Tatarzy w miastach i jurydykach Radziwiłłów

PIO T R B O R A W SK I

Tatarzy w miastach i jurydykach Radziwiłłów

Zainteresowanie historyków zajm ujących się dziejami Tatarów li­ tewskich skupiło się przede wszystkim na m uzułm ańskiej w arstw ie feu­ dalnej, której przedstawiciele pełnili konną służbę wojskową na rzecz państw a polsko-litewskiego *. Stąd też problem ludności tatarskiej za­ mieszkującej m iasta Wielkiego Księstwa długo pozostawał na uboczu badań 2. Dopiero w 1989 r. dzieje Tatarów miejskich przedstawił w trzech obszernych rozdziałach swojej książki Ja n T y s z k i e w i c z 3.

A rtykuł niniejszy poświęcony został dziejom ludności m uzułm ańskiej zamieszkującej m iasta i miasteczka Radziwiłłów — Kłeck, Kojdanów, Krasno, Mir, jurydykę w Mińsku, Nieśwież, Słuck, Smolewicze oraz Smorgonie. Jako m ateriał porównawczy w ykorzystałem źródła dotyczą­ ce skupisk tatarskich w innych m iastach litewskich takich jak: Bielica, Iwie, Mysz, Nowogródek, Nowy Dwór, Pińsk, Szawlany, Troki i Wilno. W brew tw ierdzeniu Jacka S o b c z a k a na tem at ludności tatarskiej zamieszkującej m iasta litewskie zachował się bogaty m ateriał źródło­ w y 4. Jednak tylko w nieznacznym stopniu został on w ykorzystany przez badaczy.

1 Zob. prace z ostatniego okresu: P. B o r a w s k i , Tatarskie chorągwie ple­ m ienne w arm ii W ielkiego Księstw a Litew skiego w X V I i pierw szej połowie X V II w., „Acta Baltico-Slavica” t. X II, 1979, s. 134—167; t e n ż e , Położenie praw­ ne Tatarów w W ielkim K sięstw ie L itew skim , „Lituano-Slavica Posnaniensia” t. II, 1987, s. 187—212; t e n ż e , O przynależności Tatarów hospodarskich do stanu szla­ checkiego, PH t. LXXIX, 1988, z. 2, s. 345—358; P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e ­ w i c z , Chrystianizacja Tatarów W ielkiego Księstwa Litewskiego, „Odrodzenie i Reform acja w Polsce” t. XXXIV, 1989, s. 87—114; J. S o b c z a k , Położenie praw ­ ne ludności tatarskiej w W ielkim K sięstw ie L itew skim , Poznań—W arszawa 1984; t e n ż e , Czy tatarska ludność L itw y należała do stanu szlacheckiego, PH t. LXXVII, 1986, z. 3, s. 467—480; A. Z a k r z e w s k i , Czy Tatarzy litew scy nie byli szlachtą. tamże, t. LXXIX, 1988, z. 3, s. 573—580; S. D u n i n , Tatarskoje carewiczi w W ie- likom K niażestw ie L itow skom (X V — X V I w.), fw:] O riewniejszyje gosudarstwa na teritorii SSSR . Materiały i issliedowanija 1987 god, Moskwa 1989, s. 107—113.

* Por. T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , Szkic historyczny o Tatarach litew ­ skich w M ińsku L itew skim i jego okolicach, „Rocznik T atarski” t. I, 1932, s. 165— —179; L. i S. K r y c z y ń s c y , Tatarzy w Słonim iu, „Acta Baltico-Slavica” t. XVIII, 1987, s. 53—66. Na potrzebę badań stosunków narodowościowych w m iastach pry- wotnych zwrócił uwagę A. W y r o b i s z , Rola m iast pryw atnych w Polsce X V I i X V II w., PH t. LXV, 1974, z. 1, s. 33.

* J . T y s z k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce. Studia z dziejów X I II— — X V III w., W arszawa 1989.

4 „O ludności tatarskiej m ieszkającej w m iastach królewskich i pryw atnych dochowały się bardzo skromne wiadomości. Wiadomo, że większe skupiska

Późne, szestnastowieczne przekazy źródłowe pozwalają sądzić, że osadnictwo tatarskie w wielu m iastach Wielkiego Księstwa miało je­ niecką genezę. Takiej samej prow eniencji było zresztą osadnictwo ta­ tarskie na praw ie wojennym nad rzeką Łanią w księstwie k le ck im 5. Nie ulega wątpliwości, że niektóre rody Tatarów na służbie hospodar- skiej również wywodziły się z jeńców ordyńskich 6.

Anonimowy autor „T raktatu o Tatarach litew skich” z 1558 r. pisał, że pierwszych jeńców ordyńskich zaczęto osiedlać w miastach leżących na terytorium późniejszego państw a polsko-litewskiego już w połowie XIV w .7 Według tegoż anonima po najazdach chana Dżanibeka „wielu muzułmanów pozostało w tam tych krajach ”. Potomkowie owych jeńców mieszkali „po większej części w miastach w osobnych dzielnicach”.

Należy się zgodzić z tezą J. Tyszkiewicza, iż w niektórych miastach litewskich już_ w XV—X V I. w. ukształtow ały się osobne dzielnice ta­ tarskie zwane z ruska „końcami Tatarskim i” 8. W XVI—XVII w. coraz częściej zaczynano nazywać je „ulicami Tatarskim i” 9. Zazwyczaj sku­ piska tatarskie występow ały na przedmieściach, tak było w wypadku lwia, Kojdanowa, Mińska, Miru, Nowogródka, Trok czy też W iln a l0.

Ludność muzułmańska żyjąca w m iastach i miasteczkach Wielkiego Księstwa Litewskiego była dosyć zróżnicowana społecznie i zawodowo. Obok rzemieślników i ogrodników, spotykam y tam Tatarów na służbie ziemskiej. Dosyć często muzułmanie ci pełniąc powinność wojskową z niewielkich gruntów leżących w okolicach m iast zajmowali się fur- maństwem, rzemiosłem czy też h a n d le m n . W pierwszej połowie XVI stulecia zdarzało się, że ziemską służbę wojskową pełnili Tatarzy m ie­ szczanie. W ydaje się jednak, że były to w ypadki odosobnione. Tak na przykład T atar o imieniu Karko przedłożył królowi Zygmuntowi w 1507 r. list Aleksandra Jagiellończyka, w którym ten zwolnił go od tarów znajdowały się w Wilnie, Trokach, Mińsku, Nowogródku, Słonimie, Głębo­ kim, Lachowiczach, Pińsku i Łucku”. J. S o b c z a k , Położenie prawne ludności tatarskiej, s. 97. Opracowując niniejszy arty k u ł wykorzystałem wiele źródeł po­ miniętych w monografii J. T y s z k i e w i c z a . Tak np. przedstaw iając dzieje gm i­ ny tatarskiej w Mirze rozszerzyłem bazę źródłową o następujące przekazy: AGAD, Archiwum Radziwiłłów [cyt. dalej: AR], dz. XXV, n r 2443, 2444, 2457/1, 2458, 2461/1, 2462/1, 2462/2, 2463—2466, 2468—2469, 2770/7.

5 Szerzej na ten tem at: P. B o r a w s k i , Tatarzy-ziemianie w dobrach Radzi­ wiłłów (X V I— X V I I I wiek), PH t. LXXXII, 1991, z. 1, s. 33—49.

6 Jako przykład można podać tu ród kniaziów Szyryńskich wywodzących się od niejakiego M alik Baszy, wziętego do niewoli pod Kłeckiem. Zob. Spis Tatarów wziętych na porękę w 1506 r., AGAD, Kopia M etryki Litew skiej [cyt. dalej: KML], t. 191 B, s. 17, 18 (503, 504). Por. też S. D z i a d u 1 e w i с z, Herbarz rodzin tatar­ skich w Polsce, W arszawa 1929, s. 330.

7 Zdanie sprawy o Tatarach litewskich przez jednego z tych Tatarów złożone sułtanowi Sulejmanowi w 1558 r., „Teka W ileńska”, 1858, n r 4, s. 251.

8 J. T y s z k i e w i c z tw ierdzi dalej, że „od początków X VIII w. miały one polską nazwę ulic tatarskich” (Tatarzy na Litwie i w Polsce, s. 214).

s Według znanych mi inw entarzy ta ostatnia nazwa pojawiła się w XVI stu­ leciu: w Nowym Dworze, miasteczku starostw a grodzieńskiego w 1578 r. (AGAD,

Archiwum Kameralne, 1/10, s. 63, 64), w Iw iu w 1598 r. (AGAD, AR dz. XXV, n r 1468), w Mirze w 1677 r. (AGAD, AR dz. XXV, n r 2443).

10 AGAD, AR dz. XVIII, n r 339, s. 124; dz. XXV, n r 1468, 1705, 2443, 2445; BUW, rkps 2925; S. К r у с z у ń s k i, Tatarzy litewscy — próba monografii histo- ryczno-etnograficznej, „Rocznik T atarski” t. III, 1938, s. 46; T. S t r y c z k i e- w i c z - K o r z o n , Szkic historyczny o Tatarach litewskich w Mińsku, s. 167.

11 A k t y izdawajemyjc Wilenskoju Archeograficzeskoju Kommissieju dla raz-bora driewnich aktów [cyt. dalej: AWAK] t. 21, n r 464; t. 31, n r 92, 93.

T A T A R Z Y W D O B RA C H R A D Z IW IŁ Ł Ó W ₆₇

płacenia m yta od towarów, którym i on handlował. W zamian król Alek­ sander kazał m u służyć zbrojnie na koniu 12. Tak więc mimo że Karko nie posiadał ziemi, hospodar polecił mu służyć w jednej ze swych cho­ rągwi tatarskich.

Zachowane przekazy źródłowe wskazują, że Tatarzy miejscy, z wy­ jątkiem tych, którzy znajdowali się na służbie wojennej, byli elemen­ tem mało atrakcyjnym przy zaciągu żołnierza. Dowódcy litewscy na­ kazywali swym rotm istrzom unikania zarówno tatarskich rzem ieślni­ ków, jak i ogrodników ls. Powszechnie uważano ich za hałastrę, z któ­ rej nie można było formować dobrego oddziału jazdy. Również tatarska szlachta patrzyła na swych miejskich współwyznawców z góry, a okre­ ślenie „korzem iak” czyli garbarz uchodziło w jej środowisku za obel- gQ u

-W dobrach Radziwiłłów do liczniejszych skupisk m iejskiej ludności tatarskiej należała gmina muzułmańska w Mirze, niewielkim m iaste­ czku północnej N owogródczyzny15. Z siedemnastowiecznych przekazów źródłowych zachowanych w Archiwum Radziwiłłów można wniosko­ wać, że osadnictwo tatarskie w Mirze miało jeniecką g en ezęie. Nié ulega wątpliwości, że większość tam tejszych muzułmanów nie wywo­ dziła się od Tatarów osiadłych w dobrach hospodarskich na Litwie, bowiem miejscowi wyznawcy islamu przenosząc się do magnackich la- tyfundiów zazwyczaj przyjm owali status ziemian zależnych17. Tymcza­ sem Tatarzy m irscy zaliczeni byli do stanu m iejskiego18. Dlatego też uważam, że wywodzili się oni od ordyńców wziętych do niewoli podczas tak licznych w XVI stuleciu najazdów krym skich na państw a jagiel­ lońskie 19.

Analizując najstarszy, zachowany w Archiwum Radziwiłłów, inw en­ tarz tzw. hrabstw a mirskiego z 1677 r. dochodzimy do przekonania, że tam tejsza kolonia tatarska istniała w Mirze od kilku pokoleń i była na tyle liczna, że przetrzym ała szwedzkie rządy w tym mieście w 1655 r. Inw entarz 'ten wymienia w Mirze ulicę Tatarską, która wychodziła z właściwego m iasta na przedm ieście20. Na ulicy Tatarskiej w ew nątrz tego grodu mieszkali głównie chrześcijanie. W yjątek stanowiła rodzina Czymbaja Tatarzyna. Mirscy muzułmanie mieszkali w tym czasie prze­ de wszystkim w tej części ulicy Tatarskiej, która wychodziła na przed­

18 AGAD, К ML t. 194, s. 291.

18 AGAD, AR dz. II, t. 7, n r 944; dz. VI, t. 4, s. 464; por. P. B o r a w s k i , Tatarzy-ziemianie w dobrach Radziwiłłów.

“ AWAK t. 21, n r 53; por. też S. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy, s. 157, 158.

15 Według S. K r y c z y ń s k i e g o kolonia tatarska w Mirze powstała na prze­ łomie XVIII i X IX w. Tatarzy litewscy, s. 46; A. Ś n i e ż k o twierdził, że w m ie­ ście tym Tatarów osadził Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką. O Tata­ rach m irskich, „Ziemia Lidzka” г. II, n r 12, 1937, s. 134, 135.

« AGAD, AR dz. XXV, n r 2443 (1677 r.), 2444 (1681 r.), 2445 (1686 r.). Według katalogu AGAD inw entarz tzw. hrabstw a mirskiego n r 2443 powstał w 1647 г Jest to błąd w ynikający z niewłaściwego odczytania daty w tekście na stronie 77 Winno by: 6 august 1677.

17 AGAD, AR dz. XV, t. 1, n r 48, 49; zob. też P. B o r a w s k i , Tatarzy-zie­ mianie w dobrach Radziwiłłów.

18 Por. inw entarze miasta M ira z XVII i X V III w. AGAD, AR dz. XXV, n r 2443—2445, 2447, 2455/1, 2457, 2458.

18 AGAD, KML t. 191 B, s. 17, 18 (503, 504), 19, 20 (505, 506); A k ty Litow skoj M ietryki, wyd. A. L e o n t o w i c z, t. I, W arszawa 1882, s. 172, 196, 197.

mieście. Każdy z nich, wymieniony imiennie w inw entarzu, posiadał tam swój dom z ogrodem. Sądząc z imion i nazwisk w Mirze mieszkało co najm niej 10 rodzin tatarskich. C ztery rodziny tatarskie, w tym dwie mieszkające w Mirze, posiadały podmiejskie włóki. Z faktu tego można wnosić, że większość tam tejszych muzułmanów utrzym yw ała się z zajęć pozarolniczych. Późniejsze przekazy źródłowe wskazują, iż głównym zajęciem Tatarów m irskich było garbarstw o 21. Ogrodnictwo miało dla nich mniejsze znaczenie.

Inw entarz z 1681 r. informuje, że na ulicy Tatarskiej w obrębie murów miejskich 5 Tatarów posiadało d o m y 22 Natomiast na przed­ mieściu za Bram ą Mińską mieszkało w swych domach 9 rodzin ta ta r­ skich. Inw entarz wymienia tylko głowy rodzin. W pobliżu Bram y Wi­ leńskiej miała swój dom Podwilenka Tatarka. Kilku mirskich m uzuł­ manów posiadało ziemię upraw ną pod miastem.

Według inw entarza z 1681 r. Tatarzy podlegali tym samym obcią­ żeniom co mieszczanie wyznania chrześcijańskiego. Płacili Radziwiłłom po jednym groszu polskim od prętów ulicznych zabudowanych, nieza­ budowanych i ogrodow ych23. Musieli też odprawiać posyłki piesze i konne.

N astępny inw entarz sporządzony w 1686 r. wymienia 14 dymów czyli rodzin tatarskich 24. Dwie rodziny (Czymbaja Tatarzyna i Ryzwa- na Tatarzyna) mieszkały na „ulicy Tatarskiej idącej od Bram y Miń­ skiej ku zam ku”, pozostałe 12 na „ulicy Tatarskiej za bram ą na przed­ mieściu”. Na „Ulicy za Bramą W ileńską” mieszkała Tatarka zwana Podwilenką 25. Dwaj Tatarzy, Czymbaj i Bilał, mieli ponadto po ćwierci włóki ziemi ornej pod miastem. Ludność tatarska — według inw enta­ rza z 1686 r. — stanowiła zaledwie kilka procent populacji m iejskiej Mira, na blisko 400 rodzin tylko 14 stanowili muzułmanie. Można są­ dzić, że tam tejsza kolonia tatarska nie przekraczała 100 osób.

Informacje zaw arte w siedemnastowiecznych inw entarzach w ydatnie rozszerza suplika garbarzy tatarskich skierowana w 1688 r. do komi­ sarza tzw. hrabstw a mirskiego, należącego wówczas do księżnej Ludw i­ ki K aroliny R adziw iłłów ny26. M uzułmanie mirscy, którym przewodził Dawid Korycki, skarżyli się na starostę zamkowego, niejakiego Horynę, który nie zapłacił im za w yprawione skóry. W piśmie tym czytamy: „my ubogie ludzie wyżyć [ledwie możemy] pod miastem na gruntach naszych kupnych, [jednak] powinność do skarbu Księżny Jej Miłości pełnimy [po]datki miejskie pełnimy. A dano nam skór do wyrobienia tak rok 50, a w drugim roku skór 20, wszystkich skór 70. Przysądzife] do wyrobienia tych skór dostawamy złotych 50. A nam nie więcej dano jako złotych trzy. Zaczyni m y ubogie Tatarow ie upadli [do nóg] J. Księ­

21 Zob. suplika Tatarów mirskich z 1668 r. AGAD, AR dz. XX III, oraz stre­ szczenie przyw ileju z 1726 r. AGAD, AR dz. XXV, n r 2455/1, s. 161.

22 ÄGAD, AR dz. XXV, n r 2444, k. 23, 28, 29, 48. 23 AGAD, AR dz. XXV, n r 2444, k. 48.

24 AGAD, AR dz. XXV, n r 2445, k. 19, 20; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 268.

26 J. T y s z k i e w i c z zwie ją „Podw olejką” (Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 268).

29 „Przywileje i uniw ersały książąt Radziwiłłów w ydane dla m iasta Mira i obywateli jego”. AGAD, AR dz. X X III (strony nie numerowane); J. T y s z ­ k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 269.

T A T A R Z Y W D O B R A C H R A D Z IW IŁ Ł Ó W ₆₉

żny N. J. W. M. Panu, aby nam zapłacono było od P ana S tarosty” эт. Z dalszego tekstu wynika, że z garbarstw a w Mirze utrzym ywało się 17 rodzin tatarskich. Tak więc było to główne zajęcie tam tejszej lud­ ności muzułmańskiej.

Według Rejestru czynszów z miasta Mira na 1705 r. skupisko ta ­ tarskie na początku XVIII stulecia liczyło kilkanaście rodzin zajm ują­ cych się rolnictw em i rzem iosłem 28. Najzamożniejsi spośród m uzułm a­ nów m irskich upraw iali ćwierćwłóki podmiejskie. Ubogą egzystencję kolonii zakłóciło zniszczenie Mira przez Szwedów K arola X II w 1706 r. 29 Inw entarz z 1712 r., sporządzony podczas w ojny północnej, w ska­ zuje na dalszą pauperyzację społeczności m uzułm ańskiej w M irze30. W tym czasie ulicę Tatarską zamieszkiwała ludność miejscowa. Na uli­ cy tej, ciągnącej się poza bram ę miejską, znajdowało się 11 domów tatarskich, zaś przy ulicy Głuchej Tatarskiej mieszkało 5 rodzin m u­ zułmańskich. K ilka rodzin uprawiało półwłóki i ćwierćwłóki w okoli­ cach miasta.

Według inw entarza z 1720 r. nastąpiło dalsze zubożenie ludności tatarskiej w M irze31. W grodzie tym liczącym 266 dymów mieszkało zaledwie 9 rodzin m uzułmańskich — 5 przy ulicy Tatarskiej i 3 przy ulicy Zaułek. Źródło to jest dowodem wyraźnego kurczenia się osad­ nictwa tatarskiego w tzw. hrabstw ie m irskim przy jednoczesnym wzro­ ście populacji żydowskiej.

Jak już wyżej pisaliśmy, Tatarzy podlegali tym samym obciążeniom co mieszczanie mirscy wyznania katolickiego i prawosławnego. W 1726 r. otrzym ali oni przyw ilej od księżnej Anny Sanguszkowej Radziwiłłowej, kanclerzyny Wielkiego Księstwa Litewskiego, który zwalniał ich od płacenia czynszu z posiadanych placów miejskich i gruntów ornych, podatku rogowego oraz „posyłek z podwodami i listam i” 32 W zamian mieli „do skarbu 200 par skór wołowych i jałowiczych w yprawiać czy to na jucht czyli szarą robotę, które to 200 par desponsowano później tym sposobem 100 par arendarza generalnego mirskiego w yprawiać mają, a 100 do skarbu pańskiego”. Jak widać w latach dwudziestych XVIII stulecia nastąpiła specjalizacja zawodowa wśród tatarskich mie­

27 Cyt. według J. T y s z k i e w i c z a , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, aneks n r 5, s. 309, 310.

M AGAD, AR dz. X X III, teka 92; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i W Polsce, s. 270.

88 J. T y s z k i e w i c z pisze w swej monografii: „Najbliższe lata po 1705 r. przyniosły dalszy rozwój gminy tatarskiej w M irze”, s. 270; por. Słow nik Geogra­ ficzny Królestwa Polskiego t. VI, Warszawa 1885, s. 486.

80 AGAD, AR dz. XXV, n r 2447, s. 39, 40, 42, 43, 47, 54, 55, 57, 60, 61. 81 AGAD, AR dz. XXV, n r 2448. Zmniejszenie się populacji tatarskiej w Mi­ rze niew ątpliw ie jest w ynikiem epidemii panującej na Litwie w latach 1710—1711. Por. inform acje o stratach demograficznych wywołanych tą epidemią wśród Ta- tarów-ziem ian księstw a nieświeskiego i słuckiego. W. S i e n k i e w i c z , Ziem ia­ nie zależni w W ielkim Księstwie L itew skim od połowy X V I do połowy X V III w. Studium z dziejów feudalizm u litewskiego (maszynopis pracy doktorskiej w Bi­ bliotece Instytutu Historycznego UW), W arszawa 1982, s. 75, 76; Р. В o r a w s k i , Tatarzy-ziem ianie w dobrach Radziwiłłów. W latach 1725—1729 część ludności chłopskiej folw arku Usza pod M irem była pochodzenia tatarskiego. AGAD, AR dz. XXV, n r 2449, s. 22, 23.

32 AGAD, AR dz. XXV, n r 2455/1. Niewykluczone, że istniał jakiś wcześniej­ szy przywilej dla Tatarów mirskich, chociaż w dokumencie z 1726 r. nie wspo­ mina się o nim.

szczan. Zajęli się oni przede wszystkim garbarstw em . Temu zawodowi zostali w ierni aż do lat trzydziestych obecnego stulecia

Lata trzydzieste i czterdzieste XVIII w. były okresem względnej sta­ bilizacji gospodarczej i nieznacznego przyrostu populacji tatarskiej w Mi­ rze. W 1747 r. na ulicy Tatarskiej notujem y 16 dymów czyli rodzin m uzułm ańskich34. Ludność ta, stanowiąca przeszło połowę mieszkań­ ców tejże ulicy, zajmowała się głównie garbarstw em . Wynika to z kw i­ tów na w yprawione skóry. W latach 1745—1747 Tatarzy wyprawiali dla Radziwiłłów 340 s k ó r35. Część Tatarów m irskich posiadała ziemie pod miastem, za użytkowanie której płaciła czynsz36. W ystępowały też nieliczne rodziny muzułmańskie, które mieszkały pod Mirem. Być może utrzym yw ały się one jedynie z upraw y roli.

Rozwój ekonomiczny i demograficzny kolonii tatarskiej w Mirze potwierdza także inw entarz z 1750 r. 37 W Instruktarzu hrabstw a da­ nym arendarzom generalnym mirskim z 1755 r. czytamy: „Od Tatarów na dwór wyprawić skór sto, na arendarzów skór par siedymdziesiąt pięć” M. Sądząc z inw entarza 1757 r. m uzułmanie mirscy zaczynają tra ­ cić ziemię na rzecz ch rześcijan39. N atom iast stan posiadania tatarskich rzemieślników w Mirze nie uległ dużym zmianom. Jednak konkuren­ cją stają się dla nich żydowscy garbarze.

W latach 1778— 1779 w Mirze mieszkało zaledwie 11 rodzin ta ta r­ skich 40. Byli to głównie garbarze posiadający ogrody i pola upraw ne pod miastem.

Na początku XIX stulecia ponownie wzrosła populacja tatarska w Mirze. W 1805 r. przy ulicy Tatarskiej mieszkało 18 rodzin m uzuł­ mańskich 41. Ludność ta zajmowała się przede wszystkim garbarstwem . Na tej samej ulicy posiadali swe domy chrześcijańscy szewcy, krawcy, cieśle i tkacze. W tym czasie część Tatarów płaciła, tak jak katolicy, czynsz w wysokości 5 złotych „z placów ulicznych zabudowanych”. Ży­ dom podatek ten podniesiono do 17 złotych.

Książę Dominik Radziwiłł, ordynat nieświeski, doceniając użytecz­ ność rzemieślników tatarskich dla m iasta w 1809 r. pozwolił im wznieść meczet przy swej u lic y 42. Jak pisze Jan Tyszkiewicz, wiosną 1809 r. wystąpili oni do księcia z prośbą o pozwolenie na wybudowanie m e­ czetu 43. Przyw ilej na budowę św iątyni m uzułm ańskiej Radziwiłł wy­ 38 L. K r y c z y ń s k i , O Tatarach rzem ieślnikach w Polsce, „Lud” t. XXXI, 1932, s. 111—117; Â . Ś n i e ż k o , O Tatarach m irskich, s. 134, 135.

31 AGAD, AR dz. XXV, n r 2455/1, s. 34, 35; 2455/2, s. 34. 33 AGAD, AR dz. XXV, n r 2455/1, s. 161.

33 Tamże, s. 46, 47, 49, 50.

37 AGAD, AR dz. XXV, n r 2457/1, s. 16—18.

38 Zob. J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 271. 33 AGAD, AR dz. XXV, n r 2458.

40 Według inw entarzy tzw. hrabstw a mirskiego z lat 1778—1779. AGAD, AR dz. XXV. n r 2461/1, 2462/1, 2462/2, 2463. W linwentarzu z 1778 r. adnotacje o w y­ jazdach Tatarów z miasta. AGAD, AR dz. XXV, n r 2461/1, s. 24, 25.

41 Inw entarz tzw. hrabstw a mirskiego 1805 r. AGAD, AR dz. XXV, n r 2465/1, s. 28, 29; tamże, Powinności mieszczan miasta Mira, s. 52, 53.

4! W inw entarzu m iasta Mira z 1830 r. czytamy: „Mustafa Safarewicz, mołna wolny od opłaty z placu, na którym mieszka, i z placu, na którym meczet m u­ zułmański stoi, a to podług pisma księcia Dominika Radziwiłły 1809 r. m aja 13 dnia wydanego”. AGAD, AR dz. XXV, n r 2466, s. 16; zob. AGAD, AR dz. X X III, teka 92.

T A T A R Z Y W D O B R A C H R A D Z IW IŁ Ł Ó W ₇₁

staw ił 13 m aja 1809. W dokumencie tym czytamy: „O znajm ujem y wszy­ stkim iż prosili u mnie przez podaną suplikę obywatele m iasta mojego Mira wyznania mahometańskiego alias Tatarowie, a mianowicie Mustafa Safarewicz Mołna, ażebym pozwolił im placu na meczet w mie­ ście moim Mirze na Przedm ieściu Mińskim na Tatarskiej ulicy leżą­ cego, kupionego od sta ro z a k o n n y c h . Ja tedy łaskawie przychyla­ jąc się do ich prośby rzeczonej [ p la c ] na m e c z e t wystawiać się mający przeznaczam, daru ję i zapisuję; bez żadnej przez mię i sukce­ sorów moich nie mającego się wyciągać za to p ła ty ” 44.

W latach trzydziestych XIX stulecia w Mirze mieszkało kilkanaście rodzin muzułmańskich, głównie przy ulicy T a ta rsk ie j45. Byli to rze­ mieślnicy (garbarze) i ogrodnicy. N iektórzy z nich zaczynali się ru ­ szczyć przybierając do patronimików rosyjskie końcówki (np. Mustafa Samuelów Szymkiewicz, A brahim A leksandrów Muskiewicz). Trzeba jednak stwierdzić, że procesowi tem u w pierw szej połowie XIX w. uległa zdecydowana mniejszość tatarskiego etnosu. Według inw entarza z 1834 r. w Mirze mieszkało 12 rodzin ta ta rs k ic h 46.

G runty tatarskie w pobliżu Mira odnotowuje inw entarz z 1847 r. 47 Analiza inw entarza z 1866 r. wskazuje, że mimo zmniejszenia się po­ pulacji tatarskiej w tym mieście, kolonia ta nie w ykazywała tendencji asym ilacyjnych 48.

Tatarów spotykam y także w niewielkim miasteczku tzw. hrabstw a mirskiego — Swierżniu. Według inw entarza z 1681 r. posiadał tam plac przy ulicy M irskiej Abrysz T a ta rz y n 49. W 1686 r. w Swierżniu przy ulicy Głuchej mieszkał Mikołaj T a ta rz y n 50. W późniejszych źródłach nie znajdujem y inform acji o ludności tatarskiej w tym miasteczku.

Według inw entarza z 1646 r. w rolniczym miasteczku Koreliczach — należącym do Radziwiłłów — mieszkało kilka rodzin ta ta rsk ic h 51. Zaliczano je do tam tejszych mieszczan. W drugiej połowie XVII stulecia w miejscowości tej obok figurujących w inw entarzach dwóch m uzuł­ manów Adama Tatarzyna i Szczęsnego Tatarzyna egzystowało kilka ro­

44 AGAD, AR dz. X X III, teka 92.

45 Według inw entarza z 1830 r. w Mirze przy ul. Głuchej mieszkała M arian­ na Muchowa i Józef Józefowicz, a przy ul. T atarskiej: A leksander Jakubowicz, M ustafa Szymkiewicz, Jakub Korycki, Sulim an Safarewicz, A leksandrowa M askie- wiczowa wdowa, A brahim Maskiewicz, M ustafa Szczęsnowicz, M ustafa A brahi- mow-Szymkiewicz, M ustafa Safarewicz Mołna, Sulim an Szymkiewicz, Józef Mu­ cha, M ustafa Samuelów Szymkiewicz, A brahim Aleksandrów Muskiewicz, Szalich Dawidowicz, Sulim an Durajewicz, przy ul. Zawolnej: Jakub Jakubowicz, a na przedmieściu „za rozkopanymi w ałam i” A leksander Jakubow ski i Chali Mucha. Razem 18 dymów. AGAD, AR dz. XXV, n r 2466, s. 16, 17, 20—23.

44 Bierczak czynszów m iasta M ira z 1834 r. AGAD, AR dz. XXV, n r 2469, s. 22, 23.

47 Inw entarz gruntów sznurowych m iasta M ira z 1847 r. wym ienia ziemie: Mustafy Szumkiewicza, Sulejm ana Szumhiewicza, Jakuba Jakubowskiego i Mu­ stafy Muskiewicza. AGAD, AR dz. XXV, n r 2470/1, s. 35, 39; n r 2470/2, s. 36, 40.

48 AGAD, AR dz. XXV, n r 2474, s. 20, 21. J. T y s z k i e w i c z na podstawie inwentarza z 1860 r. wyliczył, że „co najm niej 11 muzułmanów” dzierżawiło zie­ mie pod Mirem. Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 273; por. AGAD, AR dz. XXV, n r 2473.

48 AGAD, AR dz. XXV, n r 2444, k. 50. 58 Tamże, n r 2445, k. 43.

*i Były to rodziny Jaska Tatarzyna, K ryska Bahrymowicza, Jaska Bahrymo- wicza, Adama Bahrymowicza i Płoskiego Tatarzyna. AGAD, AR dz. XXV, n r 1795, k. 2, 4—6.

dzin wywodzących się z tej grupy e tn iczn e j52 Byli to: Bahrynowie, Bazarowie, Carewiczowie, Kotłubajowie, Sejbakowie oraz Masłowiczo- w ie 53. Zajmowali się oni, tak jak i pozostali mieszczanie koreliccy, upra­ wą roli i hodowlą bydła. W 1673 r. w siole K rasno koło Korelicz mie­ szkali: Stefan, Jarosz i Bohdan B azarow ie54. W tym samym czasie niewielki zaścianek Zuhryczyn koło H reska w całości zajmowały ziemie czterech Tatarów — Abraham a Bajraszewicza, Jabłońskiego, A leksandra Rumaszanowskiego i Achmeta Czeszunowicza 55. Mieli oni po 2,5 włóki na służbie ziemiańskiej. W te j samej okolicy w siole Lichackim mie­ szkało dwóch hajduków, niewątpliw ie pochodzenia tatarskiego — Ł u­ kasz i Wienad Tatarynow iczow ie56.

W latach czterdziestych XVII w. radziwiłłowski Kojdanów posiadał kilkudziesięcioosobową kolonię tatarską. Można sądzić, że ukształtow ała się ona pod koniec panowania króla Zygm unta III. Jeszcze w 1620 r. w Kojdanowie mieszkały dwie rodziny tatarskie — Adama Tatarzyna i Safara Tatarzyna 57. Pierw szy z nich był garbarzem , drugi zaś ogrod­ nikiem czyli drobnym posiadaczem ziemskim. W ydaje się, że w latach dwudziestych i trzydziestych zaczęli do Kojdanowa napływać nowi osad­ nicy tatarscy, bowiem w 1647 r. w mieście tym m am y 15 dymów ta­ tarskich 58. Większość spośród przybyłych wywodziła się z m uzułm ań­ skiego plebsu służącego u Tatarów hospodarskich59. Zubożenie tych ostatnich zmusiło znaczną część tatarskiej służby do szukania chleba w miastach. Tylko nieliczni muzułmanie kojdanowscy — sądząc po na­ zwiskach — wywodzili się ze szlachty tatarskiej. Jednak kolonia ta musiała być dosyć prężna, skoro posiadała w łasny meczet przy ulicy Mińskiej oraz mułłę.

W ojny prowadzone przez Rzeczpospolitą w drugiej połowie XVII stulecia niewątpliw ie przyczyniły się do zubożenia mieszczan Kojdanowa. Tamtejsza kolonia tatarska zmniejszyła się praw ie o połowę. W 1682 r. w mieście tym liczącym 178 dymów znajdowało się tylko 8 dymów ta tarsk ich 60. Niewątpliwie ubytek ludności m uzułm ańskiej spowodowa­ ny był zniszczeniami w ojennym i i głodem. Jak wskazują inwentarze, głównym źródłem utrzym ania Tatarów kojdanowskich — zarówno w pierwszej, jak i w drugiej połowie XVII stulecia — było ogrodnictwo. Wydaje się, iż rzemiosło nie miało większego znaczenia w ich życiu.

Mniejsze skupisko tatarskie istniało także w Smolewiczach, leżących 5* Inw entarz m ajętności korelickiej z 1672 r. AGAD, AR dz. XXV, n r 1797, k. 29; Inw entarz Korelicz z 1636 r. AGAD, AR dz. XXV, n r 1801, k. 12.

'* AGAD, AR dz. XXV, n r 1797, k. 9, 10, 29; n r 1798, k. 9, 11, 12.

54 AGAD, AR dz. XXV, n r 1669/1, s. 68, 69. Zapewne byli oni już chrześcija­ nam i tak jak m ieszkający tam Stefan Kirej.

M Tamże, s. 93. и Tamże, s. 105.

87 AGAD, AR dz. XXV, n r 1697, s. 37, 38, 43, 44; J. T y s z k i e w i c z , Tata­ rzy na L itw ie i w Polsce, s. 249.

58 AGAD, AR dz. XXV, n r 1698; por. J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 250.

58 Wnoszę to z faktu, że większość Tatarów kojdanow skich nie miała nazwisk, lecz imiona z przydomkiem, np. Bojrasz Tatarzyn, Zdan Tatarzyn, Raczyp Tata-rzyn, Jasko TataTata-rzyn, Abrahim TataTata-rzyn, Bohdan TataTata-rzyn, Rodoman TataTata-rzyn, Admiec Tatarzyn, Isup Tatarzyn.

88 AGAD, AR dz. XXV, n r 1705, s. 12—14, 18, 19, 24; por. J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 250, 251.

T A T A R Z Y W D O B R A C H R A D Z IW IŁ Ł Ó W ₇₃

niedaleko Kojdanowa. Powstało ono w latach 1588—1589 81. W tym czasie liczyło 9 rodzin utrzym ujących się głównie z upraw y roli. We­ dług inw entarza z 1620 r. do tam tejszych Tatarów należało 5 d y m ó w 82. Tatarzy podlegli Radziwiłłom mieszkali również w Mińsku. Według nie zweryfikowanej, a utrw alonej przez historyków tradycji, zjawili się oni tam na początku XVI stulecia, po bitwie pod Kłeckiem 63. Pierw ­ sze znane nam przekazy źródłowe o tej ludności pochodzą z drugiej po­ łowy XVI s tu le c ia 64. Jednak analiza zaw artych tam inform acji wska­ zuje, że kolonia Tatarów radziwiłłowskich musiała powstać co najm niej kilkanaście lat wcześniej.

Tatarzy radziwiłłowscy w Mińsku należeli do Dworu Dojnarowskie- go, który zaliczał się do klucza dóbr kojdanow skich85. Muzułmanie dojnarowscy byli ludnością służebną zobowiązaną do płacenia czynszu od trzym anych placów i ogrodów, posług listowych i prac polow ych88. U trzym yw ali się z ogrodnictwa, rzemiosła i h a n d lu 87. Inw entarz K oj- danowszczyzny datow any na 1588 r. nazyw a ich „mieszczanami podda­ nym i Jego Książęcej Mości” 68.

O życiu ludności m uzułm ańskiej w M ińsku podległej Radziwiłłom wiemy niewiele. Zupełnie przypadkowo dow iadujem y się, że Tatarzy wraz z mieszczanami mińskimi w yznania chrześcijańskiego posiadali samorząd obejm ujący ludność radziwiłłowskiej jurydyki. Jego rep re­ zentantem był w ójt. W 1592 r. urząd ten pełnił m uzułm anin Chalej Olejewicz, tytułow any w ójtem mieszczan K rzysztofa R adziw iłła89.

O zajęciach ludności tatarskiej dużo dow iadujem y się ze skarg zło­ żonych w urzędzie grodzkim. W 1593 r. Ja n Kurosz, ziemianin w oje­ wództwa mińskiego, wniósł pozew na m uzułm anów dojnarowskich — Selima Isupowicza, Miśka Szabanowicza i Chaleja Sołtyszewicza — któ­ rzy wraz z innym i T ataram i pobili go w pobliżu cerkw i pod wezwa­ niem Świętej Przeczystej. Wszyscy wspomniani wyżej Tatarzy, w skar­ dze nazyw ani są „mińskimi korzem iakam i” czyli g arb arzam i70. W 1599 r. pisarz komory m ińskiej Wasyl M aślanka wniósł skargę na m uzułm a­ nów radziwiłłowskich, że bez zapłacenia m yta na 12 furm ankach wieźli tow ar na jarm ark do K o p y la7ł. O upraw ianiu zawodu furm ańskiego

« AGAD, AR dz. XXV, n r 1696; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 248, 249.

K AGAD, AR dz. XXV, n r 1697; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 248, 249.

e s A. M u c h l i ń s k i , Issledowanije o proischoźdienii i sostajanii Litow skich Tatarów, Petersburg 1857, s. 20; T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , Szkic historycz­ ny o Tatarach litew skich, s. 165; J. S o b c z a k , Położenie prawne ludności ta­ tarskiej, s. 31 ; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 225.

M AWAK t. 31, n r 78, s. 114; n r 92, s. 139, 140; n r 93, s. 140, 141; n r 96, s. 144, 145; n r 97, s. 145, 146; T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , Szkic historyczny o Tatarach litew skich, s. 167—179.

45 AWAK t. 31, n r 145; por. J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Pol- see s 225

’ «« AWAK t. 31, n r 93, s. 140, 141; n r 96, s. 144, 145; n r 167, s. 269. ' 7 AWAK t. 31, n r 286.

68 Mieszczanie poddani JKsMci w Mińsku to: Abrahim Iljaszewicz, Machmet Sieliszewicz, A jsaj Bajrasowicz, Redzip Kasimowicz, Abrahim Zdanowicz, Chalier- szej Alejewicz i Obdysz Jemaszewicz. AGAD, AR dz. XXV, n r 1696.

•“ AWAK t. 31, n r 78, s. 114; T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , Szkic histo­ ryczny o Tatarach litewskich.

7e AWAK t. 31, n r 96, s. 145. 71 AWAK t. 31, n r 181, s. 280—287

przez Tatarów mińskich dowiadujemy się też z innych spraw krym i­ nalnych 72.

W ydaje się, że sytuacja praw na i ekonomiczna radziwiłłowskich poddanych była dosyć zróżnicowana. W XVII w. obok rzemieślników i furm anów spotykam y również Tatarów na służbie kozackiej. Tadeusz S t r y k i e w i c z - K o r z o n badający archiw alia wileńskie wymienia kilku Tatarów-kozaków księcia Bogusława Radziwiłła. Byli to: Jacek i Roman Błychowie, Chasień Krukowicz, A brahim Paksiewicz, Bohdan i Heliasz Rylcewiczowie 73.

W 1647 r. w czasie kadencji Sądów Trybunalskich Wielkiego Księ­ cia litewskiego, odprawionych pod laską Krzysztofa Chodkiewicza, wo­ jewody wileńskiego, pomiędzy tatarskim i kozakami Bogusława Radzi­ wiłła i K rzysztofa Chodkiewicza a sługami deputatów trybunalskich doszło do krwawego s ta rc ia 74. W bijatyce tej, podczas której jedna osoba zginęła a wiele odniosło rany, wzięło udział kilkadziesiąt osób.

Według zbadanego przez T. Strykiewicza-Korzona inw entarza ju- rydyki mińskiej z 1695 r. Tatarzy radziwiłłowscy zobowiązani byli „od każdej włóki na rozkazanie księcia na służbę wojenną z koniem i ry n ­ sztunkiem i odzieniem, jakie na służbę kozacką, godnie stawać m ają” 7S. Źródło to wskazuje na znaczną liczbę wdów wśród tam tejszych m uzuł­ manów, zabitych podczas wojen, które w drugiej połowie XVII w. nie­ m al bez przerw y prowadziła Rzeczpospolita. Jednak osadnictwo ta ta r­ skie istniało w M ińsku nie tylko przez cały XVII wiek, ale również i w następnym stuleciu żyli tu muzułmanie. Taryfa podymnego wo­ jewództwa mińskiego z 1775 r. w jurydyce radziwiłłowskiej wymienia kilku Tatarów. Są to: Samuel Zdanowicz, Szaban Rajecki, Ałun Pułto- rzycki, Tomasz Adamowicz i Eliasz A dam ow icz7β.

Zachowane inw entarze wskazują, że w latach dziewięćdziesiątych XVIII stulecia w jurydyce radziwiłłowskiej w Mińsku mieszkało kilka­ naście rodzin muzułmańskich, głównie przy ulicy T atarsk iej77. M uzuł­ manie radziwiłłowscy mieszkali również w innych częściach tego m ia­ sta 78. Tatarzy ci, należący głównie do stanu mieszczańskiego, utrzy ­ m ywali się z ogrodnictwa, rzemiosła i handlu. Radziwiłłom płacili czynsz. Porównanie przekazów źródłowych z lat 1791, 1796 i 1797 wskazuje, że kolonia Tatarów radziwiłłowskich m iała charakter skupiska mało stabilnego79.

Według inw entarzy i spisów płatników czynszu z lat 1791—1811 przy ulicy Tatarskiej swoje place i domy posiadało kilkanaście rodzin m u­

78 AWAK t. 31, n r 119, s. 193.

73 T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , Szkic historyczny o Tatarach litewskich, s. 179.

74 Tamże, s. 174, 175.

75 Wydaje się, że powinność ta dotyczyła jedynie tych spośród Tatarów m iń­ skich, którzy zostali przyjęci do służby ziemiańskiej, bowiem większość tam tej­ szych muzułmanów nie miała tak dużych gruntów ; por. też P. B o r a w s k i , Ta- tarzy-ziem ianie w dobrach Radziwiłłów.

73 T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , Szkic historyczny o Tatarach litewskich, s. 176.

77 AGAD, AR dz. XVIII, nr 340: inw entarze i spisy płatników czynszu z lat 1791—1811.

78 Tamże.

78 Niewątpliwie wiązało się to ze służbą wojskową niektórych Tatarów m iń­ skich, jak i działaniam i wojennymi; zob. P. B o r a w s k i , Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, W arszawa 1985, s. 226, 241, 242.

T A T A R Z Y W D O B R A CH R A D Z IW IŁ Ł Ó W

75 zułm ańskich80. Natom iast w 1811 r. czynsz zapłaciło tylko 9 ro d z in 81. Niewątpliwie w ypraw a Napoleona na Moskwę niekorzystnie odbiła się na kolonii tatarskiej w Mińsku. K ilku bowiem tam tejszych muzułmanów wstąpiło do szwadronu tatarskiego utworzonego w arm ii fran cu sk ie j82. Nie wiem y jednak, czy za udział w walce z arm ią rosyjską zostali oni ukarani.

Zubożenie kolonii tatarskiej doprowadziło do sporu między miesz­ kańcami ulicy Tatarskiej a Radziwiłłami. Jednak już w 1817 r. doszło do ugody. W wypisie z ksiąg m agistratu mińskiego czytamy: „Niniej­ szym kontaktem w ydanym i służącym Tatarom w mieście gubernialnym mińskim w Tatarskim Końcu na placach osiadłych a do ogólnej masy należącej Jaśnie Oświeconej Księżniczki Stefanii Radziwiłłówny nale­ żących jako to: Jakobowi Bohuszewiczowi, M ustafie Jakubowskiemu, wdowie Adamowej Arahimowiczowej, Chaseniowi Półtorzyckiemu, Aleksandrowi Szymkiewiczowi, Adamowi i Janow i Gębickiemu oraz To­ maszowi Olechnowiczowi wspólnie z T ataram i mieszkającemu sposobem następującym : Iż gdy pomienieni Tatarow ie z Olechnowiczem do roku teraźniejszego 1817 opłacają najw ięcej placowego, jak tylko od pręta po groszy 2, przy sporządzaniu dopiero birczaka postąpili jeszcze za wpisową dobrowolną ponieważ od pręta po groszu jednym z obowiązku płacenia corocznie od każdego już pręta placowego po groszy 3, a od morga placowego po 75. Mocą więc niniejszego k o n traktu wolni są Ta­ tarow ie i Olechnowicz bez żadnej już od nikogo przeszkody na placach swobodnie mieszkać, grunta morgowe używać, umówiony czynsz regu­ larnie za one w Mińsku przez kasjera pobierać się m ający opłacać, a w w ypadku nie płacenia, w którym kolw iek roku w term inie z m a­ jątków ruchom ych ettam przez egzekucją bez żadnej pretensji odpo­ wiadać, na ostatek podatki monarsze i dalsze inne miejskie prosto z siebie gdzie należy opłacać powinni będą” 83.

T atarzy aż do 1848 r. bez oporu płacili czynsz według zawartego k o n tra k tu 84. Jednak na początku lat pięćdziesiątych doszło do nowego konfliktu między mińskimi muzułmanami a Głównym Zarządem Dóbr Radziw iłłow skich85. Według wykazu dochodów jurydyki mińskiej z 1852 r. przy ulicy Tatarskiej mieszkało 9 rodzin muzułmańskich, które dzierżawiły po 3 morgi g r u n tu 86. Jednak żadna z rodzin nie zgodziła się na zawarcie nowego kontraktu na g ru n t podwyższającego czynsz. W 1853 r. plenipotent praw ny księcia W ittgensteina, zarządcy dóbr

8» AGAD, AR dz. XVIII, n r 340.

81 Zob. R ejestr w yboru czynszów z 1811 r. AGAD, AR dz. X VIII, n r 340, s. 55.

82 Do grupy tej należeli: Aleksander Aleksandrowicz, Sulejm an Biciutko i Cha- sień Rajeski; cyt. wg S. D u n i n , Rodosłownaja kniga tatarskich fam ilii W ieli- kogo Kniażestwa Litowskogo, Moskwa (rękopis); szerzej o szwadronie tym zob. P. B o r a w s k i , Dzieje, umundurowanie i uzbrojenie szwadronu tatarskiego lekko- konnego pułku gwardii Napoleona I (artykuł w przygotowaniu).

88 Wypis z ksiąg m agistratu mińskiego z 1817 r. AGAD, AR dz. XVII, n r 339, s. 105, 106.

84 Zob. Wiadomości o wyborze czynszu z jurydyki w latach 1844—1848. AGAD, AR dz. XVIII, n r 339, s. 129, 136.

85 AGAD, AR dz. XVIII, n r 339.

88 Były to rodziny: Abram a Pułtorzyckiego, Adama Gębickiego, M ustafy P uł­ torzyckiego, Amina Abramowicza, Samuela Pułtorzyckiego, Abram a Smolskiego, Assana Illiasowicza, A m urata Aleksandrowicza i Jana Gembickiego. AGAD, AR dz. XVIII, n r 339.

radziwiłłowskich, pisał do swego zwierzchnika: „Tatarzy, przed dwoma tygodniami, i to tylko niektórzy przynosili mi czynsz, nie podług mego nowego wyliczenia, lecz podług dawnego, znowu się odwołując do owego starego kontraktu, wiecznego jak n a z y w a ją . Powiedziałem osta­ tecznie Tatarom, że tylko do 15-go tego miesiąca [marca — P.B.] będę cierpliwym, a następnie w ejdę z prośbą do policji, prosząc o oczyszcze­ nie placów i wyrugowanie tych, którzy dziś się nie zgadzają na dopeł­ nienie umowy w roku przeszłym ze mną zaw artej” 87. Muzułmanie nie czekając na spełnienie groźby przez plenipotenta wysłali delegację do księcia Radziwiłła z prośbą o cofnięcie nowej tary fy podatkowej. In te r­ wencja ta nie przyniosła Tatarom spodziewanego zakończenia sporu. Konflikt przeciągnął się na następne lata 88. W drugiej połowie XIX w. sytuacja demograficzna kolonii tatarskiej stabilizuje się. Muzułmanie, w ypierani przez ludność żydowską, ograniczają swój stan posiadania do ulicy zwanej „Tatarski koniec” 89.

Osobną grupę muzułmanów mińskich, zupełnie nieznaną badaczom, stanowili T atarzy należący do kapituły wileńskiej. Prawdopodobnie zna­ leźli się oni w posiadaniu kościoła katolickiego przez darowiznę któregoś z wodzów litewskich po zwycięstwie nad ordyńcami. Pierwsze inform a­ cje na tem at tej społeczności pochodzą z la t trzydziestych XVII w. W tym czasie bowiem (1636) Tatarzy kapitulni postanowili wykupić od kościoła użytkowaną ziemię. Jednak dostojnicy kościelni, powołując się na praw o zakazujące Tatarom posiadania ziemi na „wieczność” od­ mówili sprzedaży, zastrzegając sobie jurysdykcję oraz daninę roczną „po 2 kopy, na znak poddaństwa, oraz jednorazową opłatę 200 kop gro­ szy” 9fl. W 1638 r. Tatarów kapitulnych postanowił wykupić od kościoła katolickiego m agistrat m iasta Mińska za 800 z łp 91. Przedsięwzięcie to, wobec sprzeciwu biskupa wileńskiego, nie zostało zrealizowane. W 1645 r. kapituła postanowiła sprzedać swych kłopotliwych i niechętnie płacących czynsz poddanych sufraganowi w ileńskiem u księciu Hieronimowi San- guszce za sumą 1000 złp. Również i ta transakcja nie doszła do skutku, bowiem w 1649 r. na sesji kapituły wileńskiej omawiano projekt wy­ dzierżawienia Tatarów mińskich „dla utrzym ania ich w porządku i aku- ratnej płatności czynszu” 92. Jak na razie, dalsze losy muzułmanów mińskich podległych kościołowi katolickiem u nie są znane. Można się domyślać, że na skutek postępu procesu asymilacji, a także nasilenia się tendencji m isyjnych w łonie kościoła katolickiego na terenie Wiel­ kiego Księstwa Litewskiego, Tatarzy przyjęli chrześcijaństwo i wtopili się w stan mieszczański Mińska. W XVII stuleciu znane są przykłady dobrowolnej chrystianizacji mińskich muzułmanów. Z konw ertytów wy­ wodził się wielce zasłużony dla m iasta burm istrz Jan Ułasowicz F u r s 93. Islam porzucił jego ojciec Ułas lub dziadek Ambroży.

87 AGAD, AR dz. XVIII, n r 339, s. 199. 88 Tamże, s. 225.

88 Zob. przykładowo: Bierczak generalny jurydyki m ińskiej z lat 1877/1878. AGAD, AR dz. XVIII, n r 339, s. 121—128.

80 J. K u r c z e w s k i , Kościół zam kow y, czyli katedra wileńska, cz. III: S tre­ szczenia aktów kapituły w ileńskiej, Wilno 1916, s. 131.

81 Tamże, s. 133. 82 Tamże, s. 147.

88 A. Ś n i e ż k o , Furs Jan, PSB t. VII, K raków 1948—1958, s. 186; T. S t r y ­ k i e w i c z - K o r z o n , Szkic historyczny o Tatarach litew skich, s. 172; J. T y s z ­ k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 226, 227.

T A T A R Z Y W D O B R A C H R A D Z IW IŁ Ł Ó W

77 Ośrodkiem życia religijnego muzułmanów mińskich był drew niany meczet zbudowany zapewne na przełomie XVI i XVII w .94 Plac, na którym stała świątynia, przez wiele łat był przedm iotem sporu Tatarów z praw osław nym duchowieństwem M ińska95. Według świadectwa m e­ tropolity kijowskiego Michała Rahozy posesja ta dostała się w ręce m u­ zułmanów przypadkowo. Otóż w latach dziewięćdziesiątych XVI w. mieszczanin m iński Szatyła zapisał w testamencie swój plac cerkwi Zm artw ychw stania P ań sk iego " . Posesja ta graniczyła z gruntam i Ta­ tarów radziwiłłowskich. P rezbiter cerkwi Stefan pożyczył od jednego z nich, Orzechowskiego dwie kopy groszy pod zastaw gruntu. W 1598 r. ojciec Zachariasz, duchowny cerkwi pod wezwaniem Zm artw ychw sta­ nia Pańskiego, sprzedał plac Tatarom, a ci postawili na nim swą świą­ ty n ię 97. W 1605 r. król Zygm unt III potw ierdzając Tatarom zakup g runtu cerkiewnego, tym samym zezwolił na budowę meczetu w Mińsku. Mimo to praw osław ni przez cały wiek XVII w ysuw ali roszczenia pod adresem gminy m uzułm ańskiej w Mińsku. „Pójdź do Mińska i spytaj — wołał demagogicznie w 1644 r. Euzebiusz Pomen, mnich kijowski — na jakim placu tatarsk i meczet stoi? Dowiesz się, że na tym , gdzie cerkiew była Narodzenia Pana naszego” 98. Również w XVIII i XIX w. co jakiś czas praw osław ni podnosili problem rew indykacji placu, na którym stał meczet. Tak było na przykład w 1837 r . 99

Na peryferiach Mińska, za ulicą Koniec Tatarski, m uzułmanie mieli swój cm entarz. W źródłach określany on jest mianem „mogiłek ta ta r­ skich w zaroślach” loe.

Osadnictwo tatarskie w swoich dobrach popierali nie tylko Radzi­ wiłłowie. Tak na przykład inw entarz m ajętności iw iejskiej z 1561 r. należącej do Kiszków wymienia w mieście Iwiu kilka rodzin ta ta r­ skich 101. Mieszkały one głównie przy ulicy Nowogrodzkiej, gdzie posia­ dali domy i niewielkie, jednoprętowe ogrody. W śród muzułmanów iw iej- skich zamożnością wyróżniał się niejaki M achmet Bohdanowicz, który pod miastem dzierżył jedną włókę ziemi ш .

Jak wskazuje inw entarz z 1598 r. skupisko tatarskie na ulicy No­ wogrodzkiej nie rozwinęło się 103. Mieszkał tam jedynie „Magmieć Ordy- niec T atarzyn”, który miał tam dom i ogród. Po pożarze lw ia tam tej­ szych muzułmanów przeniesiono na przedmieście. Pod koniec XVI stu­ lecia skupisko to liczyło 14 rodzin 10ł. Ludność ta zajmowała się głów­ nie rolnictwem. Z gruntów swoich miała płacić czynsz.

84 Por. list z 1605 r. AGAD, AR dz. XVIII, n r 339, s. 7—10.

95 Zob. T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , S zkic historyczny o Tatarach litew ­ skich, s. 170; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 296.

*« AGAD, AR dz. XVIII, n r 339, s. 7—10. 97 Tamże.

98 W. S y r o k o m l a , M ińsk, „Teka W ileńska”, 1857, n r 2, s. 151—153.

99 Zob. R aport adm inistratora kojdanowskiego z 1837 r. AGAD, AR dz. XVIII, n r 339, s. 12, 13, 15, 42.

100 AGAD, AR dz. XVIII, n r 340.

191 AGAD, AR dz. XXV, n r 1467, k. 6, 11; por. J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 241.

102 AGAD, AR dz. XXV, n r 1467, k. 11. 1M AGAD, AR dz. XXV, n r 1468, k. 8.

104 Inw entarz m ajętności iwiejskiej z 1598 r. wymienia: Szczęsnego Woronowi­ cza, Abrama Woronowicza, Półtoraka Woronowicza, Mikołaja Gumilicza, M ahmeta Gumilicza, Wojnasa Machmeciewicza, Machnięcia Lichaczewicza, Selima

Gdy w 1597 r. ogień zniszczył Iwie, Stanisław Kiszka, wojewodzie witebski, tam tejszych Tatarów zwolnił na kilka łat od płacenia czynszu, dawania podwód i noszenia listów. U trzym ał natom iast obowiązek „sia- nożniwa w każdy rok latem po trzy dni sierpem robić albo żąć m ają” 105. Według inw entarza z 1598 r. pojedyńcze rodziny tatarskie mieszkały w siołach — Stryżeniętach, Koleśnikach, Maliszyszkach i Misiukowi- czach 106.

Inw entarz m ajętności iwiejskiej należącej w 1634 r. do Mikołaja Kiszki wskazuje, że większość podmiejskich gruntów tatarskich przeszła w ręce ch rześcijan 107. Jednak dokum ent ten wymienia imiennie „Ta­ tarów należących do majętności iw iejskiej” — Szczęsnego Abrahimo- wicza, Achmeta Woronicza, Jaśka Wojnaszewicza, Żdana Basarabowi- cza, Bohdana Achmieciewicza, M ortuzę Siełimowicza, Asana Sielimo- wicza oraz T atarkę Smohilową wdowę 108.

D okumenty będące przed wojną w posiadaniu Józefa Szabanowicza, mieszkańca Murawszczyzny, wskazują, że osadnictwo tatarskie w oko­ licy lw ia istniało także w drugiej połowie XVII w. i w następnym stu­ leciu. Dwa pierwsze przekazy z 1690 i 1729 r. dotyczą sprzedaży ziemi Tatarom przez mieszczan iwiejskich, trzeci zaś, najciekawszy, sporzą­ dzony w 1775 r. omawia podział gruntów w rodzinie muzułmańskiej. Ponieważ dokum enty te zachowały się jedynie w streszczeniu sporzą­ dzonym w 1938 r. przez S. K r y c z y ń s k i e g o , podajemy ostatni prze­ kaz za tym autorem . „Ewa Adamowa Szabaniczowa, wdowa, »Tatarka i obywatelka z przedmieścia Tatarów«, dzieli swe grunta między czte­ rech synów: Dawida, Muchę, Abrachima i Samuela Szabanowiczów przed świadkami — sąsiadami »obywatelami tejże wsi«. G runta te leżą »na uroczyszczu w Matyszkach« i »na uroczyszczu Murawszczyźnie«. Wspo­ mniane grunta Tatarów: Daniela Rafałowicza, Abrahima Aleksandrowi­ cza i Michała Aleksandrowicza. D att. w przedmieściu Tatarów 3 lutego 1775. Podpisani (kółkami) Szabanowicze: Ewa, wdowa, Dawid, Michał (s.) i Abrahim oraz pieczętarze (też kółkami): Abrahim Ractypowicz, Roman Aleksandrowicz, Roman Aliaszewucz i Safar Szabanowicz. Na stronie odw rotnej nadpis literam i arabskim i »Mustafa Szabanowicz«” 109. W XVII stuleciu niewielka kolonia tatarska istniała w Myszy, p ry ­ w atnym miasteczku Wiśniowieckich. Według inw entarza z 1650 r. przy ulicy Tatarskiej żyło 9 rodzin m uzułmańskich no. Sądząc z chrześcijań­ skich imion noszonych przez tę ludność było to co najm niej drugie po­ kolenie osadników tatarskich. W ydaje się, że muzułmanie ci utrzym y­ wali się z ogrodnictwa, chociaż brak na to w yraźnych dowodów. J. Tysz­ ciewicza, Ardaszewicza, Hazdasza K urm antaja, Lewosza Ordaszewicza, Jaska Or- daszewicza, Ajsę Hnieszkiewicza, Szczęsnego Olejewicza. AGAD, AR dz. XXV, n r 1468, k. 9.

AGAD, AR dz. XXV, n r 1468, k. 9; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 142.

we w siole Stryżnięta mieszkał Szczęsny Szaban; w siole Koleśniki —- L e­ mon Mehmiedowicz; w siole Małyszyszki — Szczęsny Ordyniec oraz Jensejć Or- dyniec; w siole Misurkowicze — Ahmeć, a w wójtostw ie zbojskim — Jusup Ta- tarzyn. AGAD, AR dz. XXV, n r 1468, k. 15, 18, 30, 32.

197 AGAD, AR dz. XXV, n r 1469, k. 7; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 242.

798 AGAD, AR dz. XXV, n r 1469, k. 10.

109 S. К г у с z у ń s k i, Tatarzy litewscy, s. 309.

110 BCzart., rkps 4509, k. 9, 12; J . ' T y s z k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 253.

T A T A R Z Y W D O B R A C H R A D Z IW IŁ Ł Ó W

79 kiewicz przypuszcza, że kolonia ta została utworzona z jeńców lub uchodźców nogajskich.

Poszczególne rodziny mieszczan wywodzących się z Tatarów wystę­ powały w wielu mniejszych lub większych grodach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Najczęściej ludność ta była silnie zasymilowana. Niekiedy jedynym jej wyróżnikiem była adnotacja przy imionach — „tatarzyn”, „Tatarius”, „Ordyniec” i t p .111 Tak na przykład w XVI w. pojedyńcze rodziny Tatarów-mieszczan spotykam y w Kłecku i Pińsku m , w XVII w. w Bielicy, Kopylu, Lachowiczach, Poporciach, Słucku i S zaw lachm , w XVIII stuleciu w Nieświeżu lu .

Przekazy źródłowe o pojedyńczych rodzinach mieszczańskich pocho­ dzenia tatarskiego mogą być interesujące dla dziejów osadnictwa m u­ zułmańskiego w Wielkim Księstwie jedynie wówczas, gdy dostarczają dokładniejszych informacji. Dlatego też wśród wymienionych wyżej miejscowości ważny jest dla nas przekaz o rodzinie Mikołaja Okiewi- cza Tatarzyna z Szawlan, żmudzkiego miasteczka Szemiotów. Według inw entarza z 1619 r. rodzina ta, mieszkająca w jednym domu przy ulicy Dwornej, składała się z 8 osób: wspomnianego Mikołaja Okiewicza, jego żony Zofii M ontwiłłówny, zięcia Ław ryna Urbanowicza z żoną Dorotą Mikołajówną, trzech wnuków i jednej w n u czk i115. Okiewiczowie utrzy­ mywali się z wyszynku piwa i wódki, upraw y ziemi podmiejskiej (pół włóki) oraz kraw iectw a. Sądząc po imionach i patronim ikach Mikołaj Okiewicz i jego wszyscy krew ni byli katolikam i. W przekazie tym n aj­ istotniejsze jest to, że była to rodzina wielopokoleniowa. Tak więc moż­ na postawić tezę, że znaczna część tatarskich dymów miejskich to ro­ dziny wielopokoleniowe, czyli dosyć liczn elle.

Mimo że księstwo kleckie było terenem intensyw nej kolonizacji ta­ tarskiej zarówno w czasach książąt Jarosławowiczów, jak i Radziwiłłów, jednak ordyńców osadzano wyłącznie na r o l i ш . Z Tatarów tworzono naw et osobne wsie ш . Do w yjątków należy rodzina niejakiego Szymona Tatarzyna mieszkającego w K łecku przy ulicy W ileńskiej w latach pięć­ dziesiątych XVI w. ш . Kolonia m uzułm ańska w tym mieście powstała dopiero na początku XIX w., kiedy to radziwiłłowscy Tatarzy-ziemianie ulegli niem al całkowitej pauperyzacji. Opis ordynacji kleckiej sporzą­

111 Por. o rodach ziemiańskich pochodzenia tatarskiego na Litw ie: Р. В o r a w ­ s k i , W. S i e n k i e w i c z , Chrystianizacja Tatarów W ielkiego Księstwa L itew ­ skiego, s. 87—114.

111 Piscotoaja kniga pinskogo i kleckogo kniażestwa, Wilno 1884, s. 390; Pisco- waja kniga bywszogo pinskogo starostwa, Wilno 1874.

118 AGAD, AR dz. XXV, n r 176, 1766/1, 2004; por. J. T y s z k i e w i c z , Tata­ rzy na L itw ie i w Polsce, rozdz. Zajęcia i liczba m iejskiej ludności tatarskiej, s. 222—253.

111 AGAD, AR dz. XXV, n r 2689, s. 6, 22; J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 246.

1,5 Lietuvos inventoriai X V II s., wyd. K. J a b i o n s k i s , M. J u c a s , Vilnius 1962, s. 87.

118 Powyższą tezę potwierdza rew izja dóbr tatarskich z 1631 r., według której rodziny tatarskie były liczne i zazwyczaj składały się z ojca i m atki oraz kilku dorosłych synów z rodzinami. P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , T. W a s i - o.w s *c i, -Rewizja dóbr tatarskich z 1631 r. — sum ariusz i w ypisy, „Acta Baltico- -Slavica” (w druku),

Zob. P. B o r a w s k i , Tatarzyrziemianie w dobrach Radziwiłłów. ™ AGAD, AR dz. XXV, n r 1687, s. 17.

dzony w 1834 r. wymienia w Kłecku 316 domów, w tym 13 należących do Tatarów 12°.

Początki osadnictwa tatarskiego w księstwie nieświeskim należącym do Radziwiłłów sięgają co najm niej przełomu XV i XVI w .121, co do­ prowadziło do powstania na tym terenie trzech dużych osad tatarskich — Pleszewicz, Kaczanowicz i Dubiejek; m iejskie osadnictwo tej ludno­ ści w Nieświeżu i okolicznych miasteczkach nie ukształtowało s i ę 122. Jak w skazują badania J. Tyszkiewicza, w XVII stuleciu nie było lud­ ności tatarskiej w Nieświeżu, Mikołajewszczyźnie i M ohilnej123. Poje­ dyncze rodziny tatarskie lub pochodzenia tatarskiego pojawiły się w Nie­ świeżu dopiero w 1733 r . 124.

Również w księstwie słuckim występowało — co najm niej od poło­ wy XVII w. — osadnictwo muzułmańskie 125. Jednak w samym Słucku Tatarzy nie mieszkali. Według J. Tyszkiewicza w drugiej połowie XVII w. miasto to „dawało zatrudnienie dwóm rodzinom tatarsk im ” 126. T atar Konionko prowadził kram rybny, a drugi nieznany z imienia Ta­ tarzyn był w eterynarzem . Wydaje się jednak, że nie mieszkali oni na terenie Słucka.

Jak w skazują siedemnastowieczne przekazy źródłowe, Radziwiłłowie w księstwie kopylskim osiedlali Tatarów jedynie na roli, tworząc z nich dosyć liczną kolonię ziemiańską we wsi Rymie 127. Tatarską kolonizacją miejską nie byli specjalnie zainteresowani, stąd też muzułmanie na terenie m iasta K opyla występowali sporadycznie. Inwrentarz z 1650 r. odnotował w grodzie tym tylko jedną rodzinę 128.

Również dzieje kolonii tatarskiej w Smorgoniach wskazują, że Ra­ dziwiłłowie nie przyw iązywali większego znaczenia do osadnictwa m u­ zułmańskiego w swych miastach. Enklawa ta, licząca kilka rodzin — jak w skazują zachowane inw entarze — powstała najprawdopodobniej w połowie XVIII stulecia 129. Jej mieszkańcy wywodzili się z ubogich ziemian tatarskich, którzy przenieśli się do Smorgoń w poszukiwaniu chleba. Chociaż osadzono ich w mieście, spełniali oni tzw. „powinność tatarsk ą”, przypom inającą posługi bojarskie 13°. P rzy tym wszystkim uważani byli za mieszczan.

Istnienie ludności tatarskiej w m iastach litewskich należących do Radziwiłłów, praktycznie biorąc, nie miało większego znaczenia dla roz­ woju ekonomicznego tych grodów. Poza Mirem i jurydyką w Mińsku jej działalność gospodarcza była mało zauważalna, nie przynosiła też istotnych korzyści właścicielom miast. Wynikało to z faktu, że popu­ lacja tatarska w miastach radziwiłłowskich była nieliczna, w drugiej

220 AGAD, AR dz. XXV, n r 1688, k. 168.

121 Zob. P. B o r a w s k i , Tatarzy-ziemianie w dobrach Radziwiłłów. 122 AGAD, AR dz. XV, t. 1, pl. 14, n r 48, 49.

122 J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litw ie i w Polsce, s. 246. 121 AGAD, AR dz. XXV, n r 2689, s. 6, 22.

125 AGAD, AR dz. XXV, n r 287, 1879; P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , Chrystianizacja Tatarów w W ielkim Księstwie Litew skim , s. 110.

128 J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na L itw ie i w Polsce, s. 247.

127 Zob. P. B o r a w s k i , Tatarzy-ziemianie w dobrach Radziwiłłów.

128 Inw entarz majętności kopylskiej z 1650 r. AGAD, AR dz. XXV, n r 176G/1. 128 Inw entarz m agnatskich władiennii Biełorussii X V II— X V III w. Władienie Smorgon, Minsk 1977, s. 153, 100, 201.

T A T A R Z Y W D O B R A C H R A D Z IW IŁ Ł Ó W ₈₁

połowie XVII w. nie przekraczała 300—400 głów m . Tatarzy jako mie­ szczanie stanow ili dla Radziwiłłów mało atrakcyjny elem ent osadniczy. Dlatego też magnaci ci, popierając w swych dobrach kolonizację ta ta r­ ską na praw ie w ojennym nie byli zainteresowani osiedlaniem m uzuł­ manów w miastach. S tarali się, by do ich posiadłości przyjeżdżali prze­ de tvszystkim zawodowi wojskowi, którzy mogliby pełnić służbę w oj­ skową w oddziałach nadworonych. Stąd też chętnie przyjm owano Ta­ tarów m ających praktykę w ojenną w arm ii Rzeczypospolitej. Znamy przykłady osiedlania w latyfundiach radziwiłłowskich nie tylko poszcze­ gólnych oficerów i żołnierzy chorągwi tatarskich, ale również całych oddziałów złożonych z litewskich muzułmanów 132.

Tatarscy rzemieślnicy, furm ani i ogrodnicy — jak w skazują zacho­ wane przekazy źródłowe — nie mieli dobrej opinii u zawodowych w oj­ skowych 133 W środowisku tym powszechnie uważano, że nie są oni dobrym m ateriałem na żołnierzy. Również na polu gospodarszym Ta­ tarzy miejscy znacznie ustępowali ludności żydowskiej i ruskiej. Mało ruchliwi i pozbawieni inicjatyw y do końca istnienia państw a polsko-li­ tewskiego należeli do najuboższych w arstw ludności miejskiej. Wśród miejskich m uzułmanów potrafiły się wybić jedynie rodziny wywodzące się ze spauperyzow anych ziemian. Tak było z rodziną Fursów w Miń­ sku ш .

Ludność m uzułm ańska radziwiłłowskich m iast i miasteczek, w prze­ ciwieństwie do skupisk w Wilnie, Trokach czy Nowogródku, nie była zbyt zróżnicowana pod względem prawnym. Być może w yjątek stanowi tu jurydyka w M ińsku 135. Na ogół jednak sytuacja Tatarów tych była niemal taka sama jak mieszczan w yznania chrześcijańskiego. N aw et w większych koloniach Tatarzy radziwiłłowscy nie posiadali odrębnego samorządu. W ydaje się, że nigdy też nie starali się go stworzyć. Wśród chrześcijańskiego mieszczaństwa w yróżniali się jedynie religią. Całe ich życie społeczne koncentrowało się wokół meczetu, ew entualnie domu modlitwy. Tatarską grupę etniczną konsolidowała przede wszystkim re- ligia. Ich odrębność uwidaczniała się głównie podczas sporów z ludno­ ścią chrześcijańską.

Jednorodność społeczno-prawna Tatarów w miastach należących do Radziwiłłów w ynikała z faktu, że możnowładcy ci nie interesowali się kolonizacją tatarską w grodach. Stąd też wszyscy osiedlający się w ich miastach, niezależnie od poprzedniego statusu społecznego, staw ali się pryw atnym i mieszczanami Radziwiłłów.

ш Wyliczenie według inw entarzy m iast radziwiłłowskich cytowanych w a r­ tykule. W przygotowaniu artykuł o liczebności Tatarów w W ielkim Księstwie Li­ tewskim.

132 Archeograficzeskij sbornik dokum entów otnosiaszczichsia к istorii siewiero- zapadnoj Rusi t. V III, W ilna 1870, s. 401, 402; por. P. B o r a w s k i , Tatar zy-zie- mianie w dobrach Radziwiłłów.

133 AGAD, AR dz. II, t. 7, n r 944; również T atarzy służący w chorągwiach ziemskich w XV II w. nie mieli dobrej opinii: AGAD, AR dz. VI, t. 4, s. 464.

m Por д Ś n i e ż k o , Jan Furs, s. 186; T. S t r y k i e w i c z - K o r z o n , S zkic o Tatarach litewskich, s. 172.

The author referred to proposals made by J. L e G o f f : 966 notes con­ cerning tim e and its m easurement are divided according to distinct categories. The time of the Church (44,5 per cent of all notes), of the secular authorities (47,5 per cent), of Nature (0,8 per cent) and of the human individual (7,1 per cent) are exam ined separately, and m ost attention is devoted to the latter. The author perceives differences in the interpretation of tim e by particular court clerks (a marked growing importance of linear time) although the life and social m entality of the investigated persons w ere governed by cyclical time, expressed by means of natural-institutional concept; reference to tim e of the individual constituted only a supplementation.

P. BORAWSKI — The Tatars in the Towns and Estates of the R adziw iłł Fa­ m ily ...65 The article presents the history of th e Muslim population — the majority originated from prisoners of war — settled in private towns belonging to the Radziwiłł fam ily in the Grand Duchy of Lithuania during the sixteenth -n in e­ teenth centuries (Kłeck, Kojdanow, Krasno, Mir, Mińsk, N ieśw ież, Słuck, Sm o- lenica, Smorgonie). This was a socially and professionally differentiated popu­ lation (artisans, traders, wagon drivers, gardeners, soldiers) w ho created sm all settlem ents (which in the second half of th e seventeenth century did not exceed over 300—400 persons), w ith a restricted econom ic significance, deprived of self- -governm ent and distinguished only by its religious convictions.

M. CIOŁEK, В. KORZENIOWSKI, J. ŚLUSARCZYK — Polish Society and the Enemy — a Stuay into Stereotypes and Prejudices. The Case of th e 1919 E l e c t i o n s ...83 In tnis presentation of the im age of political opponents in the propaganda of political parties during the 1919 elections, the author indicates the w illingness to discredit opponents by charging them w ith foreign descent, crim inal m isde­ meanours and betrayal of the nation. They draw attention to the fact that si­ m ilar accents appeared in the election propaganda in 1990.

MATERIALS

W. URBAN — The Village and th e Rectory, N otes by the Rector of Gdów, 1597—

—1604 . 93

Father Jan Dębochowski, the rector of the village of Gdów, near Cracow, conducted rather regular notes in the years 1597—1604. They concern prim arily the size and collection of tith es in the parish. The source offers an opportunity to observe the econom ic and social life of a local com m unity in L ittle Poland at the turn of th e sixteenth century.

M. ANDRZEJEWSKI — The Arrival of Ignacy M ościcki in Switzerland at the

End of 1939 and B eginning of 1940 105

Two documents from a S w iss archives pertain to asylum granted by S w it­ zerland to Ignacy Mościcki, the President of th e Polish Republic, w ho w as inter­ ned in Romania after the defeat of Septem ber 1939. M ościcki had S w iss citizenhsip and the governm ent in Berne w as concerned only w ith avoiding a deterioration of its relations w ith th e Third Reich ow ing to th e arrival in Switzerland of a Po­ lish head of state.