Mniejszości narodowe Polski i Chorwacji w transformacji ustrojowej

dr hab. Ewa BUjfWID-KUREK

Instytut Nauk Politycznych i Stosunkow Mi^dzynarodowych Uniwersytet Jagiellonski (Krakow)

MNIEJSZOSCI NARODOWE POLSKI I CHORWACJI W TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

The article examines complex problems of minorities in Poland and Croatia in the 1980s and 1990s. The main objective of the examination is to compare Poland and Croatia (two post-communist nations) in this respect. Despite basic differences be tween Poland and Croatia (the first is a uniform country, the other was created as a result of the secession from the Socialist Federative Republic of Yugoslavia on 25 June 1991), in the situation of violent, economic, political, cultural, and social changes both countries' minorities search for an equal measure and an appropriate position for themselves in the new political and social reality. However, the regulations of their legal status, based on constitutional standards prevailing in each country with respect to the international law standards (conventions, treaties), should still be created. Not only suitable legal instruments seem to be essential in this process, but also good will and time.

1

Proces przemian ustrojowych w krajach postkomunistycznych zapoczqtkowany w la tach 80.-90. XX wieku spowodowal daleko idqce zmiany w niemal wszystkich dzie dzinach zycia. Sprawil, ze bardzo wiele problemow musialo bye pilnie rozwiqza nych i na nowo legislacyjnie uregulowanych. Ostatnie lata dowodzq, iz w okresie przemian ustrojowych panstw postkomunistycznych ich bardzo istotnq komponen tq sq stosunki narodowosciowe. Dzieje si^ tak dlatego, ze system komunistyczny nie byl laskawy dla emancypacyjnych dqzen narodow i narodowosci, poniewaz wyraz

dr hab. Ewa BUJWID-KUREK

Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Jagielloński (Kraków)

MNIEJSZOŚCI NARODOWE POLSKI I CHORWACJI W TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

imim I The article examines complex problems of minorities in Poland and Croatia in the 1980s and 1990s. The main objective of the examination is to compare Poland and Croatia (two post-communist nations) in this respect. Despite basic différences be tween Poland and Croatia (the first is a uniform country, the other was created as a resuit of the sécession from the Socialist Federative Republic of Yugoslavia on 25 June 1991), in the situation ofviolent, économie, political, cultural, and social changes both countries' minorities search for an equal measure and an appropriate position for themselves in the new political and social reality. However, the régulations of their légal status, based on constitutional standards prevailing in each country with respect to the international law standards (conventions, treaties), should still be created. Not only suitable légal instruments seem to be essential in this process, but also good will and time.

1

Proces przemian ustrojowych w krajach postkomunistycznych zapoczątkowany w la tach 80.-90. XX wieku spowodował daleko idące zmiany w niemal wszystkich dzie dzinach życia. Sprawił, że bardzo wiele problemów musiało być pilnie rozwiąza nych i na nowo legislacyjnie uregulowanych. Ostatnie lata dowodzą, iż w okresie przemian ustrojowych państw postkomunistycznych ich bardzo istotną komponen tą są stosunki narodowościowe. Dzieje się tak dlatego, że system komunistyczny nie był łaskawy dla emancypacyjnych dążeń narodów i narodowości, ponieważ wyraź

POLITEJA 1/2004 Mniejszości narodowe Polski ι Chorwacji... 169

nie mieliśmy do czynienia z błędną polityką społeczną i nieliczeniem się z interesem wielu społeczności, w tym także mniejszości narodowych. A przecież obecności tych grup nie należy lekceważyć, stanowią one bowiem ważny element mozaiki stratyfika cji społecznej. Jest to również dobry moment na nadrobienie zaległości badawczych w tym zakresie. Podjęte zostały już pewne wysiłki, jednak badacze koncentrują się zazwyczaj na sytuacji jednego kraju lub regionu, biorąc pod uwagę wielowymiarowe aspekty stosunków społecznych1. Prowadzone są także analizy komparatystyczne, interkulturowe, w których podejmujący badania selektywnie podchodzą do proble mu, ograniczając się do niektórych tylko zagadnień2.

wyjaśnienia wymaga termin „mniejszość narodowa , nie tylko wieloznaczny

w naukach społecznych, ale także daleki od jednolitości w dokumentach międzyna rodowych. Pewną prawidłowością jest, że jedne ujęcia są zbyt ogólne i w związku z tym budzą zastrzeżenia co do specyfiki znaczeniowej pomiędzy mniejszością na rodową a np. zbiorowością o rodowodzie imigracyjnym, natomiast inne są nazbyt uszczegółowione. Dla ścisłości prowadzonego tu wywodu przyjmuje się za Dekla racją Turyńską z 19 listopada 1994 r. zatytułowaną „Instrument Inicjatywy Srodko wo-Europejskiej ochrony praw mniejszości", że mniejszościami narodowymi są grupy liczebnie mniejsze od pozostałej części ludności w danym Państwie, której członkowie będący obywatelami danego Państwa mają etniczne, religijne lub językowe cechy od różniające je od pozostałej części ludności i kierują swoją wolą zachowania własnej kultury, tradycji, religii lub języka3. Warto zauważyć, że we współczesnej literaturze zachodnioeuropejskiej coraz częściej określenie „mniejszość narodowa" zastępowa na jest pojęciem „nie dominująca grupa etniczna" (non-dominant ethniegroup).

W niniejszym artykule wzięte zostaną pod uwagę mniejszości narodowe w Polsce i w Republice Chorwacji, dwóch, wydawać by się mogło, trudno porównywalnych pań stwach (jedno unitarne, a drugie powstało w wyniku secesji 25 czerwca 1991 r. z Socja listycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii). Celem prowadzonego tu wywodu jest próba odpowiedzi na pytanie: czy w zakresie stratyfikacji grup mniejszościowych za szły już zauważalne zmiany? Polska — państwo unitarne, w którym Polacy stanowią

1 Na złożoność problemu zwrócił uwagę m.in. A. Maryański, Narodowości świata, Warszawa 1988, s. 5-9.

2 Taką próbę podjęli m.in. Z. Chlewiński i Z.B. Rożnowski w pracy Psychologiczne podstawy rela cji między narodowościami Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1996.

3 Por. też H. Chalupczak, T. Browarek, Mniejszości narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 1998, s. 14. Definicje mniejszości doczekały się obfitej literatury, jedną z nich zamieszczono [w:]

J. Pilikowski, Słownik wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Kraków 2003, s. 143: Mniejszo ści narodowe - grupy etniczne zamieszkujące w państwie, w którym dominuje znacznie liczniejsza grupa etniczna (naród panujący). Mniejszości narodowe mogą być małymi narodami w calos'ci zamieszkującymi w danym państwie bądź należeć do narodu, który także ma swoje państwo, ale nie dość rozległe, by mogło objąć swoimi granicami wszystkie tereny zamieszkane przez ten naród.

blisko y»,7% , Ukraińcy U,6%, natomiast pozostali 0,7%ł. W przeliczeniu na tysiące:

Niemcy 300—350 tys., (przy czym organizacje niemieckie podają liczbę znacznie wy ższą, bo 700 tys.), Białorusini 200—230 tys., Ukraińcy 200-220 tys., Romowie 25 tys., Litwini i Słowacy po 20 tys., Żydzi 15 tys., Rosjanie 10—13 tys., w tym 2,5—3 tys. to starowiercy, Ormianie 8 tys., natomiast wg Towarzystwa Ormiańskiego 15 tys., Grecy i Macedończycy 4,5 tys., Czesi 2—3 tys., Tatarzy 2,5 tys., organizacja tatarska podaje 4 tys. i Karaimi5150—200 osób. Szacuje się, że w połowie 1990 r. mniejszości stanowiły 2—4% ogółu obywateli państwa polskiego, a więc od 700 tys. do 1,5 min6. Jak nietrudno zauważyć, najliczniejszymi mniejszościami są obecnie w Polsce: Niemcy, Ukraińcy i Białorusini (w zależności od źródła mniejszości ukraińska i białoruska mogą zajmo wać w kolejności drugie bądź trzecie miejsce). Tak więc Polska, w której mieszka 96,2—98,1% Polaków, jest według standardów europejskich krajem w zasadzie jedno rodnym etnicznie. Można dziś przyjąć, że liczebność narodowości niepolskich oscylu je w granicach 3% ludności kraju.

Wymienione mniejszości narodowe (15) różnią się kulturą, zwyczajami, histo rią. roszczegolne mniejszości posiadają tez rożne układy stosunków z większością

polską i polskimi władzami administracyjnymi. W myśl nowych postanowień praw nych mniejszości mogą same decydować o zrzeszaniu się, zabiegać o swoje prawa itp. Warto podkreślić, iż w obecnej sytuacji uczą się one walczyć o swoje prawa, wła dze natomiast uczą się je respektować. Jest to bardzo trudne, jak się zdaje, do prze zwyciężenia, zważywszy na fakt, że jakże jeszcze często na drodze do aspiracji po szczególnych mniejszości stoją przestarzałe przepisy prawne. Poważną przeszkodą są także nawyki, przejawiające się w postawach części lokalnych władz państwo wych i kościelnych wręcz do lekceważenia naturalnych dążeń tej części obywateli.

Należy jednak zauważyć, iż bardzo wiele czyni się już w tej kwestii, a sprzyja temu

Tak podaje Leksykon Państw świata 94/95, s. 356 (dane z 1990 r.). W literaturze przedmiotu można spotkać różne dane dotyczące mniejszości narodowych; por. też: L. Adamczuk, Mniej szości narodowe w Polsce w 1992 κ, [w:] Białoruś', Litwa, Polsku, Ukraina. Mniejszości w świetle spisów statystycznych XIX—XX w., J. Skarbek (red.), Lublin 1996, s. 117. Określenie składu na rodowościowego współczesnego społeczeństwa polskiego jest niezwykle trudne. W Polsce nie prowadzi się bowiem oficjalnych statystyk narodowościowych, a przeprowadzane spisy ludno ści nie zawierały pytań o narodowość, język czy pochodzenie etniczne. Do powszechnej prakty ki należało ukrywanie swojej narodowości zwykle ze względów politycznych, tak jak to miało miejsce w przypadku mniejszości ukraińskiej (zob. rozmowa A. Konwickiego z A. Michnikiem Na świecie jestem przejazdem, „Gazeta Wyborcza" 7-8 XII 1991, oraz rozmowa z księdzem B. Prachem Obrządek - nie kościół, „Przegląd Tygodniowy" 5 I 1991; zob. również: S. Pawlak, Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa 2001, s. 122).

Jest to najmniejsza mniejszość w Polsce. Są to potomkowie Połowców, niegdyś potężnego i wo jowniczego plemienia stepowego zagrażającego do XIII w. Rusi Kijowskiej. Po zniszczeniu państwa Połowców przez Tatarów, resztki plemienia szukały schronienia m.in. w państwie li tewskim. Ich religia spokrewniona jest z wyznaniem żydowskim.

Dane te przytaczam za: M. Holuszko, Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, [w:] Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w świetle statystyk XIX1XX w- > Z. Sulow ski (red.), Lublin 1995, s. 21-43; (zob. również H. Chalupczak, T. Browarek, Mniejszości naro dowe..., s. 29, gdzie autorzy twierdzą, że w polowie 1990 r. mieszkało w Polsce około miliona osób należących do mniejszości narodowych, tj. ok. 2,6% ogółu mieszkańców).

POLITEJA 1/2004 Mniejszości narodowe Polski / Chorwacji... 171

proces transformacji ustrojowej zmierzający do realizowania zasad społeczeństwa obywatelskiego i demokratycznego państwa prawa. Przypomnieć należy, że do 1989 r. ich problemy rozwiązywane były przez oficjalne, kontrolowane przez władze, or ganizacje mniejszościowe. Na przykład organizacje: Białorusinów, Ukraińców, Li twinów, Słowaków i innych mogły wydawać tylko jeden miejscowy periodyk, posia dały określoną strukturę szkolnictwa, audycje w ramach rozgłośni lokalnych Pol skiego Radia; wszelkie poczynania organizacji mniejszościowych podlegały wnikliwej kontroli ze strony aparatu władzy (ówczesnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych);

w zasadzie nikt się nie troszczył o rozwój kultury zwłaszcza najmniej licznych mniej szości (np. Romów, Ormian, Tatarów czy Karaimów), skoro najważniejsza była kon trola, skoro pod fikcyjną zasłoną oficjalnych organizacji kryły się najczęściej nieroz wiązane, coraz bardziej narastające problemy i uprzedzenia poszczególnych mniej szości. Obecnie, jak wynika z zasad szeroko pojętego pluralizmu, w tym także narodowościowego, mamy do czynienia z możliwością powoływania dowolnej licz

uy uigdiiiz,dL.ji uid icpicz/Ciiujwaiiid JtvdZ/ucj miiicp^uaci, ivLuid iyiis.u wydiiyivuiujc awujc

pragnienie. Na przykład sama tylko mniejszość białoruska może być skupiona w or ganizacji białoruskiej, która z kolei zrzesza się w Radzie Białoruskich Organizacji i Środowisk.

Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne7 jest działającą w Polsce partią po lityczną opartą na środowisku mniejszości. Obok nich istnieje także Bractwo Prawo sławne, które w większości związane jest ze społeczeństwem białoruskim. Białoru skiemu Stowarzyszeniu Społeczno-Kulturalnemu, choć powstało po tzw. odwilży 1956 r., dopiero teraz udaje się działać niezależnie8. Można tu także wymienić przy najmniej kilka organizacji mających charakter kulturalny, np.: Komitet Budowy Bia łoruskiego Muzeum w Hajnówce i Białoruskie Stowarzyszenie Literackie „Biało wieża". Gdy idzie o oświatę, w 48 szkołach podstawowych język białoruski jest na uczany jako język dodatkowy, jednak, co ciekawe, nie jest on nauczany w żadnej szkole w samym Białymstoku ani w północnej części białoruskiego obszaru języko wego; czynne są natomiast dwa licea białoruskie - w Bielsku Podlaskim i Hajnów ce; istnieje także katedra filologii białoruskiej przy Uniwersytecie Warszawskim oraz wydawnictwa i audycje radiowe. Wydaje się tygodnik w języku białoruskim „Niwa", dwujęzyczny (białoruski i polski) miesięcznik „Czasopis", miesięcznik „Orthodoxia oraz Przegląd Prawosławny" (z wkładką w języku białoruskim). Rozgłośnia radio wa w Białymstoku nadaje audycje w języku białoruskim9. Podobnie rzecz się ma w przypadku mniejszości ukraińskiej, łemkowskiej10, niemieckiej, żydowskiej, litew

7 Z ramienia tej organizacji zasiadał w Sejmie w 1992 r. jedyny poseł białoruski Eugeniusz Czykwin.

8 Wcześniej była to działalność zależna od władz PRL.

9 Informacje te pochodzą z artykułu Marka Hałuszki, Mniejszości narodowe i etniczne..., s. 23.

10 Istnieją różnice zdań co do uznania Łemków za mniejszość narodowościową. Mimo różnorod nych zdań przyjmuje się, iż skoro oni sami uznają się za osobny naród, to należy ich traktować ponad wszelką wątpliwość jak mniejszość narodowościową, a nie jako grupę etniczną narodu ukraińskiego.

skiej". Warto zauważyć, że najmniej rozbudowany ruch stowarzyszeniowy posiadają najmniejsze liczebnie mniejszości, np. Grecy i Macedończycy czy wspomniani już Ka raimi (pierwsi posiadają Towarzystwo Greków w Polsce z siedzibą we Wrocławiu, To warzystwo Macedończyków istnieje w Gdańsku, zaś trzecia mniejszość ma jedynie Ka raimski Związek Religijny, do którego należą także osoby świeckie).

W praktyce sprawowania władzy przez PZPR upowszechniła się zasada jedno litości etnicznej państwa polskiego. Przejawiało się to w zupełnym ignorowaniu przez władze istnienia mniejszości narodowych. W latach 70. decyzjami administracyjny mi wprowadzono zmiany nazw niektórych miejscowości na wschodnich terenach kraiu. Innvm Drzeiawem takiei oostawv bvlo stwarzanie trudności w wviazdarh Sla

żaków, Mazurów i Warmiaków do RFN12.

W traktacie z czerwca 1991 r., z powołaniem na Deklarację Praw Człowieka NZ, Konwencję Rady Europy, Akt Końcowy z Helsinek i uchwałę kopenhaskiej Konferencji KBWE dotyczącej praw człowieka z czerwca 1990 r., przyznano mniej szościom w obu krajach prawo publicznego używania języka, pielęgnowania wła snej tożsamości etnicznej, kulturowej i religijnej, zapewniono im ochronę przed wszelkimi próbami wynarodowienia, całkowitą równość wobec prawa, dostęp do środ ków masowego przekazu, oraz zezwolono na pisanie imion w ojczystym języku (art.

20—22), zaś w art. 25 umieszczono zapis zapowiadający tworzenie szkół z nauką w obu językach.

Nowym rozstrzygnięciem było wprowadzenie zasady subiektywizmu obowiązu jącej przy ustalaniu przynależności narodowej: wystarczy teraz deklaracja, że ktoś uzna je siebie za związanego z kulturą np. niemiecką (lub polską w Niemczech). Nie są juz wymagane żadne dokumenty czy też metryki. Należy zauważyć, że w traktacie za warty jest fragment deklaracji kopenhaskiej KBWE, który nakłada na mniejszości na rodowe obowiązek lojalności wobec państwa, w którym mieszkają (prawa mniejszości nie mogą stać w niezgodzie z zasadą terytorialnej nienaruszalności państwa)13.

Struktura etniczna i narodowościowa ludności Polski uległa zasadniczej zmia nie po II wojnie światowej14, gdy z „kraju narodów" stała się ona krajem unitar nym. Przypomnijmy, że w dobie socjalizmu obowiązywała dominująca doktryna

Por. M. Hałuszko, Mniejszości narodowe i etniczne..., s. 21-43.

W grudniu 1970 doszło do podpisania układu o normalizacji stosunków między Polską a RFN, lecz problem mniejszości nie został postawiony w jasny sposób. Nastąpiło to dopiero 17 VI1991 r. po podpisaniu w Bonn Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaźni i współpracy (wcześniej podpisano w Warszawie 14 XI 1990 r. układ graniczny - uznanie przez Niemcy granicy na Odrze i Nysie łużyckiej, rezygnacja z roszczeń do Ziem Zachodnich i Północnych (por. Mniej szości narodowe w polskiej myśli politycznej XX w., J. Jachymek (red.), s. 31).

Wymieniony traktat pozostawił nieporuszone kwestie obywatelstwa i majątku (por. W Korzyć - ki, Traktat na dobry początek, „Prawo i Zycie", 1991, nr 25, s. 12-13.

W tym czasie mniejszości narodowe w Polsce mogły ujawniać swoje aspiracje narodowe dopie ro w październiku 1956 r. Zezwolono im wtedy na powołanie stowarzyszeń społeczno-kultural nych, jednak nadzorowanych i finansowanych przez MSW (tak powstało m.in. Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, oraz podobne towarzystwa rosyjskie, niemieckie, żydow skie i inne). Sytuację pogarsza rok 1976, w którym ogłoszono program moralno-politycznej jedności narodu polskiego.

POLITEJA 1/2004 Mniejszości narodowe Polski ι Chorwacji... 173

międzynarodowej solidarności proletariatu, internacjonalizmu i przyjaźni naro dów, nie miało zatem znaczenia gdzie kto mieszka. W imię tej doktryny, w celu przyspieszenia integracji, przesiedlano, rozpraszano i z premedytacją mieszano narody, co uwidoczniło się szczególnie w państwach o strukturze federacyjnej (np.

w ZSRR, w SFRJ czy w Czechosłowacji). W procesie tym także Polska nie została pominięta, chociaż stopień wprowadzania tej doktryny w życie był nieporówny walnie mniejszy niż w państwach, które po wojnie charakteryzowały się większą mozaiką narodowościową15.

Obecnie prawa mniejszości w Polsce traktowane są nie jako prawa grupowe, lecz jako prawa jednostkowe. Ordynacja wyborcza do sejmu zapewnia mniejszościom na rodowym przedstawicielstwo w polskim parlamencie. W Sejmie IV kadencji zasiada dwóch przedstawicieli mniejszości niemieckiej. Na podstawie konstytucji, ratyfikowa nych umów międzynarodowych oraz umów dwustronnych mniejszości narodowe mają obecnie w Polsce całkowitą gwarancję zachowania swojej tożsamości16. Zwykle nie są one powodem ostrych konfliktów, choć i w tym względzie konieczne są odpowiednie gwarancje prawne, które w myśl obowiązującego prawa powinny odpowiadać obo wiązującym standardom europejskim. Gwarancję ich realizacji stanowią w szczegól ności zasady wynikające bezpośrednio z idei demokratycznego państwa prawa, a więc z zasady pluralizmu politycznego, postanowień wynikających z litery prawa w tej mywania nadużywania władzy przez odpowiednie gremia.

W latach 1991-1993 Polska podpisała wiele dwustronnych umów regulujących prawa mniejszości narodowych nie tylko z państwami sąsiednimi (układy o przyja znych stosunkach ze wszystkimi bezpośrednimi sąsiadami: z Czechosłowacją 6 paź dziernika 1991 r., z Litwą 13 stycznia 1992 r., z Ukrainą 18 maja 1992 r., z Rosją 22 maja 1992 r., z Niemcami 17 czerwca 1992 r., z Białorusią 23 czerwca 1992 r.). Ich treść w odniesieniu do mniejszości narodowych jest zbliżona, stwierdza się w nich bowiem m.in., że: (1) umawiające się strony respektować będą prawa i wypełniać obowiązki dotyczące mniejszości narodowych zgodnie ze standardami międzynaro dowymi, a w szczególności europejskimi; (2) przynależność do mniejszości narodo wych jest sprawą osobistego wyboru każdego obywatela; (3) przynależność do mniej szości narodowych nie zwalnia obywatela z obowiązku lojalnego postępowania wo bec swojego państwa i korzystania ze swoich praw zgodnie z prawem krajowym17.

15 Jednym z rezultatów tej polityki w ówczesnej Polsce było m.in. zaprzestanie badań statystycz nych nad strukturą etniczną i narodowościową ludności Polski, które mogłyby stanowić najbar dziej miarodajne źródło. Szerzej na ten temat L. Adamczuk, Mniejszości narodowe w Polsce w 1992 r., [w:] Białoruś', Litwa..., wyd. cyt., s. 113.

16 1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszos'ci narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego język"· zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. 2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia wła snych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej (Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku, art. 35).

17 L. Adamczuk, Mniejszości narodowe..., s. 114.

Mniejszości narodowe w Polsce mają szczególne prawa polityczne (możliwość po siadania swojej reprezentacji w parlamencie), a także prawo do swobodnej działal ności kulturalnej, religijnej i światowej.

Działalność wszelkich organizacji mniejszościowych w państwie prawa musi pozostawać poza jakąkolwiek ingerencją ze strony władz publicznych. Żadne społe czeństwo, dbając o własną odrębność narodową, nie może dążyć do jej zachowania kosztem mniejszości narodowych. Mają one również prawo do zachowania swojej kultury, języka i obyczajów. Znacznie słabsze i nieposiadające własnych instytucji państwowych mniejszości zdane są na pomoc państwa, na którego terenie żyją. De cyzje podejmowane przez władze powinny się sprowadzać do działalności kultural nej (np. organizacja festiwali folklorystycznych, zakładanie muzeum, bibliotek i wy dawanie periodyków). Bardziej aktywna rola władz publicznych powinna dokony wać się w zakresie edukacji szkolnej (chodzi o możliwość nauczania w języku macierzystym)18. Jak się wydaje, bardzo istotne znaczenie ma w tym względzie ksztal cenie nauczycieli, druk podręczników itp. Kompetencje w sprawach mniejszości prze kazano obecnie Ministerstwu Kultury i Sztuki — Departamentowi Kultury Mniej szości Narodowych. Budżetowe potrzeby wspiera zaś sejmowa Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Przy naszym rządzie powołano też Międzyresortowy Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych19. Gdyby oceniać, która z mniejszości jest najsilniejsza i najprężniej działa w ciągu ostatnich dziesięciu lat, to trzeba przy znać, że jest to pozostająca poza wszelką wątpliwością mniejszość niemiecka. Bada nia ankietowe przeprowadzone na Opolszczyźnie w maju 1990 r. dowiodły, że ok.

10% Ślązaków określa jednoznacznie swą przynależność narodową jako niemiecką, 15% skłania się ku niemieckości, 65% uważa się za Ślązaków, natomiast 12% skłania się ku polskości. Można przypuszczać, że bazę społeczną ruchu mniejszości nie mieckiej tworzy co najmniej 35% populacji rdzennych Ślązaków20. Należy podkre ślić, iż regulacja przez Polskę praw mniejszości niemieckiej była możliwa dopiero po rozwianiu wszelkich wątpliwości dotyczących uznania przez zjednoczone Niemcy istniejącej granicy polsko-niemieckiej.

Niektóre mniejszości, np. ukraińska, są ekonomicznie zbyt słabe i nie są skupione w zwartej enklawie, by mogły dać sobie radę z budową i utrzymaniem szkół (refleksja za: A. Rzepliński, Położenie mniejszości narodowych w Polsce, [w:] Ochrona praw mniejszości narodowych i religij nych, Z. Hołda (red.), Lublin 1993, s. 59).

Międzyresortowy Zespół ds. Mniejszości Narodowych został powołany Zarządzeniem nr 49 Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 1997 r., zastępując oraz przejmując sprawy prowa dzone przez Komisję do Spraw Mniejszości Narodowych, powołaną Uchwałą nr 142 Rady Mi nistrów z dnia 7 września 1990 r. Wiodącą rolę w pracach Zespołu odgrywa Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Obsługa Zespołu została powierzona MSWiA. Obecnie zapew nia ją Wydział ds. Mniejszości Narodowych powołany 26 stycznia 2000 r. w strukturze Departa mentu Obywatelstwa MSWiA.

Por. też: Mniejszości narodowe..., J. Jachymek red., wyd. cyt., s. 25. W wyborach samorządowych 1990 r. przedstawiciele mniejszości odnieśli sukces: na 38 gmin, w 18 uzyskali absolutną więk szość w radach gminnych; zob. D. Berlińska, A. Trzcielińska-Polus, Zjednoczenie a mniejszość niemiecka w Polsce, „Przegląd Zachodni" 1991, nr 1, s. 40-42 i 48, oraz M. Dehnel-Szyc, J. Stachura, Gry polityczne. Orientacje na dziś', Warszawa 1991, s. 212 i 214-216.

POLITEJA 1/2004 Mniejszości narodowe Polski ι Chorwacji... 175

Badania wykazują, iż sytuacja w Polsce charakteryzuje się silnym kryzysem toż samości. Dotyczy to w szczególności poczucia przynależności do Europy i dumy na rodowej. Przejawia się to mitologizacją Europy, kłopotami z akceptacją swojej przyna leżności narodowej, poczuciem bycia peryferiami Europy, dewaluacją podstawowych wartości uznawanych za europejskie. Listę przejawów kryzysu tożsamości nie tylko w Polsce, lecz także w tej części Europy można by jeszcze przedłużyć, jednak o wiele bardziej znaczące wydaje się ujawnienie tego, co sprzyja pozytywnemu rozwiązywaniu kryzysu tożsamości21. Jednocześnie dostrzega się, iż grupy mniejszościowe starają się zachować własną tożsamość, która nierozerwalnie wiąże się z poczuciem narodowym.

Na zjawisko budzenia się poczucia świadomości można spojrzeć przynajmniej z dwóch punktów widzenia. Z jednej strony, jest to budzenie się patriotyzmu, tzn.

postawy miłości do kraju, z drugiej zaś nacjonalizmu, wrogości wobec obcych - bę dącego niejednokrotnie źródłem konfliktów narodowościowych. Bardzo ważne jest ustalenie, który z tych procesów zachodzi w poszczególnych regionach i z jakim natężeniem. Oczywiste jest, że najskuteczniejszym sposobem regulowania poten cjalnych konfliktów narodowościowych są systemy demokratyczne, w ramach któ rych konflikty te mogą się ujawniać przy równoczesnych możliwościach ich sku tecznego rozwiązywania. Spisane w Dokumencie Kopenhaskim postanowienia do tyczące mniejszości narodowych służą za wzór odpowiednich zapisów w umowach zawieranych następnie przez państwa określające treść obowiązującego prawa mię dzynarodowego. W ten sposób wyrażona w tym dokumencie wola polityczna państw ulega transformacji w normy prawa międzynarodowego. W przypadku państw Eu ropy Środkowo-Wschodniej chodzi tu więc o adaptację do ich systemów wewnętrz nych zachodnich standardów ustrojowych. Pytanie tylko, na ile mogą się one przyjąć na obszarze ziem kresowych cywilizacji zachodniej. Ma się tu na względzie przede wszystkim te kraje, które owładnięte były przenikaniem się odmiennych cywilizacji zachodniej, bizantyjskiej czy islamskiej (por. np. państwa byłej Jugosławii).

Republika Chorwacji, która powstała w wyniku krwawego rozpadu federacyjnej Ju gosławii, przedstawia się pod względem składu narodowościowego następująco:

Chorwaci stanowią 77,8%, Serbowie 12,8%, Muzułmanie 2,2%, Węgrzy 0,5%, Sło weńcy 0,5%, Czesi 0,3%, Albańczycy 0,3%, Czarnogórcy 0,2%, zaś inne mniejszości 1,8%22. Chorwacja doświadczyła w szczególny sposób walk o tożsamość, nie tylko

21 Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej, J. Kioczowski (red.), Lublin 1993, s. 83.

22 Iw tym przypadku w zależności od źródła można spotkać różne dane: niektóre źródła podają, że Chorwaci stanowią 75,1%, Serbowie 12,8%, Węgrzy i Słoweńcy po 0,5%, Bośniacy 0,5%, inni 11,7%; np. Europa Środkowo-Wschodnia 1994-95, Warszawa 1996, przytacza następujące dane:

Chorwaci 77%, Serbowie 12%, Muzułmanie 1%, Węgrzy i Słoweńcy po 5% oraz pozostali 3,8%

(s. 79 i 85-88). Pozostałe mniejszości bez zmian. Należy zwrócić uwagę, że liczbę mniejszości

państwową, ale i narodowościową, Nie tak dawno bowiem, w latach 90. XX stulecia, na oczach świata i Europy rozgrywała się nacechowana nienawiścią walka, której podłożem były właśnie kwestie narodowościowe. Można przychylić się do opinii, że do tak ostrego konfliktu w państwach byłej Jugosławii doszło w wyniku ciążenia komunistycznego aparatu politycznego i wojskowego, który wykorzystał konflikty narodowe do przedłużenia swoich wpływów. Ma się tutaj na uwadze silną armię i zwłaszcza serbski polityczny aparat komunistyczny czy postkomunistyczny23. Istotne jest zdanie sobie sprawy z charakteru tego konfliktu. Dostrzega się wyraźne zabiega nie o hegemonię polityczną i terytorialną, w której czynniki religijne i narodowowy zwoleńcze były jedynie komponentami tworzącymi pewną spójną całość. Implika cje omawianego konfliktu w kwestiach społecznych dają się sprowadzić do kilku przynajmniej aspektów: do poważnego zubożenia szerokich warstw społeczeństwa, do wzrostu znaczenia podziałów i różnic narodowościowych24. W lipcu 1990 r. jesz cze przed ostateczną secesją Chorwacji, parlament chorwacki wprowadził popraw kę do konstytucji, ograniczająca prawa ludności serbskiej. Na te nowelizację niemal że natychmiast zareagowała ludność serbska zamieszkująca Krainę, organizując w sierpniu referendum. Serbowie na podstawie wyników tego referendum utworzyli własny parlament (tzw. Serbską Radę Narodową z siedzibą w Kninie), który

1 października 1990 r. ogłosił autonomię oraz utworzenie Serbskiego Autonomiczne go Regionu Krainy (SARK). W kontekście tych wydarzeń, narastającego niepokoju, pod pozorem dbałości o przestrzeganie niczym niezakłóconego przebiegu głosowa nia, na tereny te wkroczyły paramilitarne bojówki serbskie. Chorwaci nie pozostali obo jętni i zareagowali mobilizacją rezerwy policji. Wydarzenia te jednoznacznie świadczą o znacznej już eskalacji konfliktu, który przerodził się w otwarte działania wojenne25.

O tym, że problematyka mniejszości narodowych urosła do rangi prioryteto wych zagadnień świadczy Ustawa o mniejszościach narodowych, która jako jedna z pierwszych w młodym państwie chorwackim została uchwalona przez chorwacki parlament (Sabor) już 3 maja 1992 r. W przypadku Chorwacji głównym ogniskiem zapalnym byl konflikt chorwacko-serbski dotyczący statusu Krainy i Slavonii (tere nów zamieszkałych przez mniejszość serbską).

Naród chorwacki, w pierwszych demokratycznych wyborach w 1990 r. swo bodnie wyrażając swoją wolę, potwierdził tysiącletnią tożsamość państwową i zde

na terytorium państwa określa się zwykle szacunkowo, niejednokrotnie na podstawie subiek tywnej oceny. Istnieje jednak zauważalna prawidłowość, że dana mniejszość jest zawsze zainte resowana podaniem większej liczebności członków swej grupy. Państwo natomiast, na którego terytorium zamieszkuje mniejszość, dąży zwykłe do zaniżania liczebności tej mniejszości, gdyż większość państw nie jest zainteresowana wykazywaniem na swym terytorium istnienia obcych grup etnicznych.

T. Mazowiecki, Jugosłowiańska przestroga, [w:] Mniejszości narodowe i religijne..., wyd. cyt., s. 36.

Liczbę uchodźców zarówno z terenu Chorwacji jak i pozostałych części Jugosławii, którzy zna leźli schronienie na terenie Republiki Chorwacji oszacowano na ok. 700-850 tys. osób (por.

R. Morawiec, Chorwacja, [w:] Europa Środkowo-Wschodnia..., wyd. cyt., s. 64).

E. Buj wid-Kurek, Implikacje konfliktupostjugoslowiańskjego dla regionu bałkańskiego, [w:] Ogni ska konfliktów: Bałkany, Kaukaz, Kraków 2000, z. 44, s. 34.

POLITEJA V2004 Mniejszości narodowe Polski / Chorwacji... 177

cydowanie dla utworzenia Republiki Chorwacji jako suwerennego państwa. Stało się to w momencie dziejowego przełomu i odrzucenia systemu komunistycznego oraz zmiany międzynarodowego porządku w Europie. W konstytucji Republiki Chorwacji z dnia 22 grudnia 1990 r. czytamy: Republika Chorwacji konstytuuje się jako narodowe państwo narodu chorwackiego oraz państwo przedstawicieli innych

narodów i mniejszości będących jego obywatelami: Serbów, Muzułmanów, Słoweń ców, Czechów, Słowaków, Włochów, Węgrów, Żydów i innych, którym gwarantuje się równe prawa z obywatelami narodowości chorwackiej, a także realizację ich praw narodowych zgodnie z demokratycznymi normami ONZ i krajów wolnego świata16.

Nadto Republika Chorwacji, szanując wolę narodu chorwackiego i wolę wszystkich obywateli wyrażoną zdecydowanie w wolnych wyborach, tworzy się i rozwija jako państwo suwerenne i demokratyczne, w którym gwarantuje się i zapewnia równość praw, wolności i prawa człowieka i obywatela oraz w którym wspiera się rozwój gospodarki, kultury i dobrobytu społecznego27. Art. 3 cytowanej konstytucji ustala

m.in., że wolność, równość narodów [...] stanowią najwyższe wartości porządku kor>

stytucyjnego Republiki Chorwacji. Dopełnieniem w tej kwestii może być art. 15 konstytucji, który stanowi, że w Republice Chorwacji przedstawiciele wszystkich jej narodów i mniejszości mają równe prawa. Co więcej, przedstawicielom wszystkich tych narodów i mniejszości gwarantuje się wolność deklarowania przynależności na rodowej, posługiwania się swoim ojczystym językjem i alfabetem oraz autonomię kulturalną28. Na warunkach określonych w ustawie, w poszczególnych jednost kach terytorialnych, oprócz języka chorwackiego i alfabetu łacińskiego, można urzędowo używać także innego języka oraz cyrylicy bądź innego alfabetu. Zapis ten jest szczególnie ważny dla ludności serbskiej, zamieszkującej w zwartych sku piskach w tzw. żupanjach.

Dalsze uszczegółowienie praw narodowych grup mniejszościowych znalazło się już w Deklaracji o ogłoszeniu suwerenności i niepodległości Republiki Chor wacjiz21 czerwca 1991 r., wktórej „równoprawność narodową" umieszczono wśród podstawowych wartości porządku prawnego nowego państwa. Republika Chorwa cji, głosi Deklaracja,gwarantuje wszystkim Serbom w Chorwacji i wszystkim mniej szościom narodowym, zamieszkującym na jej terytorium, poszanowanie wszystkjch praw ludzkich i obywatelskich, a w szczególności swobodę używania i kultywowa

nia narodowego języ\a i kultury, a także prawo do politycznego organizowania się29.

Niemal jednocześnie, bo cztery dni później, ogłoszono kolejny uchwalony przez Sabor dokument, równie istotny dla statusu mniejszości - „Kartę praw Serbów i innych narodowości w Republice Chorwacji"30. Wydaje się, że najistotniejszym jej zapisem jest punkt V, na podstawie którego „Serbowie i inne narodowości" mają

26 Konstytucja Republiki Chorwacji z dnia 22 XII 1990, Warszawa 1995, s. 14.

27 Tamże, s. 15.

28 Tamże, s. 19.

29 Por. „Narodni Novine" z 25 VI 1991.

prawo proporcjonalnego udziału w organach samorządu lokalnego i władz admi nistracyjnych państwa. W Karcie należy także zwrócić uwagę na zapis, że właści we podejście do Ąwestii Serbów i innych narodowości w Republice Chorwacji jest jed nym z ważniejszych czynników stabilizacji, demokracji, spokoju i rozwoju gospodar czego, a także podstawą współpracy z innymi państwami demokratycznymi (pkt I)31.

Natomiast pkt III wiernie oddaje powiązania z normami międzynarodowymi w tej kwestii: prawa narodowości i zasady współpracy międzynarodowej nie dopuszczają żadnych działań, które byłyby niezgodne z prawem międzynarodowym, zwłaszcza z za sadami suwerenności, integralności terytorialnej i politycznego samostanowienia Re publiki Chorwacji jako jednolitego i niepodzielnego demokratycznego i socjalnego pań stwa11. Należy podkreślić, że na podstawie Karty została przygotowana „Ustawa

konstytucyjna o prawach i wolnościach człowieka oraz o prawach wspólnot etnicz nych i narodowych, czyli mniejszości w Republice Chorwacji"33. W części pierwszej Ustawy odwołano się do zasadniczych regulacji międzynarodowych: Karty NZ, Deklaracji Praw Człowieka, Aktu Końcowego KBWE, Paryskiej Deklaracji o No wej Europie, Dokumentu kopenhaskiego i moskiewskiego spotkania KBWE o tzw.

ludzkim wymiarze..., Konwencji Rady Europy o ochronie praw człowieka oraz pro tokołów do tej Konwencji, jak też do Międzynarodowej konwencji o likwidacji wszel kich przejawów dyskryminacji rasowej, Konwencji o zapobieganiu i karaniu prze stępstw przeciwko ludzkości oraz Konwencji praw dziecka. Szczególnie istotne jest umieszczenie w Ustawie swobodnego prawa indywidualnego decydowania do jakiej wspólnoty etnicznej czy narodowej obywatel lub obywatelka Chorwacji chce nale żeć34. Ustawa z 17 czerwca 1992 r. dopuszcza dwujęzyczność urzędów w opcinach (gminach), gdzie mniejszości stanowią większość w całkowitej liczbie mieszkańców (§ 7). Co więcej, dopuszcza się też mniejszościową działalność wydawniczą i infor macyjną, którą Republika Chorwacji zobowiązuje się w miarę możliwości wspierać

30 Tamże. Por. też B. Cvetnic,}. Fras, Status prawny mniejszości narodowych w Republice Chorwa cji, [w:] Politologia XXII. Z badań nad problematyką narodowościową państw Europy Środko wo-Wschodniej, J. Albin, J.M. Kupczak (red.), Wrocław 1998, s. 147.

31 Pełny tekst Karty zamieszczony jest [w:] Politologia XXII. Z badań..., wyd. cyt., s. 149.

32 Tamże.

33 Ustawa składa się z 10 części: I. Założenia Podstawowe, II. Prawa i wolności człowieka, III. Au tonomia kulturalna i inne prawa etnicznych i narodowych wspólnot, czyli mniejszości, IV Pro porcjonalne uczestnictwo w organach przedstawicielskich i innych, V Powiaty (rejony) o szcze gólnym (autonomicznym) statusie, VI. Majątek i finansowanie gmin i powiatów o szczególnym statusie, VII. Międzynarodowy nadzór i współpraca, VIII. Ochrona prawna, IX. Czyny karne i X. Ustalenia końcowe.

33 W Republice Chorwacji wprowadzono obowiązek posiadania tzw. domownicy, czyli policyjne go dokumentu stwierdzającego prawo do obywatelstwa, w praktyce świadectwa przynależności narodowej. Jeśli ktoś nie jest z urodzenia Chorwatem/Chorwatką, powinien okazać się doku mentem urodzenia w Chorwacji albo poświadczeniem, że rodzice w 1948 r. mieli obywatelstwo Republiki Chorwacji. Nieotrzymanie domownicy utrudnia wyrobienie nowego dowodu osobi stego i paszportu. Może spowodować także trudności z otrzymaniem pracy, mieszkania, emery tury itp. (por. D. Cirlić-Straszyńska, Zapiskj z przeklętego podwórza (2), „Polityka" nr 34 z 21 VIII 1993).

POLITEJA 1/2004 Mniejszości narodowe Polski / Chorwacji... 179

finansowo. Sporo miejsca w części III poświęcono kwestii wychowania i wykształce nia młodego pokolenia mniejszości, począwszy od przedszkoli aż po szkoły średnie, które (w miarę możliwości) mają być wspierane przez państwo. Zezwala się także na zakładanie przez mniejszości prywatnych szkół oraz innych instytucji o charak terze edukacyjnym. Spośród wszystkich ustaleń Ustawy na czoło wysuwają się dwie jej części: IV i V, określające zasadę parlamentarnej reprezentacji narodowych grup mniejszościowych: prawo do wyboru swoich posłów do Izby Niższej - proporcjo nalnie do udziału w ogólnej liczbie mieszkańców Chorwacji — ma ta mniejszość, która przekracza 8% (wymóg ten spełnia jedynie mniejszość serbska)35. Obecnie w Chorwacji istnieją dwa powiaty (kotary) o autonomicznym statusie: powiat Knin w żupanji zadarsko-kninskiej oraz powiat Glina w żupanji karlovaczkiej. Ustawa zawiera szczegółowe regulacje prawne dotyczące zakresu działania i organizacji władz, ich zobowiązań wobec państwa i Komisarza Władz Republiki Chorwacji (Po vjerenik Vlade Republikę Hrvatske). Na terenach autonomicznych powiatów do puszcza się dwujęzyczność toponimów (głównie nazw geograficznych). Serbom (jako najliczniejszej mniejszości w państwie) przyznano zarazem prawo do reprezentacji w naczelnych organach państwa i wspólnotach samorządowych, w ślad za tym utwo rzono w 1992 r. dwa serbskie autonomiczne obszary administracyjne (kotary), obej mujące od 5 do 6 gmin36.

Jak więc widać, zapisy konstytucyjne oraz uzupełniające je akty prawne odpo wiadają powszechnie przyjętym postanowieniom konstytucji demokratycznych37, o czym świadczy odwoływanie się nawet do norm prawa międzynarodowego.

W związku z tym, że kwestie statusu mniejszości narodowych (szczególnie mniej szości serbskiej) są szczególnie skomplikowane i trudne, władze Chorwacji powołały wiele agend rządowych do ich rozstrzygania. I tak, w 1993 r. powołano Państwowy Komitet Normalizacji Stosunków Chorwacko-Serbskich. Aktualnie działają następu jące agendy rządowe, zajmujące się sprawami mniejszości: Komisarz ds. Pokojowej Reintegracji, Państwowy Urząd Tymczasowy ds. Przywrócenia Chorwackiej Władzy we Wschodniej Sławonii, Baranii i Zachodnim Srijemie, Urząd ds. Mniejszości Na rodowych i Etnicznych. Urząd ds. Wygnańców i Uchodźców oraz Urząd ds. Ofiar

Wojny38. Państwo może także, bez zawarcia odpowiedniej umowy międzynarodowej, wprowadzać bezpośrednio określone postanowienia KBWE do ustawodawstwa, wy dając np. ustawę o prawach mniejszości narodowych. Należy uświadomić sobie jed nak fakt, że wprowadzenie postanowień KBWE dotyczących mniejszości narodo

Do 1997 r. Serbowie mieli w parlamencie dwóch przedstawicieli z pięcioosobowej reprezentacji wszystkich mniejszości (wraz z 1 Ukraińcem, 1 Rusinem, 1 Węgrem).

L. Janicki, Status mniejszos'ci narodowych w konstytucjach krajów środkowo- i wschodnioeuropej skich, „Przegląd Zachodni" 1995, nr 4, s. 49-50.

Konstytucja Chorwacji z 22 XII 1990 r., pierwsza dająca podstawę niepodległego bytu tego państwa, pozostaje w nurcie nowych konstytucji państw postkomunistycznych. Aksjologia ustro jowa i rozwiązania instytucjonalne konstytucji chorwackiej nawiązują do koncepcji zachodnio europejskich.

Por. B. Cvetnic, J. Fras, Status prawny mniejszości narodowych..., s. 149.

wych do ustawodawstwa wewnętrznego państw nie gwarantuje jeszcze automatycz nego ich przestrzegania, które dopiero zależy od stopnia praworządności w danym państwie39. Wiele zależy tu także od samej mniejszości, a zwłaszcza jej przywódców, którzy mogą nawet prowokować okresowo spory międzypaństwowe, tak jak stało się w Istrii w Chorwacji w przypadku dotyczącym mniejszości włoskiej. Sytuacja mniej szości w państwie terytorialnym może być nawet przyczyną wojny prowadzonej przez państwo, którego większość ludności jest tej samej narodowości, co mniejszość w pań stwie terytorialnym (por. konflikt bałkański, czytaj: chorwacko-serbski)40.

Zapisy konstytucji i normy prawa międzynarodowego wydają się wciąż jeszcze niewystarczające do wyeliminowania konfliktów narodowościowych zwłaszcza w re jonie bałkańskim, gdzie mozaika narodów i narodowości pozostaje wszak charakte rystycznym elementem pejzażu tej części Europy. Trudno bowiem nauczyć się tole rancji i odwzajemnionej sympatii, gdy w dalszym ciągu pielęgnowana jest niezwy kle starannie nienawiść Serbów do Chorwatów i Chorwatów do Serbów, wciąż wytykane są akty ludobójstwa, a odwoływanie się do działalności Ustaszy i Czerni ków nie należy do rzadkości. Niedawny konflikt chorwacko-serbski nie przyczynił się do radykalnej poprawy sytuacji41.

Regulacja statusu prawnego mniejszości narodowych tak w Polsce, jak i w Chorwa cji powinna być w dalszym ciągu tworzona na podstawie powszechnie obowiązują cych norm konstytucyjnych każdego państwa przy poszanowaniu norm prawa mię dzynarodowego (konwencji, traktatów). Takie sprawy, jak np.: dostęp do publicznej oświaty w języku ojczystym, używanie własnego języka w urzędach i sądach oraz nazwy topograficzne na terenach zwartych enklaw osiedleńczych wymagają regula cji ustawowej. Do tego konieczne są nie tylko odpowiednie instrumenty prawne, lecz także dobra wola i czas.

Doświadczenia, zwłaszcza polskie, świadczą o tym, że dla regulacji lepiej na dają się w pierwszym etapie traktaty dwustronne. Łatwiej bowiem jest wyzbyć się uprzedzeń i dostrzec potrzebę poszanowania i ochrony praw innych osób, gdy jed nocześnie własna mniejszość mieszkająca na terytorium drugiej strony (stron) trak tatu ma zagwarantowane te same prawa.

39 Problem ten dostrzega Dokument Kopenhaski, stwierdzając, że kwestie dotyczące mniejszości narodowych można zadowalająco rozstrzygać jedynie w demokratycznych strukturach politycz nych opartych na praworządności w funkcjonującym niezawisłym sądownictwie (pkt30).

40 Por. A. Rzepliński, Położenie mniejszości narodowych..., s. 57.

41 Na ten problem zwracali uwagę m.in.: J. Kornhauser, M. Dyras, B. Oczkowa, M. Dąbrowska -Partyka w książce pt. Przemiany w świadomośd i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 r., J. Kornhauser (red.), Kraków 1999.