ISSN 1509-1619
Alina Filinowicz
Instytut Filologii WschodniosáowiaĔskiej Uniwersytet w Biaáymstoku
NAZWY TERENOWE POWIATU SOKÓLSKIEGO Z SUFIKSEM -ICHA
Key words: microtoponyms, toponym form, linguistic hybrid, Polish-Belorussian border territory, Baltic elements
WĞród róĪnego typu formantów topograficznych zarejestrowanych w mikrotopo- nimii powiatu sokólskiego na uwagĊ zasáuguje sufiks -icha. Jest on charakterystyczny dla nazw geograficznych polsko-biaáoruskiego pogranicza jĊzykowego. W terenowych nazwach wáasnych Sokólszczyzny formant -icha stosowany jest do tworzenia nazw miej- sca gáównie od nazw osobowych. Mikrotoponimy te okreĞlają przynaleĪnoĞü do osób, są wiĊc nazwami dzierĪawczymi.
Powiat sokólski znajduje siĊ w Ğrodkowej czĊĞci obecnego województwa podla- skiego przy granicy z Biaáorusią. W przeszáoĞci rejony naleĪące do dzisiejszej Sokól- szczyzny pokrywaáa rozlegáa Puszcza GrodzieĔska. PoáoĪona w granicach Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego, wchodziáa w skáad dóbr królewskich i administracyjnie naleĪaáa do powiatu grodzieĔskiego w województwie trockim1. Badany obszar zasiedlony zostaá stosunkowo póĨno. Na przeáomie XVII i XVIII w. procesy osadnicze na SokólszczyĨnie nie byáy jeszcze zakoĔczone. Jak stwierdza historyk J. Jakubowski: „Miasto powiatowe Sokóáka oraz prawie caáy obecny powiat sokólski powstaáy na „surowym korzeniu”, po wykarczowaniu puszczy w wieku XVIII” [Jakubowski 1935, 107].
Teren caáej Biaáostocczyzny od najdawniejszych czasów byá terenem styku plemion baátyckich i sáowiaĔskich, a w XV–XVII wieku rejonem styku i krzyĪowania siĊ fal osadnictwa polskiego (mazowieckiego) z zachodu z osadnictwem biaáoruskim idącym ze wschodu z rejonu Grodna i Woákowyska. Nurt osadnictwa biaáoruskiego zawieraá domieszkĊ ludnoĞci litewskiej i potomków dawnej JaüwieĪy.
Obecnie powiat sokólski zróĪnicowany jest pod wzglĊdem etnicznym, jĊzykowym i konfesyjnym. Mieszkają tu obok siebie Polacy, Biaáorusini, Tatarzy, a dawniej byli teĪ
1 Zagadnienie kolonizacji Biaáostocczyzny szeroko omówiá J. WiĞniewski w licznych artykuáach [WiĞniewski 1977, 7–80; 1964, 115–135].
Litwini. Dzisiaj na omawianym terenie obok gwar polskich wystĊpują gwary biaáoru- skie. Gwara biaáoruska peáni funkcjĊ jĊzyka domowego w obrĊbie rodziny i ewentualnie mieszkaĔców danej wsi, a polszczyzny uĪywa siĊ w kontaktach zewnĊtrznych z obcymi, w szkole, w koĞciele. Ten ukáad stosunków jĊzykowych ulega stopniowym zmianom w związku z wkraczaniem polszczyzny do Īycia codziennego. W zachodnim pasie zasiĊ- gu gwar biaáoruskich Ğrednie i máodsze pokolenie mówi juĪ wyáącznie po polsku, a gwara biaáoruska zachowaáa siĊ czĊĞciowo jako Ğrodek porozumiewania siĊ ludzi najstarszych.
CzĊĞü mieszkaĔców wschodnich terenów powiatu jest dwujĊzyczna. Rozmieszczenie gwar wschodniosáowiaĔskich na omawianym obszarze, waĪniejsze cechy fonetyczne, morfologiczne i leksykalne tych gwar przedstawione są w Atlasie gwar wschodniosáo- wiaĔskich Biaáostocczyzny [1980; 1988, 1993; 1995, 1996, 1999, 2002].
ħródáem materiaáowym artykuáu są zapisy gwarowe nazw terenowych z obszaru póánocno-wschodniej Polski zebrane w latach 1961–1969 przez zespóá filologów2 pod kierunkiem prof. Antoniny ObrĊbskiej-JabáoĔskiej, podczas prac nad rejestracją nazw miejscowoĞci i obiektów fizjograficznych na zlecenie Komisji Ustalania Nazw Miejsco- woĞci i Obiektów Fizjograficznych przy UrzĊdzie Rady Ministrów RP. Materiaáy gwa- rowe zostaáy uzupeánione czĊĞciowo o wáasne zapisy zebrane w terenie od miejscowej autochtonicznej ludnoĞci.
F. Sáawski w I tomie Sáownika prasáowiaĔskiego [Sáawski 1974, 73] stwierdza, Īe formant -icha jest produktywny tylko w jĊzykach wschodniosáowiaĔskich (gáównie w rosyjskim), gdzie tworzy przede wszystkim nazwy istot Īywych páci ĪeĔskiej od odpo- wiednich nazw mĊskich. W jĊz. rosyjskim spotyka siĊ takĪe derywaty odprzymiotnikowe i odczasownikowe, zwykle ekspresywne nomina agentis, np. spicha ‘kobieta Ğpioch’
<spat’ ‘spaü’>. W innych jĊzykach sáowiaĔskich suf. -icha jest wyjątkowy, albo nawet caákiem nieznany, konstatuje Sáawski.
R. Grzegorczykowa i J. Puzynina [Grzegorczykowa, Puzynina 1979, 90] podają, Īe sufiks -icha w jĊzyku polskim jest prawie caákowicie poza zasiĊgiem jĊzyka ogólnego, a spotykane z tym formantem apelatywy naleĪą przewaĪnie do regionalizmów wschod- nich. Sáownik jĊzyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego [Doroszewski 1958–69]
notuje nazwy ĪeĔskie z nacechowaniem ekspresywnym rubaszno-niechĊtnym lub Īar- tobliwym: Cyganicha, Kozaczycha, kowalicha, parobczycha; nazwĊ samicy bocianicha;
nazwy wódek: buraczycha, ziemniaczycha. MoĪna tu teĪ doáączyü nazwy botaniczne ognicha i rzepicha oraz jedyną odczasownikową oblepicha (reg.).
W ojkonimii i mikrotoponimii formant -icha sáuĪy gáównie do tworzenia nazw miejsca (nomina loci) od nazw osobowych. ZasiĊg wystĊpowania nazw geograficznych z formantem -icha, zagĊszczenie i produktywnoĞü tych nazw na terenie polsko-biaáoruskie- go pogranicza przedstawiá M. Kondratiuk [Kondratiuk 1986, 193–197; 1994, 169–184].
Natomiast rozpowszechnienie nazw geograficznych z -icha w jĊzykach wschodnio- sáowiaĔskich najpeániej opracowali M. Biryáa i W. Lemciuhowa [Biryla, Lemcjuhova
2 Mikrotoponimy z ówczesnego powiatu sokólskiego zebraá w latach 1965–1967 M. Wróblewski, a z pow. dąbrowskiego w roku 1967 – M. Kondratiuk.
1973, 50–58; Ʌɟɦɰɸɝɨɜɚ 1970, 114–115; ɉɚʆɥɟɧɤɚ 1978, 66–68]. W funkcji toponi- micznej wystĊpuje teĪ na LubelszczyĨnie i to gáównie w jej wschodniej czĊĞci3.
W mikrotoponimii pow. sokólskiego formant -icha wykazuje znaczną produktyw- noĞü. W funkcji nazwotwórczej wystąpiá 80 razy, w tym 68 razy w funkcji dzierĪawczej, zarejestrowano 10 mikrotoponimów w znaczeniu relacyjnym i tylko 2 nazwy zakwali- fikowano jako topograficzne. NiĪej podano wykaz nazw terenowych z sufiksem -icha wystĊpujących na omawianym obszarze.
An'oszczycha, gw. An'ošþyxa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Borki, gm. Sup. – N. dzierĪ. od nazw. Onoszko, notowanego w pow. sokólskim4 KAB, SNSo: 121. W gwa- rach akających Biaáostocczyzny forma gwarowa nazwiska ma postaü An'oško.
Ar'amicha, gw. Ar'am’ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, kol., áąka, wĞ Kumiaáka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Aram d im. Awram, Abram, im. cerk. Awraam, pol. i hebr. Abraham BirBa I 19–20.
Aǎr'amicha, gw. Aǎr'am’ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Rudawka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od brus. n. os. Auram, Awram = im. cerk. Awraam, pol. i hebr. Abraham BirBA I 19–20.
Baáaban'icha, gw. BaáabaĔ'ixa, gen. -Ĕ'ix’i, loc. -Ĕ'iĞi, áąka, wĞ Kumiaáka, gm. Jan.
– N. dzierĪ. od nazw. Baáaban notowanego w powiecie sokólskim SNSo: 20.
B'ejnicha, gw. B'ejĔixa, gen. -x’i, loc. -Ği: 1) áąka i las, wĞ Jezierzysk, gm. Czar., pow. biaá.; 2) pole, zaroĞla, wĞ Niemczyn, gm. Czar., pow. biaá.; 3) áąka, wĞ Zdroje, gm.
Kor. – N. dzierĪ. utworzona od n. os. Bein-is, lit. Beƭ-noras, zob. szerzej KonEB 89.
Biarw'icha, gw. B’arv’'ixa, gen. -x’i, loc. -v’'iĞi: 1) rzeka, áąka, pole, wĞ Bierwicha, gm. Sid.; 2) gw. B’erv’'ixa, gen. -x’i, loc. -Ğe, rzeka, áąka, wĞ Siekierka, gm. Sid. – N. relac. od n. rzeki Bierwicha – lewy dopoáyw rzeki Sidry.
Bieniasz'ycha, gw. B’eĔaš'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, wzgórze, wĞ Ostra Góra, gm. Kor.
– N. dzierĪ. od nazw. Bieniasz SNSo:111.
Bierwian'icha , gw. B’erv’aĔ'ixa, gen. -x’i, loc. -Ĕ'iĞi, áąka, wĞ Lipina, gm. Sok. – N.
top. od ap. brus. ɛɟɪɜɹɧɨ ‘kloc, káoda, drzewo zrąbane bez gaáĊzi’ BM 86.
Br'oszczycha, gw. Br'ošþyxa, gen. -x’i, loc. -Ğe, áąka, wĞ Haáe, gm. Sok. – N. top., moĪe od lit. ap. brastà ‘páytkie miejsce w rzece, przez które moĪna przejĞü albo przeje- chaü; bród; mokra grząska droga; topiel, grzĊzawisko’ zob. KonTF 174. Albo n. dzierĪ.
od n. os. *Broszcz, BroĪek, *BroĪko d AmbroĪy.
Bur'elicha, gw. Bur'elixa, gen. -x’i, kol., pole, wĞ StaroĪyĔce, gm. Lip., pow. aug.
– N. dzierĪ. od nazw. Burel wystĊp. w okolicy SNSo: 36, te zaĞ od lit. n. os. *Bur-el-is derywowanej od Bùras, jak lit. nazw. Bur-áitis, -ìkas, -eikà KonEB 92.
3 W pracy M. àesiowa, Terenowe nazwy wáasne Lubelszczyzny, zarejestrowano 35 mikrotoponimów z formantem –icha [àesiów 1972, 113, 188].
4 Nazwiska mieszkaĔców powiatu sokólskiego wynotowano z Kartoteki antroponimów Biaáostoc- czyzny dostĊpnej u prof. M. Kondratiuka (skrót KAB) oraz ze Sáownika nazwisk uĪywanych w Polsce na początku XXI wieku, opracowanego przez Kazimierza Rymuta. Sáownik zawiera zestawienie wszystkich nazwisk uĪywanych w Polsce w 2002 roku. Wersja elektroniczna Sáownika przygotowana jest w kom- puterowym programie PDF przez Zakáad Onomastyki Polskiej Instytutu JĊzyka Polskiego PAN (Skrót SNSo:, gdzie So: oznacza powiat sokólski, a cyfra po dwukropku informuje o iloĞci nosicieli danego nazwiska w pow. sokólskim).
B'uĞlicha, gw. B'uĞlixa, gen. -ix’i, loc. -Ği: 1) pastw., wĞ Dáugi àug, gm. Kor.;
2) kol., pastw., wĞ Przystawka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Busieá (: brus. ɛɭɫɟɥ ‘bo- cian’, ɛɭɫɥɿɯɚ ‘samica bociana’) BirBA II 71.
Chaci'enicha, gw. Xaü'ơĔixa, gen. -x’i, loc. -ĔiĞe, áąka, wĞ Podáubianka, gm. Jan.
– N. dzierĪ. por. brus. n. os. ɏɚɰɟɧɹ, ɏɚɰɹɧ (: brus. ɯɚɰɟɰɶ ‘chcieü, oczekiwaü’) BirBA II 429 lub st.pol. n. os. Chocian, ChocieĔ MalSN 66, 137.
Czerep'icha, gw. ýerep’'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, kol., pole, áąka, wĞ Brzozówka Ko- ronna, gm. Czarna Biaáostocka, pow. biaá. – N. dzierĪ. od nazw. Czerep KAB, Czerepica SNSo: 3.
Dr'abicha, gw. Dr'ab’ixa, gen. -x’i, loc. -b’iĞi, áąka, wĞ Dworzysk, gm. Sok. – N. dzierĪ. od n. os. Drab BirBA II 135, KAB.
Dracz'ycha, gw. Draþ'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Teolin, gm. Jan. – N. dzierĪ.
od n. os. Dracz (: brus. ɞɪɚɱ ‘ptak áąkowy o charakterystycznym terkoczącym gáosie, derkacz – Cres, cres’ lub od dracz ‘áupieĪca’) BirBA II 136.
Dzi'adziawicha, gw. Ɂ’'aক’av’ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka w lesie, wĞ Kumiaáka, gm.
Jan. – N. dzierĪ. od brus. n. os. Dziadzia, Dziadzio BirBA II 132, KonTF 175.
Gieá'ozicha, gw. G’eá'oĨixa, gen. -x’i, loc. -Ği, kol., pole, áąka, wĞ Kumiaáka, gm. Jan.
– N. dzierĪ. od lit. n. os. Gelãžius, Gelͅž-ơ, Gelͅžius (: ap. lit. geležìs ‘Īelazo’; gelãžius = gelͅžius ‘kowal; czáowiek zajmujący siĊ handlem wyrobami z Īelaza’) KonTF 175.
G'oáczycha, gw. G'oáþyxa, gen. -x’i, loc. -Ğe: 1) áąka, wĞ Sosnowe Bagno, gm. Jan.;
2) gen. -x’i, loc. -Ği, las, wĞ Trzcianka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od wystĊp. w okolicy nazw.
Goáko SNSo:78.
Gór'ycha, gw. Gur'yxa, gen. -x’i, loc. -r'yĞe, pole, wĞ Usnarz Górny, gm. Szudz. – N.
dzierĪ. od n. os. Góra, Gora RymNP 124–125 lub od brus. n. os. Huryj KonTF 175.
Gr'emzicha, gw. Gr'emĨixa, gen. -x’i, loc. -ĨiĞi, áąka, wĞ Nowinka, gm. Sid. – N. dzierĪ. od n. os. Gremza BirBA II 119, áot. Grimza, lit. Grìmža. Zob. szerzej o nazwie KonEB 108.
Haǎr'ylicha, gw. Haǎr'ylixa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Trofimówka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od im. brus. Haǎryáa, -áo cerk. Gawriiá, pol. Gabriel BirBA I 46–49 lub nazw. Hawryáo KAB.
'Imbrycha, gw. 'Imbryxa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Rozedranka Nowa, gm. Sok. – N. dzierĪ. od n. os. Imbra, Imbrych Rym I 180.
Jan'uszczycha, gw. Jan'ušþyxa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Holiki, gm. Sid. – N. dzierĪ. od n. os. Januszko : Janusz : Jan.
Jarm'oszczycha, gw. Jarm'ošþyxa, gen. -x’i, loc. -Ği, wzgórze, wĞ Zabrodzie, gm.
Kor. – N. dzierĪ. od nazw. Jarmoszko SNSo: 99.
Jasien'icha, gw. JaĞeĔ'ixa, gen. -x’i, áąka, wĞ Nowowola, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n.
os. JasieĔ, Jasion, Jesion (: pol. jesion, brus. ɹɫɟɧɶ ‘gatunek drzewa’) Rym I 350.
Jel'enicha, gw. Jel'eĔixa, gen. -x’i, loc. -ĔiĞi, wzgórze, wĞ Dáugi àug, gm. Kor. – N. dzierĪ. od n. os. JeleĔ Rym I 345.
Jurgi'elicha, gw. Jurg’'elixa, gen. -x’i, loc. -Ği, kol., pole, las, wĞ Dworzysk, gm.
Czar., pow. biaá. – N. dzierĪ. od nazw. Jurgiel SNSo:69, te zaĞ od zeslaw. n. os. Jurgiel
d lit. n. os. Jurgͅlis, Jùrgelis, JurgelͿs : Jùrgis (: stpol. Jurga, Jurgi, wschsáow. Jurij, Gieorgij, greck. Georgius) KonEB 114.
Kamar'ycha, gw. Kamar'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ StraĪ, gm. Sok. – N. dzierĪ. od n. os. Kamar, Komar BirBA II 175, nazw. Komar KAB (w gwarach aka- jących Kam'ar).
Karab'icha, gw. Karab’'ixa, gen. -x’i, loc. -Ğe, áąka, wĞ Sosnowe Bagno, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Karaba BirBA II 182, Karabowicz SNSo: 16, KAB
Karp'anicha, gw. Karp'aĔixa, gen. -x’i, loc. -Ği: 1) áąka, wĞ Szczuki, gm. Jan.;
2) kol., áąka, wĞ Trofimówka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Karpan Rym I 381, nazw.
Karpienia SNSo:75.
Karp'icha, gw. Karp’'ixa, gen. -x’i, loc. -Ğe, wzgórze, wĞ Malawicze Dolne, gm. Sok.
– N. dzierĪ. od n. os. Karp cerk. im. Karpij BirBA I 94–95, nazw. Karp SNSo:42.
Kaszal'icha, gw. Kašal'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği: 1) góra, lasek, wĞ Makowlany, gm.
Sid.; 2) kol., wzgórze, wĞ Rykaczewo, gm. Kor. – N. dzierĪ. od nazw. Koszel znanego na BiaáostocczyĨnie KAB, nazw. Koszela SNSo: 3.
Kawal'icha, gw. Kaval'ixa, gen. -x’i, loc. -Ğe: 1) áąka, wĞ Soroczy Mostek, gm. Jan.;
2) gen. -x’i, loc. -Ği, pole, wĞ Teolin, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Kawal BirBA II 166, nazw. Kowal SNSo: 2, KAB.
KaĨl'icha, gw. KaĨl'ixa, gen. -x’i, pole, wzgórze, wĞ LaudaĔszczyzna, gm. Such. – N. dzierĪ. od brus. n. os. Kazioá BirBA II 169, nazw. Kozioá SNSo: 256.
Ki'erklicha, gw. K’'ơrklixa, gen. K’'ơrklix’i, loc. K’'ơrkl’iĞi, áąka, wĞ Chwaszczewo, gm. Sid. – N. dzierĪ. od lit. n. os. KirklͿs, Kiފklis (: lit. ap. kirklͿs ‘ten, co ciągle krzyczy, gdera, zrzĊdzi; krzykacz’), zob. szerzej KonEB 118.
Kisial'icha, gw. K’iĞal'ixa, gen. -x’i, loc. -l’iĞi, áąka, wĞ Sitawka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od nazw. Kisiel SNSo: 105, KAB.
Klen'icha, gw. KleĔ'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, wzgórze, las, pole, wĞ Bogusze, gm. Sok. – N. dzierĪ. od nazw. Klejno SNSo:16, Klejna SNSo: 20, n. os. Klen, KleĔ Rym I 408.
Koǎpacz'ycha, gw. Koǎpaþ'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, droga, wĞ Rudawka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Kaǎpak, Kaápak (: brus. ɤɚʆɩɚɤ ‘rodzaj czapki na gáowĊ; klosz; pot.
o czáowieku – tuman, gáąb’) BirBA II 193, nazw. Koápak SNSo:59.
Kr'oicha, gw. Kr'oixa, gen. -x’i, loc. -Ğe; 1) zagajnik, wĞ Sosnowe Bagno, gm. Jan.;
2) áąka, zaroĞla, wĞ Trzcianka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Kroj, Kroik Rym I 466.
Kroǎcz'ycha, gw. Kroǎþ'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, góra, Īwirownia, las, wĞ Kamionka Nowa, gm. Sok. – N. dzierĪ. od n. os. Kraǎczycha (: brus. ɤɪɚʆɱ'ɵɯɚ ‘krawcowa, pot.
Īona krawca’) BirBA II 216–217, n. os. Krawiec SHNB I 182.
Liüw'inicha, gw. Liüv’'iĔixa, gen. -x’i, loc. -Ği, pole, wĞ Borki, gm. Sup., pow. biaá. – N. dzierĪ. od n. os. Liüwin, Litwin BirBA II 253–254.
àukasz'ycha, gw. àukaš'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, górka, las, wĞ Gliniszcze Wielkie, gm. Sok. – N. dzierĪ. od im. àukasz BirBA I 110–111.
MadĨwi'edzicha, gw. Maক’v’'eক’ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Sitawka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od nazw. brus. MadĨwiedĨ, MiadĨwiedĨ (: brus. ɦɹɞɡɜɟɞɡɶ, pol. niedĨwiedĨ)
BirBA II 291, RymNP 196. Na BiaáostocczyĨnie forma urzĊdowa nazwiska NiedĨwiedĨ ma czĊsto gwarową postaü MadĨwiedĨ KAB.
Marmal'icha, gw. Marmal'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Borki, gm. Gródek, pow. biaá. – N. dzierĪ. od n. os. Marmol, Marmoá Rym II 71. Por. brus. nazw. Marmyl (od marmotaü, niewyraĨnie mówiü) BirBA II 276.
Maskal'icha, gw. Maskal'ixa, gen. -x’i, loc. -l'iĞi, áąka, wĞ Rudawka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Maskal, Moskal (: moskal ‘Īoánierz armii carskiej’) BirBA II 277, SHNB I 251, por. przezwisko Moskal ĩuk 361.
MaĞc'icha, gw. MaĞü'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği: 1) kol., áąka, rzeka, wĞ àozowo, gm.
Dbr.; 2) gw. MoĞü'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, kol., pole, wĞ Krugáo, gm. Dbr.; 3) áąka, pole, rzeka, wĞ NieroĞno, gm. Dbr. – N. relac. od n. rzeki MoĞcicha, gw. MaĞü'ixa, lewego dp.
Sidry, ta zaĞ oznaczaáa zapewne pierwotnie rzekĊ, na której byá most lub kilka mostów.
Misi'ucicha, gw. M’iĞ'uüixa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ StudzieĔczyna, gm. Jan. – N. dzierĪ. od nazw. Misiuta wystĊpującego w regionie biaáostockim KAB, SNSo:1, które jest derywowane od lit. n. os. Misi-ùta, -ùtis (: lit. im. Misis, Misius, pol. Michaá). Zob.
szerzej KonEB 146.
Pacz'uicha, gw. Paþ'uixa, gen. -x’i: 1) kol., pole, wĞ Bachmackie Kolonie, gm.
Such.; 2) kol., áąka, góra, wĞ Kopciówka, gm. Such. – N. dzierĪ. por. brus. n. os. *Pa- czuj, Paczuj-ka (: brus. ɩɚɱɭɰɶ ‘usáyszeü, dowiedzieü siĊ’) BirBA II 319, n. os. Poczuj SHNB II 38.
Patacz'ycha, gw. Pataþ'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, góra, kol., wĞ KraĞniany, gm. Sok. – N. dzierĪ., od. brus. n. os. *Patoka, *Pataka, pol. Potok Rym II 286.
Pat'apicha, gw. Pat'ap’ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, kol., áąka, wĞ Kumiaáka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od brus. im. Patap, ros. Potapij BirBA I 134–135, Cit 31.
Piaciul'icha, gw. P’aüul'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği: 1) las, wĞ Kumiaáka, gm. Jan.; 2) las, wĞ StudzieĔczyna, gm. Jan.; 3) gw. P’iüul'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Chwaszczewo, gm. Sid. – N. dzierĪ. od nazw. Pieciul SNSo: 58.
Piatr'ycha, gw. P’atr'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Przystawka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od im. Piatro : Piotr Sud 37.
Sap'oczczycha, gw. Sap'oþþyxa, gen. -x’i, loc. -Ği, áąka, wĞ Haáe, gm. Sok. – N. dzierĪ. od nazw. Sopoüko KAB, SNSo:2.
Silw'onicha, gw. ĝilv'oĔixa, gen. -x’i, loc. -Ği: 1) las, wĞ Grzybowszczyzna, gm.
Szudz.; 2) las, wĞ Usnarz Górny, gm. Szudz. – N. dzierĪ. od wschsá. n. os. Silwan, Silwon, Sieliwon BirBA I 148.
Szatr'ycha, gw. Šatr'yxa, gen. Šatr'yx’i, loc. Šatr'yĞi, kol., pole, wĞ Sadek, gm. Dbr. – N. relac. od n. rz. Szatrycha, l. dp. rzeki Kamiennej.
Szatr'ycha Háyboka, gw. Šatr'yxa Háyb'oka, gen. Šatr'yx’i Háyb'okaj, loc. Šatr'yĞi Háyb'okaj, kol., pole, áąki, rzeczka, wĞ Miedzianowo, gm. Dbr. – N. relac. od n. rz.
Szatrycha, l. dp. rzeki Kamiennej; czáon odróĪniający Háyboka odnosi siĊ do rzeczki o gáĊbokim korycie.
Szaw'ajlicha, gw. Šav'ajlixa, gen. Šav'ajlix’i, loc. Šav'ajliĞi, áąka, nadleĞnictwo, wĞ Kumiaáka, gm. Jan. – N. dzierĪ. od n. os. Szawajáo : Szawiel lit. n. os. Šavelis, ŠaulͿs (: šaulͿs ‘strzelec’). Zob. szerzej KonEB 176.
Szkiáondz'icha, gw. Šk’iáonক’'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, kol., áąka, wĞ Ostrynka, gm. Jan.
– N. dzierĪ. od nazw. SzkiáądĨ wystĊp. w okolicy KAB, SNSo:139, te zaĞ od lit. n. os.
Skilándis (: skilándis ‘salceson wĊdzony‘) KonEB 177.
Szpacz'ycha, gw. Špaþ'yxa, gen. -x’i, loc. -Ği, las, wĞ Borki, gm. Gródek, pow. biaá. – N. dzierĪ. od n. os. Szpak BirBA II 479, SHNB II 131.
Tamasz'ycha, gw. Tamaš'yxa, gen. -x’i, loc. -Ğe, wzgórze, wĞ Siekierka, gm. Sid. – N. dzierĪ. od im. brus. Tamasz, pol. Tomasz Rym NP 274–275.
Taǎkien'icha, gw. Taǎk’eĔ'ixa, gen. Taǎk’eĔ'ix’i, loc. Taǎk’eĔ'iĞi, pole, wĞ Wo- áyĔce, gm. KuĨ. – N. dzierĪ. od nazw. Toákin KAB, SNSo: 5, to zaĞ od lit. Taukìnis (: taukìnis ‘táusty, áojowy‘). Zob. szerzej KonEB 185.
Wajc'ilicha, gw. Vajü'ilixa, gen. -x’i, loc. -Ği, dóá, wĞ Siekierka, gm. Sid. – N. dzierĪ.
od zeslawizowanej n. os. Wajcil (: lit. im. Váitil-as : VaitͿs) lub n. os. Wajciel (: lit. n. os.
Vaitel-is : pol. im. Wojciech) KonTF 180.
W'erdzicha, gw. V'erক’ixa, gen. -x’i, loc. -ক’iĞi, pole, las, wĞ Niemczyn, gm. Czar., pow. biaá. – N. dzierĪ. od nazw. Werda (: werda ‘okrzyk uĪywany dawniej przez straĪ- ników‘) SNSo : 15, Rym II 666, n. os. Werdzieja SHNB II 166.
Wiargi'elicha, gw. V’arg’'elixa, gen. -x’i, oc. -Ği, wzgórze, wĞ Makowlany, gm.
Sid. – N. dzierĪ. od n. os. Wiergiel lit. n. os. Vergelis : Vergis (: lit. vérgas, veފgas ‘nie- wolnik; jeniec, wiĊzieĔ’). W nazwie V’arg’'elixa V’a- V’e- jako rezultat brus. akania KonEB 190.
Wierabj'icha, gw. V’erabj'ixa, gen. -x’i, loc. -Ği, wzgórze, wĞ Sokolany, gm. Sok. – N. dzierĪ. od n. os. Wierabiej (: brus. ɜɟɪɚɛɟɣ ‘wróbel’) BirBA II 85.
Odnotowano 3 formacje z -icha wchodzące w skáad wyraĪeĔ przyimkowych. Za- kwalifikowano je jako nazwy relacyjne lokalizujące.
Dalinka ad Biarwichi, gw. Dal'inka ad B’arv’'ix’i, gen. Dal'ink’i ad B’arv’'ix’i, kol., áąka, wĞ Sáomianka, gm. Sid. – I czá. n. top. = ap. gw. dalinka; II czá. n. relac., wyr.
przyimk. z nazwą rzeki Bierwicha.
Pad Bierw'ichaj, gw. Pad B’erv’'ixaj, gen. spad B’erv’'ix’i // KĞenক'oǎska Har'a, gen. -kaj -r'ye, wzgórze, wĞ Sidra, gm. Sid. – N. relac., wyr. przyimk. z nazwą rzeki Bierwicha.
Paáaski'e da 'Imbrychi, gw. Paáask’'e da 'Imbryx’i, gen. ad 'Imbryx’i, pole, wĞ Rozedranka Nowa, gm. Sok. – I czá. n. kult. w pl. od gw. paáas'a, paá'oska ‘wąski dziaá ziemi ornej’; II czá. n. relac., wyr. przyimk. z n. ter. 'Imbrycha.
Podstawą derywacyjną formacji z formantem -icha są gáównie nazwy wáasne: imiona Aǎr'amicha : Auram, Awram, im. cerk. Awraam; Haǎr'ylicha : od im. brus. Haǎryáa;
Karp'icha : im. cerk. Karpij lub nazw. Karp; àukasz'ycha : àukasz; Piatr'ycha : Piatro : Piotr; Tamasz'ycha : Tomasz; nazwiska: Baáaban'icha : Baáaban , Bieniasz'ycha : Bie- niasz, G'oáczycha : Goáko, Jurgi'elicha : Jurgiel, Koǎpacz'ycha : Koápak, Misi'ucicha : Misiuta, W'erdzicha : Werda i przezwiska: Maskal'icha, Marmal'icha.
Hydronimy natomiast mogą byü bazą dla nazw przeniesionych na sąsiednie obiekty, bez jakichkolwiek zmian jĊzykowych, np. Bierwicha, rzeka, lewy dopáyw Sidry i Bierwicha – nazwa áąki; MoĞc'icha, rzeka, lewy dopáyw Sidry i MoĞc'icha – kolonia
i pole; Szatr'ycha, rzeka, lewy dopáyw rzeki Kamiennej i Szatrycha – pole, kolonia oraz Szatr'ycha Háyb'oka – kolonia, pole, áąki. PowyĪsze przykáady są nazwami relacyjnymi ponowionymi.
Zarejestrowano zaledwie 2 nazwy z formantem -icha utworzone od apelatywu, zakwalifikowao je jako nazwy topograficzne: Bierwian'icha : ap. brus. ɛɟɪɜɹɧɨ ‘kloc, káoda, drzewo zrąbane bez gaáĊzi’; Br'oszczycha – zapewne od lit. ap. brastà ‘páytkie miejsce w rzece, przez które moĪna przejĞü albo przejechaü; bród; mokra grząska droga;
topiel, grzĊzawisko’.
ZróĪnicowane pod wzglĊdem etnicznym i jĊzykowym procesy osadnicze badane- go terenu znalazáy swoje potwierdzenie w nazwach terenowych. BazĊ leksykalną dla omawianych nazw stanowią antroponimy i apelatywy polskie, biaáoruskie i litewskie.
Podstawa derywacyjna i formant toponimiczny analizowanych nazw mogą naleĪeü do jednego jĊzyka lub pochodziü z róĪnych jĊzyków, np. polskiego i biaáoruskiego, polskie- go i litewskiego, litewskiego i biaáoruskiego. Są to wiĊc formacje jednolite jĊzykowo i nazwy hybrydalne [Kondratiuk 2002, 73–79]. WĞród mikrotoponimów derywowanych od podstaw pochodzenia baátyckiego5 nazw z sufiksem -icha odnotowano 15. Są to:
B'ejnicha, Br'oszczycha, Bur'elicha, Gieá'ozicha, Gr'emzicha, Jurgi'elicha, Ki'erklicha, Misi'ucicha, Szatr'ycha, Szatr'ycha Háyboka, Szaw'ajlicha, Szkiáondz'icha, Taǎkien'icha, Wajc'ilicha, Wiargi'elicha.
Badany teren, znajduje siĊ na obszarze gwar wschodniosáowiaĔskich, a gwary po- wiatu sokólskiego są naturalnym przedáuĪeniem na zachód biaáoruskiego dialektu poáu- dniowo-zachodniego (jego podgrupy grodzieĔsko-baranowickiej [Ɇɹɰɟɥɶɫɤɚɹ, Ȼɥɿɧɚɜɚ 1991, 193–194]). Do specyficznych cech biaáoruskich odnotowanych w mikrotoponimii Sokólszczyzny moĪna zaliczyü:
– zjawisko akania, tj. wymowa etymologicznego nieakcentowanego [o] jak [a] w pozycji przed akcentem. Przedakcentowe [o] brzmi jak [a] niezaleĪne od jakoĞci samogáoski akcentowanej: An'oszczycha :Onoszko, Kawal'icha : Kowal, Kaszal'icha : Koszel, KaĨl'icha : Kozioá, Maskal'icha : Moskal, MaĞc'icha : rz. MoĞcicha, Sap'oczczycha : Sopoüko, Taǎkien'icha : Toákin.
– zjawisko jakania, tj. wymowa nieakcentowanego [e] po spóágáoskach miĊkkich jak [’a]
w pierwszej sylabie przed akcentem: Biarw'icha : rz. Bierwicha, Kisial’icha : Kisiel, Wiargi'elicha : Wiergiel.
– wschodniosáowiaĔski akcent swobodny i ruchomy w odróĪnieniu od akcentu polskie- go na przedostatniej sylabie: Aǎr'amicha, B'uĞlicha, Chaci'enicha, Dzi'adziawicha, G'oáczycha, Haǎr'ylicha, Jan'uszczycha, Jarm'oszczycha, Jel'enicha, Liüw'inicha, MadĨwi'edzicha, Silw'onicha, Sap'oczczycha.
– zachowanie biaáoruskiej gáoski dĨwiĊcznej szczelinowej tylnojĊzykowej [J] lub gar- dáowej [h] zamiast polskiej spóágáoski zwartej dĨwiĊcznej [g]: Szatr’ycha Háyb'oka, Haǎr'ylicha.
Cechy jĊzykowe mikrotoponimów pokrywają siĊ ze wspóáczesnym zroĪnicowniem dialektalnym terenu.
5 AnalizĊ jĊzykową mikrotoponimów pochodzenia baátyckiego oparto na pracy prof. Michaáa Kon- dratiuka, Elementy baátyckie w toponimii i mikrotoponimii regionu biaáostockiego [Kondratiuk 1985].
Bibliografia
Atlas gwar wschodniosáowiaĔskich Biaáostocczyzny, 1980, red. Glinka S., ObrĊbska-JabáoĔska A., Siatkowski J., t. I, Wrocáaw.
Atlas gwar wschodniosáowiaĔskich Biaáostocczyzny, 1988, 1993, red. Glinka S., t. II–III, Wrocáaw.
Atlas gwar wschodniosáowiaĔskich Biaáostocczyzny, 1995, 1996, 1999, 2002, red. Maryniakowa I., t. V–VIII, Warszawa.
Biryla M.V., Lemcjuhova V.P., 1973, Anamastyþnyja slovautvaralnyja elementy va uschodne- i zachodneslavjanskich movach (Adantrapanimiþnyja ajkonimy), MiĔsk.
Grzegorczykowa R., Puzynina J., 1979, Sáowotwórstwo wspóáczesnego jĊzyka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa.
Jakubowski J., 1935, Powiat grodzieĔski w XVI w. // Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, z. III, Kraków.
Kondratiuk M., 1985, Elementy baátyckie w toponimii i mikrotoponimii regionu biaáostockiego, Wrocáaw.
Kondratiuk M., 1986, Baátycko-sáowiaĔskie hybrydy nazewnicze z formantami -i(z)na, -szczy(z)na, -icha na terenie Biaáostocczyzny // Formacje hybrydalne w jĊzykach sáowiaĔskich, red. Warchoá S., Lublin, 193–197.
Kondratiuk M., 1994, Toponimiczny formant -icha w gwarach polsko-biaáoruskiego pogranicza //
W krĊgu kultury biaáoruskiej, red. Piáat W., Olsztyn, 169–184.
Kondratiuk M., 2002, Nazwy komponowane sáowiaĔsko-baátyckie w toponimii póánocno-wschodniej Polski // Polsko-biaáoruskie związki jĊzykowe, literackie, historyczne i kulturowe, red. Kondratiuk M., t. IV, Materiaáy IX MiĊdzynarodowej Konferencji Naukowej „Droga ku wzajemnoĞci”
Biaáystok 20–22 VII 2001, Biaáystok, 73–79.
Ʌɟɦɰɸɝɨɜɚ ȼ.ɉ., 1970, Ȼɟɥɚɪɭɫɤɚɹ ɚɣɤɚɧɿɦɿɹ. Ʌɿɧɝɜɿɫɬɵɱɧɵ ɚɧɚɥɿɡ ɧɚɡɜɚʆ ɧɚɫɟɥɟɧɵɯ ɩɭɧɤɬɚʆ Ɇɿɧɫɤɚɣ ɜɨɛɥɚɫɰɿ, Ɇɿɧɫɤ.
àesiów M., 1972, Terenowe nazwy wáasne Lubelszczyzny, Lublin.
Ɇɹɰɟɥɶɫɤɚɹ ȿ., Ȼɥɿɧɚɜɚ ɗ., 1991, Ȼɟɥɚɪɭɫɤɚɹ ɞɵɹɥɟɤɬɚɥɨɝɿɹ. ɉɪɚɤɬɵɤɭɦ, Ɇɿɧɫɤ.
ɉɚʆɥɟɧɤɚ Ɇ.Ⱥ., 1978, ɇɚɪɵɫɵ ɩɚ ɛɟɥɚɪɭɫɤɚɦɭ ɫɥɨɜɚʆɬɜɚɪɷɧɧɸ. ɀɚɧɨɱɵɹ ɚɫɚɛɨɜɵɹ ɧɚɦɿɧɚɰɵɿ ʆ ɫɬɚɪɚɛɟɥɚɪɭɫɤɚɣ ɦɨɜɟ, Ɇɿɧɫɤ.
Sáownik jĊzyka polskiego, 1958–1969, red. Doroszewski W., Warszawa.
Sáawski F., 1974, Zarys sáowotwórstwa prasáowiaĔskiego // Sáownik prasáowiaĔski, t. I, Wrocáaw.
WiĞniewski J., 1964, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od koĔca XIV do poáowy XVII wieku // ABS, t. I, Biaáystok, 115–135.
WiĞniewski J., 1977, Osadnictwo wschodniej Biaáostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróĪnicowanie i przemiany etniczne // ABS, t. XI, Wrocáaw, 7–80.
ObjaĞnienie skrótów
BirBA – Ȼɿɪɵɥɚ Ɇ. ȼ., 1966,1969, 1982, Ȼɟɥɚɪɭɫɤɚɹ ɚɧɬɪɚɩɚɧɿɦɿɹ, t. ȱ–ȱȱI, Ɇɿɧɫɤ.
BM – Ɍɥɭɦɚɱɚɥɶɧɵ ɫɥɨʆɧɿɤ ɛɟɥɚɪɭɫɤɚɣ ɥɿɬɚɪɚɬɭɪɧɚɣ ɦɨɜɵ, 1999, Ɇɿɧɫɤ.
Cit – Citko L., 2001, Nazewnictwo osobowe póánocnego Podlasia w XVI wieku, Biaáystok.
KAB – Kartoteka antroponimów Biaáostocczyzny dostĊpna u prof. Michaáa Kondratiuka.
KonEB – Kondratiuk M., 1985, Elementy baátyckie w toponimii i mikrotoponimii regionu biaáostockiego, Wrocáaw.
KonTF – Kondratiuk M., Toponimiczny formant -icha w gwarach polsko-biaáoruskiego pogranicza // W krĊgu kultury biaáoruskiej, 1994, Olsztyn, 169–184.
MalSN – Malec M., 1982, Staropolskie skrócone nazwy osobowe od imion dwuczáonowych, Wrocáaw.
RymNP – Rymut K., 1991, Nazwiska Polaków, Wrocáaw.
Rym – Rymut K., Nazwiska Polaków. Sáownik historyczno-etymologiczny, Kraków 1999–2001, t. I–II.
SHNB – Abramowicz Z., Citko L., Dacewicz L., 1997–1998, Sáownik historycznych nazw osobowych Biaáostocczyzny (XV–XVII w.), t. I–II, Biaáystok.
SNSo: Sáownik nazwisk uĪywanych w Polsce na początku XXI wieku, opracowaá K. Rymut.
Sáownik zawiera zestawienie wszystkich nazwisk uĪywanych w Polsce w 2002 roku. Skrót So oznacza powiat sokólski, a cyfra po dwukropku informuje o iloĞci nosicieli danego nazwiska w pow. sokólskim.
ĩuk – ĩuk E., Przydomki i przezwiska w gminie Nowy Dwór // Badania dialektów i onomastyki na pograniczu polsko-wschodniosáowiaĔskim, 1995, red. Kondratiuk M., Biaáystok, 357–364.
gm. Dbr. – gmina Dąbrowa Biaáostocka gm. Grd. – gmina Gródek
gm. Jan. – gmina Janów gm. Kor. – gmina Korycin gm. Krn. – gmina Krynki gm. KuĨ. – gmina KuĨnica gm. Lip. – gmina Lipsk gm. Nowd. – gmina Nowy Dwór gm. Sid. – gmina Sidra gm. Sok. – gmina Sokóáka gm. Sup. – gmina SupraĞl gm. Szudz. – gmina Szudziaáowo pow. aug. – powiat augustowski pow. biaá. – powiat biaáostocki pow. sok. – powiat sokólski
Summary
PLACE NAMES OF THE SOKÓLSKI DISTRICT WITH THE SUFFIX -ICHA
This article focuses on the microtoponyms of the Sokólski district formed by the addition of the suffix -icha. The author describes the productivity of the suffix with regards to place names of possessive, relational and topographic forms. The formative roots of microtoponyms, such as:
names, surnames, and nicknames are presented. Moreover, the semantic and formative analyzes are conducted. The derivation base and the toponym form of the analyzed names may come from one or more languages, such as: Polish and Belorussian, Polish and Lithuanian, Lithuanian and Belorussian.
Therefore, these are homogenous formations as well as hybrids.
