Wiktor Kordyś
Rola Chin w transformacji sektorów energetycznych państw Grupy Wyszehradzkiej Już od ponad dekady w poszczególnych państwach Unii Europejskiej obserwowany jest skokowy napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) pochodzących z Chin.
Możliwości finansowania inwestycji, jakie proponują Chińczycy, jak również skala różnego rodzaju już zrealizowanych przedsięwzięć pozwala na przyjęcie założenia, że w kolejnych latach chiński kapitał będzie odgrywał znaczącą, jeśli wręcz nie dominującą rolę w poszczególnych sektorach gospodarki państw Unii Europejskiej. Jak pokazują ostatnie lata, stanowisko państw członkowskich, a co za tym idzie (nie)przychylność ich rządów do chińskich inwestycji jest w dużej mierze uzależniona od sektora gospodarki, w którym Chińczycy lokują, bądź chcą lokować swoje środki. W tym kontekście szczególnie interesująco przedstawia się sektor energetyczny, który w Europie postrzegany jest przecież jako strategiczny. Jak wskazują statystki, jeszcze w 2015 r. inwestycje w tym sektorze stanowiły największą część wszystkich chińskich BIZ w Unii Europejskiej1. Statystki te ujmowane z perspektywy całej Unii dawały podstawę do przypuszczenia, że Chińczycy próbują zawładnąć europejską infrastrukturą energetyczną. Najnowsze badania wskazujące na wyraźny spadek ogółu chińskich inwestycji w Europie, wykazały także radyklane obniżenie chińskiej aktywności w obszarze energetyki2.
Niezaprzeczalne jest to, że chińskie inwestycje w Unii Europejskiej z praktycznie niezauważalnego poziomu w roku 2005, wzrosły do 20 mld euro w roku 2015, przy czym w latach 2010-2015 inwestycje w sektor energetyczny stanowiły aż 28% wszystkich chińskich inwestycji w Unii Europejskiej w tym okresie3. Zasadnicza część tych inwestycji realizowana jest w największych państwach Unii – Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii. Taki rozkład inwestycji utrzymuje się także po 2017 r., mimo systematycznego spadku chińskich inwestycji w UE. Państwa te przyciągają chińskie inwestycje głównie dzięki swojej przewadze technologicznej, którą Chińczycy w przejętych przedsiębiorstwach starają się przetworzyć, a następnie implementować u siebie w kraju. Z racji przewagi technologicznej jaką posiadają zachodnioeuropejskie przedsiębiorstwa, a także celów, które przyświecają chińskim inwestorom, mniejsze gospodarki unijne nie są aż tak bardzo atrakcyjne dla Chin.
Z uwagi na ich silną pozycję gospodarczą wśród państw byłego bloku komunistycznego oraz ze względu na potencjał demograficzny i centralne położenie geograficzne, Grupa Wyszehradzka (V4) również stanowi obszar chińskiego zainteresowania. We wszystkich państwach Grupy Wyszehradzkiej chińskie BIZ napotykają jednak szereg przeciwności, niejednokrotnie nieidentyfikowalnych, które przekładają się na wydłużającą się listę inwestycji spektakularnie ogłoszonych, ale mimo to niezrealizowanych. Chińskie inwestycje w państwach V4, mimo tego, że często kończą się często niepowodzeniem nadal uzasadniają budowę przez część państw V4 wręcz strategicznego partnerstwa z Chinami.
1 Thilo Hanemann / Mikko Huotari, Chinese FDI in Europe and Germany. Preparing for a New Era of Chinese Capital, Mercator Institute for China Studies and Rhodium, 2015, s. 4, https://rhg.com/wp- content/uploads/2015/06/ChineseFDI_Europe_Full.pdf [dostęp 26 kwietnia 2019].
2 Thilo Hanemann, Mikko Huotari, Agatha Kratz, Chinese FDI in Europe 2018: Trends and impact of new screening policies, Berlin 2019, s. 13, https://www.merics.org/sites/default/files/2019-
03/190311_MERICS-Rhodium%20Group_COFDI-Update_2019.pdf [dostęp 28 kwietnia 2019].
3 Björn Conrad / Genia Kostka, China investments in Europe’s energy sector: Risks and opportunities?, [w:] Energy Policy 101 (2017), s. 645.
Chińskie inwestycje w sektor energetyczny na obszarze państw V4 nabierają szczególnego znaczenia pod kątem bezpieczeństwa energetycznego tej części Europy, jak również z perspektywy nadal tworzącej się wspólnej polityki energetycznej państw Unii Europejskiej. Z uwagi na różnice, jakie pojawiają się w postrzeganiu chińskich inwestycji w sektorze energetycznym w państwach zachodnioeuropejskich i w państwach Grupy Wyszehradzkiej, niniejsze opracowanie ma stanowić analizę stanu faktycznego w poszczególnych państwach Grupy V4 w drugiej dekadzie XXI wieku i zarazem próbę oceny roli, jaką chińskie inwestycje do tej pory odegrały w transformowaniu sektorów energetycznych tych państw.
W ocenie autora, od momentu powołania nowego formatu współpracy państw Europy Środkowo-Wschodniej z Chinami w 2012 roku, kolejne rządy zaczęły przywiązywać sporo uwagi dla relacji z Państwem Środka. Stworzono pozytywną atmosferę dla chińskich inwestycji i oferowano własne wsparcie w różnych formach pomocy publicznej (m.in.
gwarancje bankowe, zwolnienia podatkowe dla chińskich przedsiębiorstw). Z perspektywy ponad 6 lat funkcjonowania formatu 16+1 napływ chińskich inwestycji wzbudził jednak pewne rozczarowanie wśród komentatorów. Pojawia się zatem pytanie, czy silne polityczne zaangażowanie na tle wszystkich państw „szesnastki” poszczególnych państw Grupy Wyszehradzkiej w przyciągnięcie chińskich inwestycji opłaciło się?
W celu odpowiedzi na powyższe pytanie sięgnięto do dostępnych statystyk dotyczących napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, publikowanych corocznie przez banki centralne każdego z państw V4. Zestawiono skalę napływu chińskich BIZ ze skalą napływu BIZ z państw Unii Europejskiej, dokonując dodatkowego podziału na wszystkie państwa członkowskie (UE28) i państwa należące do strefy euro (UE19). Takie zestawienie może wydawać się kontrowersyjne z uwagi chociażby na funkcjonujący w ramach Unii Europejskiej wspólny rynek wewnętrzny. Jednak obok odpowiedzi na pytanie, czy z ekonomicznego punktu widzenia „opłaciło się”, zestawienie to może stanowić argument w obecnej dyskusji w państwach V44, czy chiński kapitał może stać się alternatywą dla kapitału (zachodnio)europejskiego.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne zaczęły być postrzegane jako narzędzie polityki państwa inwestującego o charakterze soft power. Koncepcja soft power, rozwijana przez Josepha Nye’a5, stanowi podbudowę teoretyczną niniejszego opracowania w aspekcie społecznym. Soft power to narzędzie „subtelnie sprawiające, by inni chcieli tego samego wskutek niewymuszonego wyboru”6. Na gruncie koncepcji Nye’a i przeprowadzonej analizy stanu faktycznego rodzi się zatem pytanie, czego państwa Grupy Wyszehradzkiej spodziewają się po chińskich inwestycjach w sektor energetyczny, a czego w zamian oczekują Chińczycy?
Istotna zatem będzie również w ramach niniejszego opracowania próba spojrzenia w przyszłość i określenie rekomendacji dla państw Grupy Wyszehradzkiej w zakresie wspólnego stanowiska wobec napływu chińskich BIZ do sektora energetycznego.
W badanym okresie kwestia chińskich inwestycji w sektory energetyczne państw Grupy Wyszehradzkiej zajmowała w dużo mniejszym stopniu media i badaczy z tych państw, aniżeli inne aspekty współpracy z Chinami. Ogólnie rzecz ujmując w Czechach, Słowacji i na Węgrzech pozytywnie odnoszono się do coraz większego chińskiego zaangażowania w regionie. Tylko w przypadku Polski podejście to było nacechowane daleko posuniętą
4 Należy odnotować, że dyskusja ta ma najmniejsze natężenie w Polsce z uwagi na dostrzeganą przez wszystkie grupy polityczne rolę funduszy europejskich w transformacji polskiej gospodarki.
5 Joseph S. Nye, Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej. Warszawa 2007, s. 5-7.
6 Tamże, s. 6.
ostrożnością, spowodowaną wyniesionym doświadczeniem z nieudanego kontraktu na budowę autostrady A2 pomiędzy Łodzią a Warszawą przez chińskie konsorcjum COVEC na przełomie 2011 i 2012 roku.
1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne: trudność uchwycenia stanu faktycznego Tytułem krótkiego wprowadzenia należy wskazać, czym są bezpośrednie inwestycje zagraniczne (Foreign Direct Investment, FDI). Oficjalna ich definicja przyjęta przez OECD w 2008 roku jest następująca: „Bezpośrednie inwestycje zagraniczne to kategoria międzynarodowych inwestycji, dokonywanych przez rezydenta państwa inwestującego z zamiarem przejęcia długotrwałej kontroli nad przedsiębiorstwem (tzw. przedsiębiorstwem podlegającym bezpośredniej inwestycji) znajdującym się w innym państwie”7. Już sama definicja wskazuje na zasadniczą przesłankę BIZ, jaką stanowi ich „długotrwałość”. Mając na uwadze dynamikę obrotu gospodarczego, przesłanka długotrwałości inwestycji wydaje się być mocno niedoprecyzowana i trudna do uchwycenia, zwłaszcza, że nie wskazano, jaki okres można uznać za długotrwały. Podkreślanie przy tym roli zamiaru inwestora należy natomiast uznać za zbyt subiektywne w kontekście definicji tak istotnego wskaźnika gospodarczego.
W związku z tym wypracowano kolejną, bardziej mierzalną przesłankę uznania danej inwestycji za BIZ. Jest to odpowiedni stopień zaangażowania zagranicznego kapitału.
Przyjmuje się, że minimalna wysokość kapitału zagranicznego pozwalająca na uznanie danej inwestycji za BIZ to 10%. Posługując się tak określonym wskaźnikiem, wyróżniane są dwa zasadnicze typy BIZ – greenfield oraz brownfield. Inwestycje typu greenfield charakteryzują się tym, iż stanowią rozpoczęcie całkiem nowego projektu, wymagającego np. budowy nowej fabryki, w której będą produkowane nowe produkty inwestora. Natomiast inwestycje typu brownfield zakładają zaangażowanie kapitałowe w projekt już istniejący, jak np. zakup części lub wszystkich udziałów przedsiębiorstwa funkcjonującego w formie spółki kapitałowej.
Innym przykładem będzie objęcie kontrolnego pakietu akcji w spółce akcyjnej.
Powyższy podział wskazuje, że BIZ nie musi polegać na jednorazowej, dużej inwestycji, zwykle postrzeganej jako budowa nowego zakładu produkcyjnego. BIZ jako narzędzie soft power może przyjąć formę przemyślanej taktyki częściowego przejmowania przedsiębiorstw i stopniowego osiągania w nich pozycji dominującej8. Co istotne, taktyka ta może mieć zastosowanie także w stosunku do przedsiębiorstw sektorów strategicznych. Z uwagi na trudność uchwycenia BIZ nie istnieje jeden oficjalny wskaźnik, na podstawie którego można by ocenić stopień napływu inwestycji z zagranicy. Tym niemniej informacje o napływie zewnętrznego kapitału są agregowane przez banki centralne państw członkowskich, jak również Eurostat (w odniesieniu do państw należących do strefy euro). Pomocne w zakresie oceny napływu BIZ są także raporty różnego rodzaju instytucji badawczych. To pozwala stwierdzić, że dominującą formą chińskich inwestycji zagranicznych w Europie są inwestycje typu brownfield.
Wskaźniki dotyczące napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które wykorzystują poszczególne banki centralne9, nie zostały w pełni ujednolicone i odwołują się do rożnych części składowych BIZ (jak np. wysokość osiągniętego zysku, czy wysokość zobowiązań).
7 OECD, OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Paryż 2008, s. 48.
8 Ewa Radomska, Chińskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Unii Europejskiej – kontrowersje i wyzwania, Kwartalnik Naukowy Uczelni Vistula, 2 (2018), s. 85.
9 Czeski Bank Centralny, Narodowy Bank Polski, Słowacki Bank Centralny, Węgierski Bank Centralny.
Stąd posłużono się najbardziej ogólnymi statystykami, które dotyczą napływu inwestycji z danego państwa w danym roku kalendarzowym. Przy czym napływ ten jest korygowany o środki wycofane w danym roku przez państwo inwestujące z państwa poddanego badaniu.
Nie należy jednak tej korekty mylić z bilansem sporządzanym przez niektóre z banków, polegającym na sumie BIZ danego państwa w państwie badanym i BIZ państwa badanego w państwie inwestującym w danym okresie. Badaniu poddano okres od 2015 roku z uwagi na zmianę w tym roku metodologii obliczania BIZ, tj. wdrożenie metody BPM6. Ponadto uwzględniono, iż ostatnie rozszerzenie strefy euro miało miejsce w 2015 roku10. Obliczeń dokonywano w przeliczeniu na dolary amerykańskie z uwagi na różne waluty przyjęte w statystykach podawanych przez poszczególne banki, które były weryfikowane z opracowaniami grup badawczych również zajmujących się tą tematyką. Jeżeli konieczne było przeliczenie kursu, uwzględniano kurs lokalnej waluty do dolara amerykańskiego z ostatniego dnia roboczego danego roku kalendarzowego, którego dotyczyła statystyka.
2. Polityka Chin wobec obszaru Europy Środkowo-Wschodniej
Obecnie nie sposób omawiać relacji Grupy Wyszehradzkiej i Chin bez odniesienia się do nowej platformy współpracy pomiędzy Chinami a regionem Europy Środkowo-Wschodniej.
W 2012 roku w Warszawie zainaugurowano bezprecedensowe forum pod nazwą 16+111. Inicjatywa ta przyjęła pięć obszarów priorytetowych, na których państwa w niej uczestniczące chcą koncentrować swoją aktywność:
1) Handel i inwestycje
2) Produkcja przemysłowa i sektor energetyczny 3) Kontakty międzyludzkie
4) Współpraca finansowa.
W ramach przedmiotowego forum koordynowane są różnego rodzaju przedsięwzięcia gospodarcze i kulturalne. Dosyć zgodnie jest ono określane jako tego rodzaju projekt, z którego dla państw europejskich – jak do tej pory – niewiele wynikło. Zdecydowanie najaktywniejszym partnerem w ramach forum są Chiny, które wykorzystują spotkania do sondowania rynku i wyboru partnerów do realizacji projektów w państwach szesnastki.
Obecnie nie jest łatwo ustalić pozycję platformy 16+1 w agendzie chińskiej polityki wobec obszaru Europy Środkowo-Wschodniej. Wydaje się, że na pierwszy plan wysunęła się inna chińska inicjatywa, tj. projekt Nowego Jedwabnego Szlaku (One Belt and Road Initative, BRI)12, koncentrująca się na projektach infrastrukturalnych, a nie energetycznych.
Podejście poszczególnych państw Grupy Wyszehradzkiej do forum 16+1 jest zróżnicowane.
W ramach szczytu forum w Budapeszcie w 2017 roku węgierscy politycy deklarowali jak najdalej idące zaangażowanie dla pogłębienia współpracy z Chinami. W Czechach i Słowacji jeszcze w 2015 roku padały argumenty, że środki chińskie mogą stanowić korzystną alternatywę dla środków unijnych, których wykorzystanie jest obwarowane szeregiem regulacji prawnych, zwłaszcza z obszaru prawa konkurencji. Na Węgrzech pojawiły się wręcz głosy, że po wyczerpaniu środków unijnych (lub ich wstrzymaniu), ich miejsce powinny
10 1 stycznia 2015 roku euro przyjęła Litwa.
11 Forum jest koordynowane ze strony chińskiej. Europejskie państwa uczestniczące to: Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Macedonia, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Węgry.
12 Marcin Przychodniak, Inicjatywa 16+1 i wyzwania dla współpracy Chin z Europą Środkowo- Wschodnią, Biuletyn Ośrodka Studiów Wschodnich, 121 (2017).
zastąpić środki chińskie13. Polska zaczęła się dystansować od inicjatywy z uwagi na jej małą skuteczność, a także rosnące obawy co do chińskich wpływów w zakresie sektorów strategicznych.
Mimo powołania forum 16+1 nadal podstawowym formatem współpracy z Chinami pozostają kontakty bilateralne. Z uwagi na fakt, że zasadnicza większość chińskich BIZ realizowana jest przez chińskie przedsiębiorstwa państwowe lub znajdujące się pod kontrolą państwa, umowy bilateralne niejednokrotnie negocjowane są za pośrednictwem administracji państwowej. Tym samym Chińczycy, mimo deklaracji, nadal stosują dość znaną metodę rozbijania spójności Unii Europejskiej, czy nawet państw Grupy V4 poprzez rozmowy z bezpośrednio zainteresowanym. Wychodzą tym samym z założenia (skądinąd słusznego), że z mniejszym państwem dużo łatwiej negocjować, niż z całym blokiem gospodarczym. Między innymi z tego powodu Unia Europejska podejmuje inicjatywy mające na celu zespolenie polityki poszczególnych państw członkowskich w jedną politykę UE wobec Chin. Sam fakt istnienia platformy 16+1 nie ułatwia jednak tego zadania.
3. Czechy: duże nadzieje zakończone skandalem
Na europejskiej mapie Czechy odznaczają się jedną z największych aktywności politycznych i gospodarczych w relacjach z Chinami. W ostatnich latach cechą charakterystyczną tych stosunków stała się ich burzliwość. Jeszcze w okresie komunizmu relacje gospodarcze ówczesnej Czechosłowacji i Chin były bardzo dobre, w szczególności dla strony czechosłowackiej. Towary i usługi z Czechosłowacji, zwłaszcza z branży samochodowej były chętnie importowane i silnie rozpoznawalne w Chinach. Z tego tytułu nawiązano szereg relacji opartych na wymianie barterowej. Po 1989 roku wymiana barterowa stała się jednak nieadekwatna zarówno dla – już czeskiego, jak i chińskiego modelu gospodarczego.
Czechy od 1993 roku budują siłę swojej gospodarki na eksporcie. Założenia czeskiej polityki gospodarczej, niezależnie od ekipy rządzącej nad Wełtawą, koncentrują się na poszukiwaniu partnerów dla czeskich produktów nie tylko w ramach Unii Europejskiej, ale i poza nią.
Wobec drastycznie ujemnego salda w handlu zagranicznym z Chinami, powrót do dobrych relacji gospodarczych z Państwem Środka był dla kolejnych rządów jednym z priorytetów czeskiej polityki gospodarczej. Do roku 2013 na chińsko-czeskie relacje gospodarcze w znaczącym stopniu oddziaływały czynniki polityczne. Właściwie od momentu rozpadu Czechosłowacji polityczne stosunki chińsko-czeskie należy ocenić jako chłodne. Na taki stan rzeczy miała bez wątpienia wpływ postać prezydenta Vaclava Havla, który otwarcie deklarował wsparcie dla chińskich dysydentów i krytykował łamanie praw człowieka w Chinach. Cieniem na wzajemnych stosunkach politycznych położyła się kwestia Tajwanu i Tybetu, a w szczególności przyjęcie Dalajlamy przez czeskiego premiera w 2009 roku.
Czeskie próby wzmocnienia współpracy gospodarczej bardzo długo okazywały się nieskuteczne, z uwagi na niechętną postawę Pekinu. Oficjalnie przyczyn nieskuteczności doszukiwano się przede wszystkim w silnej konkurencji cenowej na chińskim rynku, która eliminowała czeskich przedsiębiorców. Poza tym wskazywano na zbyt niski poziom czeskiej technologii względem obecnych w Chinach przedsiębiorstw z USA i Europy Zachodniej.
13 Matej Šimalčík, After European funds dry out, will China bring ‘better’ tomorrows?, 2018, https://www.euractiv.com/section/china/opinion/after-european-funds-dry-out-will-china-bring-better- tomorrows/ [dostęp 26 kwietnia 2019].
Czechy miały także utracić swoją rozpoznawalność jeszcze z okresu komunizmu14. Ponadto konsekwentnie podkreślano brak równowagi w zakresie dostępu do chińskiego rynku dla czeskich przedsiębiorstw. O ile czeski rynek i regulacje prawne na nim pozostawały bardzo liberalne dla zagranicznych inwestycji i nie tworzyły rozróżnienia pomiędzy przedsiębiorstwami chińskimi a innymi przedsiębiorstwami spoza UE, o tyle rynek chiński pozostawał (i nadal pozostaje) mało dostępny dla czeskich przedsiębiorstw. W Chinach, w sposób bezpośredni prowadzona jest polityka protekcjonistyczna, w dodatku podszyta ekonomicznym nacjonalizmem. Przed zagranicznymi inwestorami, mimo deklarowanej otwartości chińskich władz mnożone są sztuczne bariery administracyjne15.
Duże nadzieje w Czechach wywołało powołanie platformy 16+1, gdyż liczono, że pozwoli ona na napływ chińskich inwestycji do Czech szerszym strumieniem. Jeszcze w 2012 roku to właśnie Czechy były niekwestionowanym liderem w napływie BIZ per capita wśród państw Grupy Wyszehradzkiej16. Jednocześnie platforma 16+1 miała umożliwić coraz silniejszym czeskim przedsiębiorcom na rozwijanie działalności na wewnętrznym rynku chińskim. W tym zakresie tradycyjnie widziano miejsce dla czeskiego przemysłu motoryzacyjnego, ale także odzieżowego. Dopiero jednak wybór w 2013 roku Miloša Zemana zapoczątkował nowe relacje polityczne Pekinu i Pragi. Z czeskiego dyskursu politycznego zniknęła kwestia Tybetu i praw człowieka. Od 2014 roku Miloš Zeman odbył aż cztery wizyty w Chinach, natomiast w 2016 roku miała miejsce w Czechach pierwsza od drugiej wojny światowej wizyta prezydenta Chin Xi Jinpinga. Intencją prezydenta Zemana było możliwie najszersze otwarcie politycznych drzwi dla chińskich inwestycji w Czechach. Pojawiły się głosy, że napływ kapitału z Chin (podobnie jak i z Rosji) jest jak najbardziej oczekiwany i może stanowić realną alternatywę na wypadek pogorszenia relacji z Unią Europejską17.
Ocieplenie w relacjach chińsko-czeskich zbiegło się z planowaną rozbudową czeskich elektrowni jądrowych. W Czechach funkcjonują dwie elektrownie jądrowe, w Dukovanach i Temelinie, zbudowane według technologii radzieckich. W obliczu rosnącego zapotrzebowania na energię, a także starzenia się reaktorów, rozpoczęto dyskusję o budowie kolejnych reaktorów w każdej z tych siłowni jądrowych. Już w 2014 roku podczas szczytu forum 16+1 w Belgradzie, Chiny wyraziły swoje głębokie zainteresowanie realizacją tych projektów, wskazując swoje doświadczenie w sferze energetyki jądrowej. Propozycja ta spotkała się jednak z ambiwalentnym przyjęciem. Z jednej strony wskazywano, iż propozycja chińska może stać się alternatywną drogą dla nieakceptowalnej ze względów politycznych oferty rosyjskiej i kosztownej propozycji konsorcjów amerykańskich i zachodnioeuropejskich. Z drugiej jednak strony pojawiły się głosy, iż chińskie zaangażowanie w tak strategiczny projekt może zagrozić narodowemu bezpieczeństwu. Ówczesny minister finansów, a obecny premier Czech Andrej Babiš wskazywał na konieczność realizacji inwestycji wyłącznie przez czeskie przedsiębiorstwa energetyczne18.
14 Rudolf Fürst, Czech-Chinese relations: Evaluation of Economic Ties, [w:] Szunomár Ágnes, Chinese Investments and Financial Engagement in Visegrad Countries: Myth or Reality? Budapeszt 2014, s. 81.
15 Tamże, s. 82.
16 Tereza de Castro / Jana Vlčková / Pavel Hnát, Trade and investment relations between the Czech Republic and China: the Czech Republic as a gateway to the EU?, [w:] Society and Economy, 39 (2017), s.
487.
17 Bethany Allen-Ebrahimian / Emily Tamkin, Prague Opened the Door to Chinese Influence. Now It May Need to Change Course, Foreign Policy, 2018, https://foreignpolicy.com/2018/03/16/prague-to- czech-chinese-influence-cefc-energy-communist-party/ [dostęp 26 kwietnia 2019].
18 Robert Muller / Jason Howet, Czech PM calls for CEZ nuclear plant expansion decision this year, 2014, https://www.reuters.com/article/us-czech-babis-cez/czech-pm-calls-for-cez-nuclear-plant-expansion-
W rezultacie zapowiedzi złożonej podczas belgradzkiego szczytu forum 16+1, w 2015 roku w Czechach utworzono spółkę-córkę chińskiego giganta energetycznego, CEFC China Energy.
Spółka miała podjąć szeroko zakrojoną działalność na terenie Czech. Rzeczywiście CEFC rozpoczęła szereg inwestycji typu brownfield. Przejęła 9,9% udziałów w jednym z największych czesko-słowackich konsorcjów finansowych J&T. Prezes czeskiej spółki CEFC Ye Jianming został mianowany doradcą prezydenta Zemana ds. chińskich. CEFC zrealizowała kilka spektakularnych projektów takich jak zakup browaru, czy jednego z praskich klubów piłkarskich. W celu realizacji inwestycji w czeskich elektrowniach jądrowych podjęto szereg przygotowań. CEFC miała przejąć 50% pakietu akcji w konsorcjum J&T. Transakcja ta została jednak zablokowana przecz Czeski Bank Centralny z uwagi na niejasne pochodzenie środków, które miały zostać wykorzystane do zakupu akcji J&T19.
Ostatecznie z rozbudowy czeskich elektrowni jądrowych tymczasowo wycofano się. Nowy czeski premier Andrej Babiš nadal pozostaje zwolennikiem realizacji inwestycji w Temelinie i Dukovanach przy pomocy krajowych środków finansowych. Tymczasem wokół CEFC wybuchł poważny skandal korupcyjny. Prezes tej spółki Ye Jianming na początku 2018 roku został zatrzymany przez chińskie władze w Szanghaju i postawiono mu zarzuty korupcyjne.
Działalność CEFC w Czechach została ograniczona, co negatywnie wpłynęło na postrzeganie ogółu chińskich inwestycji w Czechach. Pewną wizerunkową porażkę poniósł także prezydent Zeman, który osobiście mocno wspierał chińskie inwestycje. Wywód dotyczący chińskiego zaangażowania w Czechach należy zakończyć odniesieniem do statystyk Czeskiego Banku Centralnego. Ostatnie dostępne statystki dotyczące napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, ujęte według metodologii BPM6, obejmują wyłącznie lata 2015 i 2016.
Poniższe zestawienie wskazuje, że chińskie inwestycje w latach 2015-2016 odnotowały tendencję spadkową, z 85 mln USD do 64 mln USD, aczkolwiek przed rokiem 2015 tendencja ta była odwrotna, gdy tymczasem inwestycje europejskie, zarówno z UE19, jak UE28 notują stale tendencję wzrostową.
Tabela 1
Porównanie wolumenu chińskich inwestycji w Czechach z inwestycjami krajów strefy euro i wszystkich krajów Unii Europejskiej w latach 2015-2016
Rok Chiny UE 19 UE 28
2015 (w mln USD)
85 300 15 031 000 17 037 000
2016 (w mln
USD) 64 000 15 151 400 17 795 800
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk Czeskiego Banku Centralnego20.
Próbując odpowiedzieć na pytanie, czy w ostatecznym efekcie nowe otwarcie opłaciło się, należy wskazać dwie możliwe odpowiedzi. Z jednej strony każdy dolar, który napłynął w ramach BIZ – niezależnie od swojego pochodzenia – ma znaczenie. Z drugiej jednak strony
decision-this-year-idUSKBN1KM5CO, [dostęp: 26 kwietnia 2019].
19 Robert Muller, China's CEFC hits regulatory hurdle in pursuit of Czech JTFG stake: source, Reuters, 2018, https://www.reuters.com/article/us-jtfg-cefc/chinas-cefc-hits-regulatory-hurdle-in-pursuit-of-czech- jtfg-stake-source-idUSKBN1ES1S5 [dostęp 26 kwietnia 2019].
20 Česká Národní Banka, Foreign Direct Investments, Praga 2016,
https://www.cnb.cz/en/statistics/bop_stat/bop_publications/pzi_books/index.html [dostęp 26 kwietnia 2019].
powstałe polityczne zamieszanie i w istocie odsunięcie w czasie modernizacji czeskich elektrowni jądrowych mogą mieć daleko idące konsekwencje dla czeskiej gospodarki. Należy bowiem zauważyć, że Czesi zakładali iunctim pomiędzy udzieleniem chińskim firmom szeregu zamówień publicznych a otwarciem chińskiego rynku dla czeskich towarów. Jednak, jak do tej pory, takiego otwarcia chińskiego rynku nie odnotowano. To wszystko przyczyniło się do zmiany podejścia czeskich decydentów w stosunku do chińskich środków finansowych – z bardzo otwartego, na ostrożnościowe. Tym samym stanowisko czeskie stało się zbieżne z unijnym podejściem do chińskiej ekspansji w obszarze sektorów strategicznych.
4. Słowacja: polityka otwarcia mimo początkowych niepowodzeń
Relacje chińsko-słowackie nie nabrały znaczącej dynamiki po 1993 roku. Słowacja jako nowe państwo, posiadające zaniedbaną gospodarkę po okresie czechosłowackim, skupiona była na budowie dobrych relacji z partnerami w Europie Zachodniej. Podobnie jak Czesi i Węgrzy Słowacy oparli swoją politykę gospodarczą na eksporcie. Zasadnicze znaczenie dla słowackiej gospodarki miało ulokowanie tam sporych zakładów produkcyjnych koncernów zachodnioeuropejskich i azjatyckich, zwłaszcza z branży motoryzacyjnej. Słowacja jako pierwsza z państw V4 przystąpiła również do strefy euro już w 2009 roku. Intensyfikacja współpracy z Chinami rozpoczęła się po 2008 roku, kiedy podobnie jak pozostałe państwa V4, z uwagi na kryzys finansowy, Słowacy zaczęli poszukiwać partnerów gospodarczych poza Europą. W roku 2016 w Pekinie utworzono słowacką ambasadę, co stanowiło nowe polityczne otwarcie rządu w Bratysławie na Chiny.
Jednym z kluczowych wyzwań stojącym przed słowackim sektorem energetycznym są koszty utrzymywania infrastruktury energetycznej, w tym dwóch elektrowni jądrowych. Słowackie elektrownie jądrowe w Bohunicach i Mochovcach, podobnie jak czeskie, zbudowane według technologii radzieckiej i zaopatrzone w reaktory typu WWER, również wymagają modernizacji. Stąd też główny słowacki koncern energetyczny Slovenské Elektrárne od lat poszukiwał partnera strategicznego, który dofinansowałby ich unowocześnienie i rozbudowę.
Włoski większościowy udziałowiec, koncern ENEL, nie był w stanie ponieść takich kosztów.
Jednocześnie słowacki rząd wykluczył możliwość dopuszczenia do inwestycji na Słowacji kapitału rosyjskiego.
W takiej sytuacji w 2015 roku swój zamiar przejęcia pakietu większościowego w słowackim koncernie Slovenské Elektrárne zgłosił chiński gigant z sektora energii nuklearnej, China National Nuclear Corporation (CNNC). Propozycja ta spotkała się z dobrym przyjęciem, zwłaszcza iż zbiegła się z nakładanymi na Rosję kolejnymi sankcjami gospodarczymi w związku z aneksją Krymu. Była również elementem swoistej słowackiej ofensywy Chin.
Propozycja modernizacji słowackich elektrowni jądrowych zbiegła się bowiem z dyskusją na temat sprzedaży huty w Koszycach, jednego z największych słowackich przedsiębiorstw, które od lat znajduje się w rękach amerykańskich. Z uwagi na skomplikowany charakter modernizacji elektrowni, chińska propozycja stała się interesującą alternatywą dla kosztownych ofert z Europy Zachodniej.
Rząd słowacki kierowany w tamtym czasie przez Roberta Fico wysyłał jednoznacznie pozytywne sygnały w kwestii zaangażowania chińskiego kapitału w słowacki sektor energetyczny. Fico zaoferował wykupienie akcji ENEL i zatrzymanie dalszej prywatyzacji Slovenské Elektrárne21. Odbyły się również spotkania z przedstawicielami CNNC, podczas
21 Richard Q. Turcsanyi, Central European attitudes towards Chinese Energy Investments (…), s. 714.
których słowacki rząd wskazywał na priorytetowy charakter zadania rozbudowy słowackich elektrowni jądrowych. Silne zaangażowanie rządu słowackiego w proces wprowadzenia chińskiego kapitału do Slovenské elektrárne zostało jednak silnie skrytykowane przez słowacką opinię publiczną. Z uwagi na zagrożenie bezpieczeństwa narodowego, wskazywano na powiązania kapitałowe CNNC i Rosatomu, a co nabrało szczególnego znaczenia w świetle nałożonych na Rosję sankcji w związku z sytuacją na Ukrainie. Ostatecznie w 2017 roku słowacki rząd wycofał się z pomysłu rozbudowy elektrowni jądrowych, oficjalnie wskazując na okoliczność konieczności zachowania balansu pomiędzy produkcją a konsumpcją energii elektrycznej do roku 203022.
Sprawa rozbudowy elektrowni jądrowych nie była jednak jedynym chińskim planem w ramach słowackiego sektora energetycznego. Inną poważnie rozważaną inwestycją był plan budowy hydroelektrowni na rzece Ipel na granicy słowacko-węgierskiej. W tym przypadku, od początku kontrowersje wzbudzała forma prawna, w jakiej ta inwestycja miała zostać zrealizowana. Jeszcze w 2013 roku rozpatrywano dwie opcje, tj. inwestycję chińskiego przedsiębiorstwa na podstawie gwarancji udzielonych przez słowacki rząd lub inwestycję komercyjną realizowaną w oparciu o partnerstwo publiczno-prywatne. Oczywiście komponent prywatny miało stanowić przedsiębiorstwo z Chin. Obydwie z rozpatrywanych form prawnych realizacji inwestycji były niezgodne z zasadami unijnego prawa konkurencji, w tym z zasadami udzielania zamówień publicznych i z traktatowym zakazem udzielania pomocy publicznej.
W tym przypadku interesujące jest jednak zainteresowanie opinii publicznej niniejszą inwestycją. Z uwagi na jej małą skalę i mniejsze znaczenie dla utrzymania całego sektora energetycznego Słowacji, kwestia bezpieczeństwa energetycznego praktycznie w ogóle się tam nie pojawiała. Badania ankietowe przeprowadzone w związku z tą inwestycją wśród słowackich respondentów wykazały przy tym interesującą zależność. Im bardziej strategiczny sektor i im większa inwestycja, tym sprzeciw słowackiego społeczeństwa wobec chińskich inwestycji był większy23. Sprzeciw ten nie był jednak uzasadniony faktem tego, że kapitał miałby pochodzić z Chin, ale że w ogóle jest obcego pochodzenia.
Mimo niepowodzenia zapowiadanych chińskich inwestycji na Słowacji, które nie wyszły poza fazę planów, w 2017 roku rząd Słowacji jako jedyny spośród krajów Grupy Wyszehradzkiej zdecydował się na przyjęcie dokumentu „Strategia dla rozwoju stosunków gospodarczych z Chinami w latach 2017-2020”, mającego na celu przyciąganie chińskich inwestorów na Słowację. W strategii założono, że Słowacja powinna utrzymywać dobre relacje ekonomiczne z Chinami z uwagi24 na potrzebę rozwoju sektora motoryzacyjnego oraz hutniczego25. Wydaje się zatem, że w przeciwieństwie do Czechów, Słowacy nie zrazili się dotychczasowymi niepowodzeniami.
Jednak podobnie jak w przypadku czeskim, tak też i na Słowacji, chińskie inwestycje zagraniczne stanowią zaledwie ułamek inwestycji pochodzących z Unii Europejskiej.
Aczkolwiek należy zauważyć, że w przypadku Słowacji obserwowany jest wzrost napływu
22 Radka Minarechová, No new nuclear power plant planned, The Slovak Spectator, 2018 https://spectator.sme.sk/c/20721155/no-new-nuclear-power-plant-planned.html [dostęp 26 kwietnia 2019].
23 Richard Q. Turcsanyi, Central European attitudes towards Chinese Energy Investments (…), s. 715.
24 Richard Q. Turcsanyi, Slovakia’s Overdue China Strategy, The Diplomat 2018, https://thediplomat.com/2017/11/slovakias-overdue-china-strategy/ [dostęp 26 kwietnia 2019].
25 Należy wskazać, że największą chińską jednostkową inwestycją, wartą blisko 1,4 mld euro w krajach byłego bloku wschodniego planowaną jeszcze w 2017 roku miało być przejęcie od U.S. Steel huty w Koszycach. Ostatecznie Amerykanie nie zdecydowali się na sprzedaż swoich udziałów w hucie.
chińskich inwestycji. Analiza całości danych Słowackiego Banku Centralnego wskazuje ponadto, że Chiny zainwestowały tam w badanym okresie więcej niż Stany Zjednoczone i zajmują trzecie miejsce po Rosji i Ukrainie pod względem poza-unijnych inwestorów zagranicznych w tym kraju. Już chociażby te ostatnie dane mają zasadniczy wpływ na odpowiedź o efekt słowackich zabiegów w zakresie chińskich BIZ. W przeciwieństwie do Czech, chiński udział w strukturze bezpośrednich inwestycji zagranicznych na Słowacji jest znaczenie większy. W tym należy upatrywać pewnego sukcesu. Wydaje się jednak, że wzrost chińskich BIZ na Słowacji zbiegł się z analogicznym spadkiem w Czech i końcem pozytywnego klimatu dla chińskich inwestycji w tym kraju.
Tabela 2
Porównanie wolumenu chińskich inwestycji na Słowacji z wolumenem inwestycji krajów strefy euro i wszystkich krajów Unii Europejskiej w latach 2016-2017
Rok Chiny UE 19 UE 28
2016 (w mln USD)
25 725 660 576 2 117 738
2017 (w mln USD)
55 278 960 091 2 614 603
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk Słowackiego Banku Centralnego26.
5. Węgry: szerokie „dalekowschodnie otwarcie” i silne zaangażowanie polityczne Wśród wszystkich krajów Grupy Wyszehradzkiej to Węgry posiadają najlepsze relacje polityczne i gospodarcze z Chinami. Napływ chińskich inwestycji na Węgry rozpoczął się już w 2004 roku, a nasilił się po roku 2008, kiedy Węgrzy zaczęli poszukiwać nowych partnerów gospodarczych, którzy wsparliby nastawioną na eksport gospodarkę tego kraju. Mimo różnic w statystykach węgierskich i chińskich przyjmuje się, że Węgry są największym odbiorcą chińskich inwestycji zagranicznych w regionie. Jeszcze w 2010 roku aż 89% wszystkich chińskich inwestycji w Europie Środkowo-Wschodniej miało być kierowane właśnie na Węgry27. Po szczycie forum 16+1 w Budapeszcie partnerstwo chińsko-węgierskie nabrało dla Budapesztu znaczenia strategicznego. Jednocześnie podkreśla się, że Węgry mimo szerokiego otwarcia politycznego, mogą utracić swoje atuty przyciągające Chińczyków28. Węgierska gospodarka od ponad dekady znajduje się w stagnacji. Bezrobocie utrzymuje się na relatywnie wysokim poziomie w porównaniu do innych państw V4. W związku z tym dynamika węgierskiej gospodarki jest niższa, a rząd ma ograniczone możliwości przeprowadzania inwestycji infrastrukturalnych, które są szczególnie interesujące dla Chińczyków.
Właściwie od początku członkostwa Węgier w Unii Europejskiej, chińskie inwestycje w tym kraju rosły. Węgry najczęściej spośród państw Grupy Wyszehradzkiej przyciągały chińskie
26 Národná Banka Slovenska, Outward FDI flows by partner country, Bratysława 2017, https://www.nbs.sk/en/statistics/balance-of-payments-statistics/foreign-direct-investment
[dostęp 26 kwietnia 2019].
27 Agnes Szunomár, Hungarian and Chinese economic relations and opportunities under the Belt and Road Initiatives, China – CEE Institute Working Paper, Budapeszt 2017, s. 4.
28 Csaba Káncz, China is looking for new fiends. Hungary might not be among them, http://hungarianspectrum.org/2018/07/10/china-is-looking-for-new-friends-hungary-might-not-be-among- them/, Hungarian Spectrum 2018 [dostęp 26 kwietnia 2019].
inwestycje, co często uzasadniano dobrymi relacjami chińsko-węgierskimi sprzed 1989 roku.
Nie bez znaczenia była jednak postawa węgierskich władz, które konsekwentnie od 2003 roku prowadziły politykę „dalekowschodniego otwarcia”. Zaowocowała ona m.in. powstaniem największej diaspory chińskiej wśród wszystkich byłych krajów bloku komunistycznego.
Szacunki wskazują, że na Węgrzech żyje około 15-20 tysięcy Chińczyków, co również stanowi ważny czynnik w przyciąganiu chińskich inwestycji.
Jednak pomimo poważnych zabiegów politycznych Budapesztu w Pekinie i podniesienia w 2017 roku relacji chińsko-węgierskich do rangi strategicznych, nad Dunajem wciąż nie pojawiły się większe chińskie inwestycje, zwłaszcza te najbardziej pożądane typu greenfield.
Takie inwestycje nie pojawiły się zwłaszcza w sektorze energetycznym. Chińczycy co prawda docenili postawę Węgrów i w 2010 roku ulokowali w Budapeszcie centralę Bank of China na obszar Europy Środkowo-Wschodniej, jednak inwestycja ta ma głównie charakter prestiżowy.
Jak wskazują węgierscy komentatorzy, mimo ulokowania na Węgrzech oddziałów Huawei i Lenovo oraz przejęcia węgierskiego koncernu chemicznego Borsodchem przez Chinese Wanhua Group, inwestycje te nie przyniosły oczekiwanego spadku bezrobocia na Węgrzech29. Od czasu powołania forum 16+1 węgierską opinię publiczną szczególnie rozgrzewał projekt budowy szybkiego połączenia kolejowego między Belgradem a Budapesztem, który miał zostać sfinansowany przez Chiny. To połączenie miało stanowić domknięcie lądowej i morskiej odnogi Nowego Jedwabnego Szklaku. Projekt ten, nie tylko że nie wszedł nawet w fazę realizacji, to jeszcze ujawnia stosowaną przez stronę chińską strukturę jego potencjalnego finansowania, która po 2015 roku zaczęła być praktykowana w sporej części chińskich zagranicznych inwestycji infrastrukturalnych (w tym energetycznych). Struktura ta przedstawia się następująco: jeżeli projekt wpisuje się w chińskie programy strategiczne, chiński bank inwestycyjny otwiera atrakcyjną linię kredytową dla lokalnego banku.
Jednocześnie chińskie przedsiębiorstwa budowlane realizują inwestycję. Samo zarysowanie tej struktury wykazuje jednak jej sprzeczność z unijnym prawem konkurencji, w tym z obszarem zamówień publicznych oraz pomocy publicznej30.
W sektorze energetycznym Chińczycy rzeczywiście planowali podjęcie inwestycji typu greenfield w ramach przedsiębiorstwa Orient Solar, które miało na Węgrzech zajmować się rozwojem technologii kolektorów słonecznych. W planach była budowa fabryki takich kolektorów, wraz z centrum rozwoju technologii. Zatem Chińczycy z jednej strony dążyli do uruchomienia sprzedaży kolektorów na rynku Europy Środkowo-Wschodniej, ale z drugiej dążyli do rozwoju technologii, która mogłaby następnie zostać przeniesiona do Chin. Z uwagi na brak gwarancji rządowych dla tego projektu (zarówno chińskich jak i węgierskich), projekt nie wyszedł poza stadium dyskusji. W 2018 roku pojawiły się pogłoski o budowie przez Chińczyków elektrowni geotermalnej w okolicach Budapesztu. Jednak, jak do tej pory, i ta inwestycja nie została rozpoczęta31.
29 Tamás Matura, Chinese investment in Hungary: few results but great expectations, Chinfluence 2018, http://www.chinfluence.eu/chinese-investment-hungary-results-great-expectations/ [dostęp 26 kwietnia 2019].
30 Przedstawicielstwo Unii Europejskiej w Chinach, Reply by the EU Delegation to China on recent media
reports related to the Belgrade-Budapest railway project, 2018
https://eeas.europa.eu/delegations/china/21594/reply-eu-delegation-china-recent-media-reports- related-belgrade-budapest-railway-project_en [dostęp 26 kwietnia 2019].
31 Richter Alexander, Plans announced for further geothermal power and heating development in Hungary, Think Geoenergy 2018, http://www.thinkgeoenergy.com/plans-announced-for-further- geothermal-power-and-heating-development-in-hungary/ [dostęp 26 kwietnia 2019].
Węgrzy borykali się również z problem rozbudowy swojej jedynej elektrowni atomowej w Paks. Odmiennie niż w przypadku Czech i Słowacji, chińska propozycja w ogóle nie pojawiła się jednak na stole. W 2014 roku rząd Viktora Orbana zawarł umowę na rozbudowę tej elektrowni z Rosjanami, którzy zdecydowali się udzielić 10 mld euro pożyczki na tę inwestycję. W związku z udzieloną pożyczką generalnym wykonawcą inwestycji został Rosatom. Warto jedynie odnotować, że taki sposób finansowania inwestycji i doboru generalnego wykonawcy został zakwestionowany na gruncie prawa konkurencji Unii Europejskiej przez Austrię32. Tym niemniej sprawa elektrowni Paks wskazuje, że obok Chin węgierskie „wschodnie otwarcie” dotyczy także kapitału rosyjskiego, co jest kolejną odmiennością Węgier w stosunku do pozostałych państw V4.
Tabela 3
Porównanie wolumenu chińskich inwestycji na Węgrzech z inwestycjami krajów strefy euro i wszystkich krajów Unii Europejskiej w latach 2015-2017
Rok Chiny UE 19 UE 28
2015 (w mln
USD) -18 000* - 1 824 000* - 965 000*
2016 (w mln
USD) 91 000 - 7 002 000* - 7 546 000*
2017 (w mln USD)
-97 000* 748 000 4 090 000
* ujemna wartość BIZ oznacza wyższą wartość kapitału wycofanego niż zainwestowanego.
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk Węgierskiego Banku Centralnego33.
Przypadek węgierski należy ocenić jako najbardziej specyficzny w całej Grupie Wyszehradzkiej. Statystki Węgierskiego Banku Centralnego wskazują na odnotowanie w latach 2015-2016 dużego spadku inwestycji zagranicznych pochodzących z państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym w szczególności z państw strefy euro. W tym zakresie spore odbicie zanotowano w roku 2017. Podobnie jak w przypadku pozostałych państw Grupy Wyszehradzkiej pomiędzy wartością inwestycji z Unii Europejskiej, a wartością inwestycji z Chin pozostaje przepaść. Jednak struktura inwestycja zagranicznych na Węgrzech jest wyjątkowo niestabilna i charakteryzuje się dużą zależnością od pojedynczych transakcji. Na przykład w 2015 roku zasadniczy wpływ na ujemną wartość inwestycji z państw strefy euro miało wycofanie ponad 11 mld euro przez przedsiębiorców z Luksemburga. Natomiast dobry wynik w roku 2017 to zasługa napływu blisko 1,6 mld euro z Holandii. Na tym tle poszukiwanie inwestycji zagranicznych, które mogą okazać się bardziej stabilne i długotrwałe, a w związku z tym przynieść większe korzyści węgierskiej gospodarce wydaje się być naturalne dla węgierskiego rządu. Z dużym prawdopodobieństwem właśnie taka struktura chińskich inwestycji skłania węgierskie władze do kontynuowania
„wschodniego otwarcia”, mimo że gospodarka wciąż nie odczuwa jego wymiernych efektów.
32 Michał Strzałkowski, Austria planuje pozwać KE ws. zgody dla Węgier na rozwój energii atomowej, EurActiv.pl 2018, https://www.euractiv.pl/section/energia-i-srodowisko/news/austria-planuje-pozwac-ke- ws-zgody-dla-wegier-rozwoj-energii-atomowej/ [dostęp 26 kwietnia 2019].
33 Magyar Nemzeti Bank, Direct investment flows in Hungary, broken down by countries, Budapeszt 2017, https://www.mnb.hu/en/statistics/statistical-data-and-information/statistical-time-series/viii-balance-of- payments-foreign-direct-investment-international-investment-position, [dostęp 26 kwietnia 2019].
6. Polska: chiński kapitał w budowie polskiej zielonej energii
W przeciwieństwie do Czech, Słowacji i Węgier, w Polsce Chińczycy zrealizowali już kilka projektów energetycznych, chociaż ich skala nie była tak duża jak projekty planowane w Czechach czy na Słowacji. Chińskie zaangażowanie w polską energetykę nie odbiło się także szerokim echem w polskich mediach. Wynikało to z faktu, że w Polsce Chińczycy postawili na energetykę odnawialną, a w związku z tym na mniejsze przedsięwzięcia nie mające znaczącego wpływu na strukturę własnościową głównych polskich koncernów energetycznych. Jednak w sferze zainteresowania Chińczyków była także energetyka węglowa, w tym ostatnia z rozbudowywanych w Polsce elektrowni węglowych, czyli blok C elektrowni w Ostrołęce34.
W 2014 roku chiński państwowy fundusz inwestycyjny nakierowany na kraje Europy Środkowo-Wschodniej, China-CEE Investment Cooperation Fund zainwestował 240 mln złotych w pierwszym polskim prywatnym koncernie energetycznym Polenergia S.A. Była to dość znaczna inwestycja tego funduszu z uwagi na to, że na okres 2014-2015 ogół jego wydatków w państwach Europy Środkowo-Wschodniej miał wynieść 500 mln USD35. Intencją chińskich inwestorów była budowa i rozwijanie w Polsce farm wiatrowych. W tym kontekście warta odnotowania jest chińska inwestycja w farmę wiatrową we Wróblewie w województwie łódzkim. China-CEE Investment Cooperation Fund wraz z inną spółką z Izraela nabyły 51% udziałów w tej inwestycji. Jednak już po roku, tj. pod koniec 2014 roku zdecydowano się na sprzedaż farmy we Wróblewie, co zgodnie z komunikatem funduszu miało przynieść obydwu spółkom wysoki, krótkoterminowy zysk. Zdarzenie to należałoby uznać za standardowe zachowanie rozsądnie działających uczestników obrotu handlowego, tym niemniej przełamywało ono politykę funduszu i charakter chińskich inwestycji zagranicznych. Jedną z ich podstawowych cech jest wszak długoterminowość. Sprzedaż farmy wiatrowej we Wróblewie była pierwszą tak krótkoterminową inwestycją chińskiego funduszu. Stąd szybkie wycofanie się z inwestycji zwróciło uwagę mediów i obawy co do dalszej obecności chińskiego kapitału w obszarze polskiej energetyki odnawialnej36.
Fundusz China-CEE Investment Cooperation, wspierany ze środków Export-Import Bank of China zrealizował w Polsce (głównie w ramach przedsięwzięć typu joint-venture z izraelskim funduszem Englight Renewable Energy) szereg inwestycji w farmy wiatrowe. Jednak z uwagi na zmiany legislacyjne w Polsce (w 2019 roku zostanie przeprowadzona ostatnia aukcja na zakup mocy z farm wiatrowych37), jak również ze względu na zmianę polityki władz chińskich co do energii pozyskiwanej z wiatru, inwestycje te po 2016 roku znacznie wyhamowały. Rząd chiński stał się niechętny inwestycjom w farmy wiatrowe i rozwijanie tej gałęzi OZE z powodu jej porażki w Chinach. Jedynie kilka regionów na północnym-
34 Emilia Derewienko, Sześć wniosków przetargu na budowę elektrowni Ostrołęka, Rynek Infrastruktury 2017, https://www.rynekinfrastruktury.pl/wiadomosci/energetyka/szesc-wnioskow-w-przetargu-na-budowe- el-ostroleka-57727.html [dostęp 26 kwietnia 2019].
35 CEE Equity Partners, komunikat z 2014 r. zamieszczony na oficjalnej stronie: http://cee-
equity.com/fund-invests-77m-to-help-create-polands-largest-independent-vertically-integrated-energy- group/ [dostęp 26 kwietnia 2019].
36 Emilia Derewienko, Farma wiatrowa Wróblew sprzedana, Rynek Infrastruktury, 2014, https://www.rynekinfrastruktury.pl/wiadomosci/farma-wiatrowa-wroblew-sprzedana-47252.html
[dostęp 26 kwietnia 2019].
37 Ministerstwo Energii, Polityka energetyczna Polski do 2040 roku, Warszawa 2018, https://www.gov.pl/documents/33372/436746/PEP2040_projekt_v12_2018-11-23.pdf/ee3374f4-10c3-5ad8- 1843-f58dae119936 [dostęp 26 kwietnia 2019].
wschodzie Chin nadaje się do umieszczania w nich elektrowni wiatrowych, a i tak ich rozmieszczanie było warunkowane sporymi subsydiami z chińskiego budżetu. Ponadto chińska technologia produkcji wiatraków poniosła klęskę w stosunku do technologii zachodnioeuropejskich. Klęsce tej nie zapobiegło zaangażowanie chińskiego kapitału w europejskie przedsiębiorstwa zajmujące się rozwojem technologii pozyskiwania energii z wiatru.
Duże inwestycje w polski sektor energetyki węglowej przyciągnęły także chińskich inwestorów. Chińskie firmy stanęły do przetargów na rozbudowę elektrowni w Jaworznie, Kozienicach, Ostrołęce i Turowie. Mimo, że chińskie oferty w każdym z tych przypadków okazywały się najatrakcyjniejsze cenowo, żaden z tych projektów nie został przyznany Chińczykom. Formalną przyczyną odrzucania chińskich ofert była nierealność oferty i brak gwarancji realizacji inwestycji38. Zastosowano więc odpowiednie klauzule unijnego prawa konkurencji, pozwalające na wybór ofert na podstawie kryterium innego niż cenowe. Mimo niepowodzenia w największych projektach, chińskie firmy realizują w Polsce szereg projektów związanych z modernizacją sieci elektroenergetycznej, w tym rozbudowują polskie stacje transformatorowe.
Polskie podejście do chińskich inwestycji należałoby scharakteryzować jako ostrożne. Jak w każdym z państw Grupy Wyszehradzkiej formalnie polskie władze deklarują otwartość na chińskie inwestycje. Nadal jednak w pamięci polskich decydentów obecny jest przypadek przedsiębiorstwa COVEC, które w 2012 roku nie zrealizowało inwestycji na autostradzie A2 pomiędzy Łodzią a Warszawą. Tym niemniej bardzo pozytywnie przyjęto chińskie inwestycje w sektorze OZE. Podobnie jak w pozostałych państwach Grupy Wyszehradzkiej, choć wyraźnie mniej intensywnie, w polskim dyskursie dotyczącym rozwoju energetyki, zwłaszcza po roku 2015, pojawiły się głosy o chińskich inwestycjach jako o alternatywie dla polskiej energetyki. Alternatywność chińskiego rozwiązania mogłaby polegać na uniezależnieniu od rosyjskich surowców i od unijnych ograniczeń co do inwestycji w energetykę węglową.
Tabela nr 4
Porównanie wolumenu chińskich inwestycji w Polsce z inwestycjami krajów strefy euro i wszystkich krajów Unii Europejskiej w latach 2015-2017
Rok Chiny UE 19 UE 28
2015 (w mln USD)
- 2 000* 11 297 000 15 415 700 2016 (w mln
USD) 14 000 13 379 000 14 319 000
2017 (w mln
USD) 57 000 5 344 000 7 653 700
* ujemna wartość BIZ oznacza wyższą wartość kapitału wycofanego niż zainwestowanego.
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk Narodowego Banku Polskiego39.
38 Ireneusz Sudak, Chińskie firmy realizują strategiczne inwestycje w naszej energetyce. Gazeta Wyborcza, 2017, http://wyborcza.pl/7,155287,21316107,jak-chinskie-firmy-buduja-bezpieczenstwo-energetyczne- polski.html [dostęp 26 kwietnia 2019].
39 Narodowy Bank Polski, Zagraniczne bezpośrednie inwestycje w Polsce 2015, 2016, 2017, Warszawa 2015, 2016, 2017 https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html [dostęp 26 kwietnia 2019].
Porównanie ogólnego wolumenu chińskich inwestycji zagranicznych w Polsce potwierdza dysproporcję obserwowaną również w pozostałych państwach Grupy Wyszehradzkiej. W Polsce zauważalny jest natomiast skokowy wzrost chińskich inwestycji po 2016 roku. Mimo tego, że rynek polski – biorąc tylko pod uwagę aspekt demograficzny – jest największym rynkiem wśród państw Grupy Wyszehradzkiej, wolumen chińskich inwestycji w 2017 roku był niższy niż w Czechach i niemal taki sam jak na Słowacji. Można zatem wyłącznie na podstawie tego zestawienia stwierdzić, że rynek polski – mimo swojego potencjału, nadal pozostaje najmniej atrakcyjnym rynkiem dla chińskiego kapitału spośród państw Grupy V4.
Wydaje się zatem, że ostrożne działania Polski w stosunku do chińskiego kapitału, charakteryzujące się umiarkowaną aktywnością na szczeblu politycznym, przekładają się na niski stopień napływu chińskich BIZ. Z drugiej jednak strony Polska jest jedynym krajem spośród V4, w którym powstały rzeczywiste inwestycje w sektorze energetycznym. Warto także pamiętać, że ewentualne niepowodzenie chińskich inwestycji w polskie farmy wiatrowe nie będzie wszak rezultatem decyzji po stronie chińskiej, ale raczej wyniknie z polskich zmian legislacyjnych.
7. Grupa Wyszehradzka a chińskie zaangażowanie w sektor energetyczny: próba podsumowania
Przedstawiona analiza stanu faktycznego chińskich inwestycji w sektorze energetycznym w państwach V4 pozwala stwierdzić, że rola Chin w transformacji sektorów energetycznych poszczególnych państw Grupy Wyszehradzkiej – mimo wielkich planów i szumnych zapowiedzi – okazała się, jak do tej pory, znikoma. Paradoksalnie tylko w Polsce, która jest najmniej aktywnym graczem na polu zabiegania o chińskie inwestycje (w porównaniu z pozostałymi państwami V4), zrealizowano rzeczywiste inwestycje w sektorze energetycznym.
Polska na tle reszty państw V4 wydaje się również borykać z nieco innymi problemami. Wart podkreślenia jest chociażby ten fakt, że tylko w Polsce nie ma żadnej elektrowni jądrowej, a to modernizacją takich jednostek mocno zainteresowani byli Chińczycy.
Należy zauważyć różnorodną dynamikę współpracy poszczególnych państw z Chinami.
Przypadek czeski – chyba najbardziej burzliwy, wskazuje na potrzebę zachowania umiaru i ostrożności w politycznym zaangażowaniu (zwłaszcza najwyższych władz) w przyciąganie chińskich inwestycji. Doświadczenia z Czech uwypuklają również problem braku symetrii w relacjach państw V4 z Chinami. Brak owej symetrii ujawnia się w zamknięciu chińskiego rynku na przedsiębiorców z Europy Środkowo-Wschodniej. Wydaje się zatem, że Czesi przeszli przez chińską lekcję i w najbliższych latach ich polityka względem chińskich BIZ będzie zdecydowanie ostrożniejsza.
Przypadek słowacki, ze względu na skalę tamtejszego sektora energetycznego, dawał Chińczykom szansę na całkowite niemal jego przejęcie. Wydaje się jednak, że z uwagi na czeskie doświadczenia, entuzjazm rządu w Bratysławie wobec chińskich planów zmalał – choć na pewno nie wygasł. Słowacja jako jedyne państwo z Grupy V4 opracowała ujednoliconą strategię w formie oficjalnie zatwierdzonego dokumentu względem chińskich BIZ. Statystki Słowackiego Banku Centralnego wskazują również, że spadek chińskiego zaangażowania w Czechach – przełożył się na jego wzrost na Słowacji. Można pokusić się zatem o prognozę, że w najbliższych latach rynek słowacki (choć prawdopodobnie nie w obszarze sektorów strategicznych) będzie aktywnie przyciągał chińskich inwestorów.
Politykę węgierską należałoby scharakteryzować jako najbardziej zaangażowaną w rozwój relacji z Chinami. Zaangażowanie to rzeczywiście znalazło odzwierciedlenie w napływie chińskich BIZ, choć oczekiwania władz w Budapeszcie były i nadal pozostają zdecydowanie większe. Przykład węgierski dostarcza jednak bardzo jaskrawej konstatacji, która powinna zostać uwzględniona przy budowie wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej.
Państwa członkowskie (jak np. Węgry) chętnie poszukują partnerów, którzy przeprowadzą modernizację ich sektora energetycznego bez warunków wstępnych. Wydaje się więc, że formalne wymogi unijnego prawa konkurencji w obszarze sektora energetycznego nie są akceptowane lub przynajmniej są postrzegane jako zbyt uciążliwe. W rezultacie państwa decydują się na rozwiązania bardziej ryzykowne, bez większych obaw przed unijnymi sankcjami z tytułu złamania unijnego prawa. Działania Węgier poszukujących finansowania zarówno w Chinach jak i w Rosji, stanowią przykład nieskuteczności unijnego systemu prawa konkurencji w obszarze energetyki.
Przykład Polski na gruncie swoistych perypetii południowych sąsiadów wydaje się być najbardziej wyważony. Źródeł polskiego ostrożnościowego podejścia należy poszukiwać w dość szybkim zdystansowaniu się od inicjatywy 16+1. Podobnie jak w przypadku Czech, Polska również doznała zawodu z powodu niskich inwestycji chińskich i który nadal ciąży na postrzeganiu ogółu chińskich BIZ. W przeciwieństwie do Węgier, w Polsce reguły unijnego prawa konkurencji służą raczej urealnianiu chińskich zamierzeń. Najlepszym tego przykładem jest nieprzyznanie przedsiębiorstwom pochodzących z Państwa Środka realizacji któregokolwiek z projektów modernizacyjnych polskiej energetyki węglowej, mimo składania przez nie najbardziej atrakcyjnych cenowo ofert. Nie oznacza to jednak, że Chińczycy nie są obecni w polskiej energetyce. Chińskie firmy są silnie zaangażowane w rozwój polskiego sektora OZE, co należy uznać za pozytywny przykład oddziaływania chińskiego kapitału w Europie Środkowo-Wschodniej.
Bibliografia
Allen-Ebrahimian Bethany / Tamkin Emily, Prague Opened the Door to Chinese Influence.
Now It May Need to Change Course, Foreign Policy, 2018, https://foreignpolicy.com/2018/03/16/prague-to-czech-chinese-influence-cefc-energy- communist-party/ [dostęp 26 kwietnia 2019]
Björn Conrad Björn / Kostka Genia, China investments in Europe’s energy sector: Risks and opportunities?, [w:] Energy Policy 101 (2017)
Castro Tereza de / Vlčková Jana / Hnát Pavel, Trade and investment relations between the Czech Republic and China: the Czech Republic as a gateway to the EU?, [w:] Society and Economy, 39 (2017)
CEE Equity Partners, komunikat z 2014 r. zamieszczony na oficjalnej stronie: http://cee- equity.com/fund-invests-77m-to-help-create-polands-largest-independent-vertically- integrated-energy-group/ [dostęp 26 kwietnia 2019]
Česká Národní Banka, Foreign Direct Investments, Praga 2016, https://www.cnb.cz/en/statistics/bop_stat/bop_publications/pzi_books/index.html [dostęp 26 kwietnia 2019]
Derewienko Emilia, Farma wiatrowa Wróblew sprzedana, Rynek Infrastruktury, 2014, https://www.rynekinfrastruktury.pl/wiadomosci/farma-wiatrowa-wroblew-sprzedana- 47252.html
[dostęp 26 kwietnia 2019]
Derewienko Emilia, Sześć wniosków przetargu na budowę elektrowni Ostrołęka, Rynek Infrastruktury 2017, https://www.rynekinfrastruktury.pl/wiadomosci/energetyka/szesc- wnioskow-w-przetargu-na-budowe-el-ostroleka-57727.html [dostęp 26 kwietnia 2019]
Fürst Rudolf, Czech-Chinese relations: Evaluation of Economic Ties, [w:] Szunomár Ágnes, Chinese Investments and Financial Engagement in Visegrad Countries: Myth or Reality?
Budapeszt 2014
Hanemann Thilo / Huotari Mikko, Chinese FDI in Europe and Germany. Preparing for a New Era of Chinese Capital, Mercator Institute for China Studies and Rhodium, 2015, https://rhg.com/wp-content/uploads/2015/06/ChineseFDI_Europe_Full.pdf [dostęp 26 kwietnia 2019]
Hanemann Thilo, Huotari Mikko, Kratz Agatha, Chinese FDI in Europe 2018: Trends and
impact of new screening policies, Berlin 2019,
https://www.merics.org/sites/default/files/2019-03/190311_MERICS-Rhodium
%20Group_COFDI-Update_2019.pdf [dostęp 26 kwietnia 2019].
Káncz Csaba, China is looking for new fiends. Hungary might not be among them, http://hungarianspectrum.org/2018/07/10/china-is-looking-for-new-friends-hungary- might-not-be-among-them/, Hungarian Spectrum 2018 [dostęp 26 kwietnia 2019]
Magyar Nemzeti Bank, Direct investment flows in Hungary, broken down by countries, Budapeszt 2017, https://www.mnb.hu/en/statistics/statistical-data-and- information/statistical-time-series/viii-balance-of-payments-foreign-direct-investment- international-investment-position, [dostęp 26 kwietnia 2019]
Matura Tamás, Chinese investment in Hungary: few results but great expectations, Chinfluence 2018, http://www.chinfluence.eu/chinese-investment-hungary-results-great- expectations/ [dostęp 26 kwietnia 2019]
Minarechová Radka, No new nuclear power plant planned, The Slovak Spectator, 2018 https://spectator.sme.sk/c/20721155/no-new-nuclear-power-plant-planned.html [dostęp 26 kwietnia 2019]
Ministerstwo Energii, Polityka energetyczna Polski do 2040 roku, Warszawa 2018, https://www.gov.pl/documents/33372/436746/PEP2040_projekt_v12_2018-11-
23.pdf/ee3374f4-10c3-5ad8-1843-f58dae119936 [dostęp 26 kwietnia 2019]
Muller Robert, China's CEFC hits regulatory hurdle in pursuit of Czech JTFG stake: source, Reuters, 2018, https://www.reuters.com/article/us-jtfg-cefc/chinas-cefc-hits-regulatory- hurdle-in-pursuit-of-czech-jtfg-stake-source-idUSKBN1ES1S5 [dostęp 26 kwietnia 2019]
Muller Robert / Howet Jason, Czech PM calls for CEZ nuclear plant expansion decision this year, 2014, https://www.reuters.com/article/us-czech-babis-cez/czech-pm-calls-for-cez- nuclear-plant-expansion-decision-this-year-idUSKBN1KM5CO, [dostęp: 26 kwietnia 2019]
Národná Banka Slovenska, Outward FDI flows by partner country, Bratysława 2017, https://www.nbs.sk/en/statistics/balance-of-payments-statistics/foreign-direct-investment [dostęp 26 kwietnia 2019]
Narodowy Bank Polski, Zagraniczne bezpośrednie inwestycje w Polsce 2015, 2016, 2017, Warszawa 2015, 2016, 2017 https://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/zib/zib.html [dostęp 26 kwietnia 2019]
Nye Joseph S., Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej. Warszawa 2007 OECD, OECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, Paryż 2008
Przedstawicielstwo Unii Europejskiej w Chinach, Reply by the EU Delegation to China on recent media reports related to the Belgrade-Budapest railway project, Pekin 2018 https://eeas.europa.eu/delegations/china/21594/reply-eu-delegation-china-recent- media-reports-related-belgrade-budapest-railway-project_en [dostęp 26 kwietnia 2019]
Przychodniak Marcin, Inicjatywa 16+1 i wyzwania dla współpracy Chin z Europą Środkowo- Wschodnią, Biuletyn Ośrodka Studiów Wschodnich, 121 (2017)
Radomska Ewa, Chińskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Unii Europejskiej – kontrowersje i wyzwania, Kwartalnik Naukowy Uczelni Vistula, 2 (2018)
Richter Alexander, Plans announced for further geothermal power and heating development in Hungary, Think Geoenergy 2018,
http://www.thinkgeoenergy.com/plans-announced-for-further-geothermal-power-and-heating- development-in-hungary/ [dostęp 26 kwietnia 2019]
Šimalčík Matej, After European funds dry out, will China bring ‘better’ tomorrows?, 2018, https://www.euractiv.com/section/china/opinion/after-european-funds-dry-out-will-china- bring-better-tomorrows/ [dostęp 26 kwietnia 2019]
Szunomár Agnes, Hungarian and Chinese economic relations and opportunities under the Belt and Road Initiatives, China – CEE Institute Working Paper, Budapeszt 2017
Turcsanyi Richard Q., Slovakia’s Overdue China Strategy, The Diplomat 2018, https://thediplomat.com/2017/11/slovakias-overdue-china-strategy/ [dostęp 26 kwietnia 2019]
Strzałkowski Michał, Austria planuje pozwać KE ws. zgody dla Węgier na rozwój energii atomowej, EurActiv.pl 2018, https://www.euractiv.pl/section/energia-i- srodowisko/news/austria-planuje-pozwac-ke-ws-zgody-dla-wegier-rozwoj-energii-
atomowej/ [dostęp 26 kwietnia 2019]
Sudak Ireneusz, Chińskie firmy realizują strategiczne inwestycje w naszej energetyce. Gazeta Wyborcza, Warszawa 2017, http://wyborcza.pl/7,155287,21316107,jak-chinskie-firmy- buduja-bezpieczenstwo-energetyczne-polski.html [dostęp 26 kwietnia 2019]
