ocean in the Seventeenth Century, [w:] India and the Indian Ocean; S. D i g b y, op. cit., s. 128.
662 JAN K IE N IE W IC Z
jakiegoś odpowiednika w Azji. Wielu może uważać ten problem za sztuczny, także dla okresu późniejszego, gdy chodzi o przedstawienie procesu integracji z rynkiem światowym i systemem kapitalistycznym. N a pewno przenoszenie współczesnych nam interpretacji rynku światowego na stosunki w Indiach w XVII w. byłoby zabiegiem ryzykownym. Inną jednak rzeczą jest uchylanie się od postaw ionego pytania. Postępy w badaniach handlu azjatyckiego uśw iado miły istnienie większych całości gospodarczych, dowiodły też roli, jaką odegrały w historii ekspansji europejskiej w Azji. Określenie charakteru tych całości napotyka na trudności. W rezultacie ścierają się zwolennicy ujęć teoretyzujących z wierzącymi tylko w doświadczenie praktyczne. K ryteria podziału wśród badaczy nie są oczywiste, w jakim ś stopniu odgrywają rolę opcje ideowe a nawet stosunki osobiste.
To nieuniknione zaangażowanie w ideologiczne i polityczne konflikty i problem y współczesności skłania część badaczy do trzym ania się warsz tatowego praktycyzm u. W rzeczywistości wielu z nich uznaje użyteczność jakiegoś ogólnego konceptu nie wdając się w szczegółową dyskusję. Spór jest więc zdom inowany przez m arksistów i antym arksistów , nie posuwając zbytnio naprzód zrozum ienia badanego św iata67. T rudno tę sytuację uważać za korzystną. Większość badaczy bezrefleksyjnie przyjmuje istnienie w Azji jakiegoś systemu społeczno—gospodarczego, w którym „C entrum ” w podziale pracy eksploatuje uzależnione „Peryferie”.
A rasaratnam rozbija całość O ceanu Indyjskiego, skłonny jest widzieć sieć rów norzędnych systemów gospodarczych68. C haudhuri przeciwnie, traktuje Ocean jak o całość mieszając swobodnie rozm aite koncepcje. Jego Ocean Indyjski jest równocześnie prżestrzenią m orską, tworem handlu azjatyckiego i World-Economy Azji69. Pearson i Das G u p ta są dość zgodni w przyjm owaniu możliwości dominacji G udżaratu, ściślej jego portów: K am baju i Suratu, co najmniej od połowy XV do połowy XVII wieku. Das G u p ta podkreśla
Paris 1979, s. 14, 420. Z ogromnej dyskusji nad koncepcją W allersteina w arto wym ienić Review Symposium: The M odern World System b y Immanuel Wallerstein, „Peasant Studies” t. VI, 1977, nr 1; R. B r e n n e r, The Origins o f C apitalist Development. A. Critique o f Neo- Smithian M arxism , „New Left Review” t. CIV, 1977, s. 25— 92 i T. S к о с p о 1, W allersteiris World C apitalist System: A Theoretical and H istorical Critique, „American Journal o f Sociology” t. LXXXII, 1977, s. 1075— 1090, a także C. H. G e о r g e, The Origins o f C apitalism : A M arxist Epitome and a Critique o f Immanuel Wallterstein's M odern System, „M arxist Perspectives”, Summer 1980 s. 79— 100. W literaturze polskiej kategorycznie odrzuca ją J. T о p о 1 s к i m.in. Sixteenth C entury Poland and European Economic Development, [ w.JRepublic o f N obles, Studies in Polish H istory to 1864, Cam bridge 1982, s. 74— 89. Por. S. J. S t e r n, Feudalism, Capitalism and the W orld-System in the Perspective o f la tin America and the Carribean, „Americal H istorial Review” t. XCIII, 1988, nr 4, który d ochodzi do wniosku, że the paradigm appears badly misleading on both descriptive and explan atory ground, s. 854, tamże odpow iedź W allersteina. D la Azji nie ma tak gruntownej analizy.
67 Por. F. P e r 1 i n, P roto-Indu strialization and P re-C o lo n ia l South Asia, „Past and Present” nr 98, 1983, a zwłaszcza artykuły w „Journal o f Peasant Studies” t. XII, 1985, nr 2— 3, Special issue edited by T.J. B y r e s and H. M u k h i a, Feudalism and N on-E uropean Societies.
68 S. A r a s a r a t n a m , India, s. 97.
69 K. N. C h a u d h u r i, Trade and C ivilization, s. XI, 3, 5 i rozdz. I: The Indian Ocean was an area o f social and cultural diversity rooted in four different civilisations: the Irano-A rabic, the Hindu, the Indonesian and the Chinese. Seaborne trade, supplemented by the C entral A sian caravan routes, created a strong sense o f unity. The idea o f a common geographical unity was quite strong..., tamże, s.
O C EA N IN D Y JSK I JA K O P R O B L EM 663 z naciskiem, że imperium mogołów umożliwiło indyjskiej żegludze i kupcom m orskim powiązanie ze sobą wybrzeży. Ocean Indyjski w konsekwencji był tw orem Półwyspu Indyjskiego70. Pearson jest bardziej krytyczny wobec wpływów koncepcji W allersteina i dąży wyraźnie do sform ułowania własnej koncepcji71. Autorzy „Cambridge Econom ic H istory of India” przy wszystkich różnicach, skłonni są przyjmować Indie jak o całość, ponad podziałam i politycznym i72. Przy braku zgody co do występowania w Indiach formacji społecznych m nożą się chaotyczne interpretacje stosunków między producen tam i a kupcam i72. W śród historyków indyjskich linia podziału przebiega między zwolennikami wyobrażenia Oceanu jak o przestrzeni gospodarczego oddziaływania Indii, a przekonanym i o dom inacji związków wybrzeży Indii z odległymi rynkami. K ontrow ersje te nie słabną i niezwykle ożywiają badania, tru d no w tej chwili przewidzieć ich następstwa.
Badacze brytyjscy i indyjscy zdają się raczej ostrożni w poszukiw aniach konkluzji ogólnych, w Skandynawii i USA starają się wykorzystać rosnący dorobek do ujęć syntetycznych. Przew aża zdaje się pogląd, by rekonstruow ać jakiś możliwy system gospodarczy w skali Azji, Indii czy O ceanu Indyjskiego. W tym kierunku idą próby Steensgaarda. W latach siedemdziesiątych zmierzał on wyraźnie w kierunku koncepcji ogólnej, konkurencyjnej wobec Wallers- teina. W obecnych ujęciach widać niezdecydowanie. Przyjmuje tezę, że od XV wieku powstawał jakiś Świat z ośrodkiem w Gudżaracie, analogicznie jak w N iderlandach. Używa określenia The World System o f the Indian Ocean. Specyfiką tego świata było powstawanie i upadek alternatyw nych centrów, czy ja k to ujmuje w innym miejscu, pseudocentrów. T aką rolę przypisuje np. G oa w okresie od 1511 do 1622, a więc od zdobycia przez Portugalczyków do załam ania, które m iała pociągnąć utrata Orm uzu. W wieku XVII taką rolę m iała odgrywać holenderska Batawia. Używa w stosunku do obu przypadków także określenia „centra fałszywe”, ponieważ przecinały niektóre linie kom uni kacyjne zmieniając kierunki działań gospodarczych zgodnie z interesami zew nętrznym i74. Równocześnie używa pojęcia Indian Ocean Network, zbież nego z the network o f Asian Trade. T a pró ba jest jednak odm ienna od C haudhuriego z racji innego potraktow ania gospodarek znajdujących się w centrum tego systemu powiązań. Steensgaard jest też zwolennikiem tezy o przeważającym wpływie działań europejskich na proces rozbudow y pow ią zań handlowych. Steensgaard upatruje zasadniczą różnicę między tym światem oceanicznym a europejskim w b raku wielkiego, regularnego, azjatyckiego długodystansowego obrotu tow aram i m asow ym i75.
70 A. D a s G u p t a, Introduction II, s. 25, 26, 33. Por. A. W i n k , „ A l-H in d ”. India and Indonesia in the Islamie W orld-Economy, с. 7 0 0-1800 AD., „Itinerario” t. I, 1988, m ów i о the w orld-econ om y o f the Indian Ocean podkreślając centralną rolę Indii, s. 65.
71 М. N. P e a r s o n , Before Colonialism, s. 63 nn.
72 Introduction, CEH I. Zob. materiały z dyskusji. The Cambridge Economic H istory and Beyond, wyd. G. J o h n s o n , „M odern Asian Studies” t. XIX, 1985, nr 3.
73 A. T h о r n e r, Semi Feudalism or Capitalism? Contem porary D ebate on Classes and M odes o f Production in India, „Econom ic and Political W eekly” t. XVII, 1982, nr 29— 51, s. 1961— 1968,
1993— 1999, 2061— 2066.
74 N . S t e e n s g a a r d , The Indian Ocean N etw ork and the Emerging W orld-Economy, c. 1500-1750, [w :] The Indian Ocean, s. 142, 149 n.
664 JAN K IE N IE W IC Z
Rzecz na tym się nie kończy. W edług Steensgaarda system m onsunowy ograniczał rolę m orza w komunikacji. Wielkie Światy— Systemy, takie jak G ospodarki— Światy lub Im peria powstawały jego zdaniem w łączności z wielkimi systemami żeglownych rzek. O drzuca więc możliwość dopasow ania do O ceanu Indyjskiego koncepcji W allers tein a76. M ożna stąd wnioskować, że Światy— Systemy w Azji, w tym hipotetyczny Świat Oceanu Indyjskiego, nie byłyby kapitalistyczne. Potw ierdza to sugestia Steensgaarda, że świat ten mógł istnieć bez ośrodka centralnego77.
Ujęcie Steensgaarda nie jest więc do końca sprecyzowane. Zainteresowany badaniam i handlu i ekspansji europejskiej nie przywiązuje większej wagi do kontrow ersji wkoło istnienia w Azji feudalizmu lub kapitalizmu. Tymczasem właściwie wszyscy zwolennicy ujęć modelowych przyjm ują jakąś wersję teorii formacji społeczno— gospodarczych. Ich założenia są więc zasadniczo odm ien ne od stanow iska zajmowanego przez Steensgaarda.
Zwolennicy W allersteina uważają przede wszystkim, że G ospodarkę— Świat nie stworzył handel dalekosiężny. Tworzy ją: an integration o f production
processes in a hierarchical division o f labour within an interstate system 1*.
Autorzy tej opinii są zdania, że takie właśnie gospodarki—światy z centrum na Oceanie Indyjskim zaczęły powstawać ok. 1600. Używają też określenia Indian
Ocean World-Economy. Rolę centrum przyznają tej części Indii, k tó ra zawierała
się między wybrzeżami K orom andelskim i M alabarskim oraz drogam i w iodą cymi z Delhi do Suratu i delty Gangesu. O ni także przyjmują, że ten świat system nie był gospodarką kapitalistyczną79. Nie wdaję się w spór o istnienie kapitalizm u w In d iach 80. Jeśli ta G ospo d ark a— Świat m a być nie kapitalistycz na a zarazem nie jest tylko systemem gospodarki rynkowej, to wymaga bardziej szczegółowego opisu81.
P róbę własną podjął także W allerstein w erudycyjnym wystąpieniu na konferencji w Delhi, poświęconej Oceanowi Indyjskiem u (1985). Nie wracając
75 Tam że, s. 149. 76 Tam że, s. 128, 129. 77 Tam że, s. 148.
78 R. P a 1 a t, К. В a r r, J. M a t s o n , V. В a h 1, N. A h m a d , The Incorporation and Peripheralization o f South Asia. 1600-1950. „Review” t. X. 1986, nr 1, s. 175. Pow ołują się na W allersteina i C haudhuriego, nie wspom inają natom iast, że tak w łaśnie ujm ow ał rzecz B r a u d e l : The Indian Ocean was a Weltwirtschaft with India a t its centre. The Expansion o f Europe, s. 22. Por. T. K. H o p k i n s , 1. W a 11 e r s t e i n, C apitalism and Incorporation o f N ew Zones into the W orld-Economy, „Review” t. X, 1987, nr 5— 6, rozdz. I: Incorporations into the World-Economy: H ow the W orld-System s Expands, s. 764, 765.
79 R. P a 1 a t i in., op. cit., s. 176. Por. A. D a s G u p t a , Trade and P olitics in 18th Century India, [w:] Islam, s. 183.
80 N a ten temat przede wszystkim I. H a b i b , P otentialities o f C apitalist Development in the Economy o f M ughal India, „Journal o f Econom ic H istory t. XX IX, 1969, nr 1, s. 32— 72 oraz Classyfying P re-C olon ial India, „Journal o f Peasant Studies” t. XII, nr 2— 3, s. 44— 53. Przesłanki wzrostu kapitalistycznej manufaktury dostrzegał A. I. С z i с z e r o w, Ekonomiczeskoje razw itije Indii pieried anglijskim zawojewanijem. Remiesio i torgow lia w X V I - X VI11 ww., M oskw a 1965. Por. B. G. G о к h a 1 e, C apital Accumulation in X V II I C entury Western India, „Journal o f the Asiatic Society o f B om bay”, N . S., t. XXXIX— XL, 1964— 1965 oraz S. С h a n d r a, Some A spects o f the G rowth o f a M on ey Economy in India during the Seventeenth Century, IESH R t. I ll, 1966, nr 4.
81 Por. J. S c h n e i d e r , Was there a P re-C a p ita list W orld-System ?, „Peasant Studies” t. VI, 1977, nr 1, s. 20— 28.
O C EA N IN D Y JSK I JA K O P R O B L EM 665 do dawniejszej swej obserwacji, że O cean Indyjski przed 1800 był jak ąś proto
world-economy, W allerstein bronił tezy o wyłącznie kapitalistycznym charak
terze World-Economy, oraz o inkorporacji O ceanu Indyjskiego do gospodarki światowej jak o procesu peryferyzacji82. Jego zdaniem Indie do 1750 pozos taw ały strefą zewnętrzną dla działań kapitalistycznej World-Economy, a proces przyłączenia rozciągnął się po połowę wieku X IX 83. Nie były więc Indie kapitalistyczne84. Nie akceptując stadiów rozwoju oraz teorii modernizacji, W allerstein odrzuca także tezy P e rlin a o indyjskim prekapitalizm ie czy kapitaliźm ie handlow ym 85. Jego tezy są więc zaskakująco ostrożne.
Jak widzieliśmy Steensgaard skłonny jest uznawać istnienie jakiejś niekapi- talistycznej World-Economy z centrum w Gudżaracie; P a la t i inni uważają tę
World-Economy za „zdążającą ku kapitalizm ow i” w wieku X V II86. W allerstein
zdaje sobie naturalnie sprawę z wagi pytania o charakter świata, który został po 1750 włączony do kapitalistycznej (europejskiej) World-Economy. Ze stawiając podobieństw a i różnice w sytuacji przed i po 1750 dokonuje przeglądu opinii na tem at wpływu działań europejskich na rozwój społeczny w Indiach od 1600. Nie decyduje się jednak na wyraźne określenie Indii czy O ceanu Indyjskiego jako całości. W allerstein jest konsekwentny. Skoro nie dostrzega kapitalizm u a jedynie rozwinięty system rynkowy, skoro nie chce pośpiesznie ich utożsamiać, musi przyjąć, że O cean Indyjski lub Indie nie dadzą się ująć w kategoriach World-Economy*1.
Ten brak decyzji utrudnia oczywiście próbę przedstaw ienia procesów integracyjnych. W allerstein nie określa bowiem sytuacji, w której zaczynała się „inkorporacja”. Steensgaard idzie w tym w ypadku dalej. W raz z upadkiem S uratu nastąpiło załam anie handlu azjatyckiego co oznaczało, że Ocean Indyjski staw ał się w sytuacji „systemu bez centrum ”, a więc mniej powiązane go i mniej zhierarchizowanego, słabiej ustrukturow anego. O dbudow a struk tury i hierarchii nastąpiła już w europejskiej World-Economy i nie był to system sam odzielny88. M ając dość podobne przekonanie muszę stwierdzić, że nic ono nie wyjaśnia i być może dlatego W allerstein wolał zachować powściągliwość89.
Pozostał jednak problem, co robić z O ceanem Indyjskim? W arto zwrócić uwagę na próby nieco odm iennego podejścia. W zasadzie omijają one kontrow ersje wokół formacji społecznych, uznają wielki handel za zjawisko w tórne i zw racają więcej uwagi n a stosunki lądow e90. Nie m am y do czynienia
82 Incorporation o f India Subcontinent into C a pitalist W orld-Econom y, „E conom ic and Political W eekly. Review o f Political E conom y” t. XX I, 1986, nr 4, s. 28— 39, z nieznacznym i retuszami w The Indian Ocean, s. 222— 253 jak o Incorporating the Indian Subcontinent into C apitalist W orld-Econom y, [w :] The C apitalist W orld-Econom y, C am bridge 1979, s. 26. M. N . P e a r s o n , Before Colonialism, s. 22 uważa, że W allerstein nie jest konsekw entny.
83 Incorporating, s. 252. 84 Tam że, s. 253.
85 Tam że, s. 251 nn. Por. F. P e r l i n , P roto-In du strialization s. 90. K. M. C h a u d h u r i także uważał, że w Azji występow ał kapitalizm przedprzem ysłowy albo handlow y, a handel dłu godystan sow y był działalnością kapitalistyczną, The Trade and C ivilization, s. 228.
86 R. P a l a t i i in., op. cit., s. 177.
81 I. W a 11 e r s t e i n, The M odern World System t. I, s. 347. 88 N . S t e e n s g a a r d , The Indian Ocean N etw ork, s. 148.
89 R . P a l a t i i in., op. cit., s. 184 stwierdzają: The long movement o f the Indian Ocean zone from autonomous w orld-econom y to periphery o f the capitalist world economy was therefore complete.
