Sądownictwo konstytucyjne
w państwach
Grupy Wyszehradzkiej
Sądownictwo konstytucyjne
w państwach
Grupy Wyszehradzkiej
Perspektywa politologiczno ‑prawna
pod redakcją
Marka Barańskiego, Anny Czyż i Roberta Rajczyka
Redaktor serii: Nauki Polityczne
Mariusz Kolczyński
Recenzent
Wstęp
Rozdział pier wszy Robert Rajczyk
Sądownictwo konstytucyjne. Wprowadzenie do problematyki Funkcje sądownictwa konstytucyjnego
Tryb powoływania
Organizacja wewnętrzna i funkcjonowanie Charakter prawny i skutki orzeczeń
Rozdział drugi Robert Rajczyk
Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej Pozycja ustrojowa
Organizacja i funkcjonowanie
Organy uprawnione do wnoszenia spraw do Trybunału Konstytucyjnego Tryb orzekania
Charakter i skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego
Rozdział trzeci Marek Barański
Odpowiedzialność konstytucyjna w Rzeczypospolitej Polskiej Wprowadzenie
Rys historyczny sądownictwa konstytucyjnego i odpowiedzialności i konsty-tucyjnej
Zakres uprawnień i kompetencji organu odpowiedzialności konstytu- cyjnej
Organy uprawnione do wnoszenia spraw w zakresie odpowiedzialności kon-stytucyjnej przed Trybunałem Stanu
Powoływanie i tryb funkcjonowania Trybunału Stanu
Spis treści
6
Złożenie wniosku o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej na ręce marszałka sejmu
Postępowanie przygotowawcze
Wszczęcie postępowania w sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytu-cyjnej
Decyzja sejmu lub Zgromadzenia Narodowego o postawieniu danej osoby w stan oskarżenia
Postępowanie jurysdykcyjne przed Trybunałem Stanu od przekazania aktu oskarżenia aż do uprawomocnienia się wyroku
Postępowanie wykonawcze
Charakter i skutki orzeczeń Trybunału Stanu
Rozdział czwart y Anna Czyż
Sąd Konstytucyjny Republiki Czeskiej Pozycja ustrojowa
Organy uprawnione do wnoszenia spraw Charakter i skutki orzeczeń
Rozdział piąt y Robert Rajczyk
Sąd Konstytucyjny w Republice Słowackiej Pozycja ustrojowa
Organizacja i funkcjonowanie
Organy uprawnione do wnoszenia spraw Charakter i skutki orzeczeń
Rozdział szóst y Sebastian Kubas
Sąd Konstytucyjny Węgier Pozycja ustrojowa
Organy uprawnione do wnoszenia spraw Charakter i skutki orzeczeń
Rozdział siódmy Robert Rajczyk
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Organizacja i funkcjonowanie
Wstęp
W demokratycznym porządku prawnym suweren podejmuje decyzje bez-pośrednio lub poprzez swoich przedstawicieli — odpowiednio w referendum lub przez reprezentantów w parlamencie. Wola suwerena, jak zaznacza Domi-nique Rousseau, wyrażona jest zatem w konstytucji, a wola parlamentarzystów ma wobec niej charakter wtórny i podporządkowany. Instrumenty kontroli rzą-dzonych nad rządzącymi mają wymiar formalno -prawny oraz instytucjonalny. Pierwszy z nich przejawia się udziałem w wyborach oraz referendach, a drugi ma postać sądownictwa konstytucyjnego, gdzie przedmiotem kontroli jest wola ustawodawcy. Źródeł legitymizacji dla sądownictwa konstytucyjnego upatrywać należy zatem, zdaniem D. Rousseau, w ochronie praw i wolności człowieka oraz obywatela, a także kontroli władzy1. Eugeniusz Zwierzchowski zwraca uwagę, że
„sądownictwo konstytucyjne można traktować jako kolejną próbę poszukiwania instytucjonalnych mechanizmów przeciwdziałania niektórym skutkom koncen-tracji władzy politycznej i eliminacji lub przynajmniej ograniczenia wynika-jących z tego faktu negatywnych skutków społeczno -politycznych”2. Zdaniem
tego samego autora, rozwój sądownictwa konstytucyjnego ma również podło-że prawnoustrojowe związane z federalnym ustrojem państwa i koniecznością ochrony konstytucyjnego podziału kompetencji pomiędzy federację a jej części składowe3.
Na świecie sądownictwo konstytucyjne funkcjonuje w dwóch modelach: amerykańskim oraz europejskim. Podział geograficzny ma również związek z procesem historycznego kształtowania się ustrojów politycznych na konty-nencie amerykańskim oraz po drugiej stronie Atlantyku. Amerykański system polityczny powstały na bazie nowoczesnych założeń republikańskich akcentu-je dobitnie kwestie ochrony praw obywatelskich i równości wobec prawa. Na przestrzeni dziejów sprawa ta postrzegana była różnorako począwszy od
nie-1 D. Rousseau: Sądownictwo konstytucyjne w Europie. Tłum. M. Granat. Warszawa 1999,
s. 34—38.
Wstęp
8
wolnictwa aż po segregację rasową, jednakże poszerzenie komponentu ochro-ny praw jednostki miało charakter podmiotowy, a nie przedmiotowy. Ponadto ze względu na federalizm systemu konstytucyjnego i precedensowy charakter orzeczeń sądownictwa powszechnego, to na jego barkach — na czele z Sądem Najwyższym — spoczywa czuwanie nad konstytucyjnością federalnych rozwią-zań ustawowych. Warto podkreślić, że w odróżnieniu do modelu europejskiego sądownictwa konstytucyjnego w Stanach Zjednoczonych nie ma kadencyjności sędziów, co w praktyce uwalnia ich od presji politycznej.
Dominujący w Europie model sądownictwa konstytucyjnego sprowadza je przede wszystkim do wymiaru samodzielnego organu konstytucyjnego, któ-ry posiada de facto swoistego rodzaju kompetencje ustawodawcze w zakresie eliminowania z obrotu prawnego wadliwych aktów normatywnych. Kadencyj-ność oraz udział parlamentu w procedurze wyboru kandydatów na sędziów niosą ze sobą ryzyko upolitycznienia składu sędziowskiego, co jest jednym z zagrożeń dla działalności orzeczniczej. Przykład takich negatywnych ten-dencji stanowi projekt zmiany ustawy o Trybunale Konstytucyjnym Rzeczy-pospolitej Polskiej, z którego wynika, że w skład tego gremium będą mogły być powoływane osoby mające doświadczenie w stanowieniu prawa (na przykład parlamentarzyści).
Inny istotny aspekt europejskiego modelu sądownictwa ma związek z dzia-łalnością orzeczniczą ponadnarodowych sądów europejskich4. Powyższe kwestie
znalazły swoje omówienie w niniejszej książce. Prezentuje ona pozycję ustrojową oraz zakres kompetencji i znaczenie sądownictwa konstytucyjnego w państwach Grupy Wyszehradzkiej. To zasadniczy trzon tematu prezentowanej pracy zbioro-wej. Oprócz wymienionych elementów poruszona zostaje także sprawa funkcjo-nowania Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej jako organu czuwającego nad zgodnością prawa europejskiego z pierwotnymi źródłami prawa wspólnoto-wego. Przedmiotowa publikacja stanowi także uzupełnienie wcześniejszych pub-likacji traktujących o legislatywie i egzekutywie członków tej grupy: Rzeczypo-spolitej Polskiej, Republiki Czeskiej, Republiki Słowackiej oraz Węgier. Autorzy koncentrują się nie tylko na przedstawieniu aspektów historycznych działania sądownictwa konstytucyjnego we wspomnianych krajach, ale opisują również współczesność funkcjonowania trybunałów: tryb powoływania, organy upraw-nione do wnoszenia spraw oraz charakter i skutki prawne orzeczeń. W każdym z prezentowanych krajów sądownictwo konstytucyjne jest zjawiskiem związa-nym ze schyłkowym okresem ustroju socjalistycznego ustroju państwowego. Dopiero budowa demokratycznych struktur prawnych lub państwowych jak w przypadku rozpadu federacji czechosłowackiej — spowodowała jego rozwój w państwach Grupy Wyszehradzkiej.
Wstęp 9
Praca składa się z siedmiu rozdziałów. Pierwszy z nich stanowi wprowa-dzenie do problematyki badawczej i wyjaśnia genezę sądownictwa konsty-tucyjnego na świecie oraz przedstawia najważniejsze modele, na podstawie których kategoryzuje się sądy konstytucyjne. W rozdziale drugim Robert Rajczyk analizuje Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej od cza-sów jego powstania w 1982 roku i rozpoczęcia działalności orzeczniczej w 1986 roku, jak również wzmocnienie jego roli ustrojowej po transformacji systemu politycznego w 1989 roku. Autor podkreśla funkcjonowanie kontroli prewen-cyjnej i następczej w polskim modelu funkcjonowania sądownictwa konstytu-cyjnego. Pierwszy rodzaj kontroli stanowi prerogatywę głowy państwa, która przed promulgacją ustaw i umów międzynarodowych występuje do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z konstytucją rzeczonego aktu praw-nego. Orzeczenia wydane w trybie kontroli prewencyjnej mają charakter wią-żący. Drugi typ kontroli, najbardziej rozpowszechniony w Europie, ma z kolei za zadanie wyeliminowanie z obiegu prawnego umów międzynarodowych, ustaw i aktów normatywnych centralnych organów administracji państwowej, co do których stwierdzono wadę prawną. Wadliwość, jak konstatuje R. Raj-czyk, pociąga za sobą konieczność określenia terminu usunięcia zakwestio-nowanego aktu prawnego oraz wiąże się także z interesującym zagadnieniem orzecznictwa częściowego oraz interpretacyjnego ze strony Trybunału Konsty-tucyjnego.
Ze względu na unikalną konstrukcję prawno -ustrojową kwestii odpowie-dzialności konstytucyjnej w Polsce, w rozdziale trzecim Marek Barański przed-stawia instytucję Trybunału Stanu nieobecną w systemach konstytucyjnych pozostałych państw wyszehradzkiej czwórki. Instytucja ta orzeka w przypad-kach naruszenia konstytucji przez czyn niewyczerpujący znamion przestępstwa. „W sytuacji uznania winy, stwierdzenie przez Trybunał Stanu popełnienia de-liktu konstytucyjnego wiąże się obligatoryjnie z utratą zajmowanego stanowi-ska, z którego popełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem, a w przypadku prezydenta złożeniem urzędu” — wskazuje autor. W przypadku deliktu konstytucyjnego popełnionego przez parlamentarzystę Trybunał Stanu orzeka karę pozbawienia mandatu parlamentarnego. Za czyny stanowiące prze-stępstwo lub przeprze-stępstwo skarbowe Trybunał Stanu orzeka kary i środki karne na ogólnych zasadach. W katalogu kar wymienia się także między innymi utratę praw wyborczych, odznaczeń, tytułów honorowych czy też zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych. Co ciekawe, w stosunku do skazanych przez Trybunał Stanu nie stosuje się prezydenckiego prawa łaski.
na założe-Wstęp
10
niu szerokiego zakresu skargi konstytucyjnej oraz na silnej pozycji Sądu Konsty-tucyjnego jako gwaranta praw podstawowych”.
W rozdziale piątym Robert Rajczyk opisuje Sąd Konstytucyjny Republiki Słowackiej — jedyny organ konstytucyjny Słowacji, którego siedziba znajdu-je się poza stolicą państwa, Bratysławą. Jego historia związana znajdu-jest z funkcjo-nowaniem wspólnego państwa Czechów i Słowaków oraz rozpadem federacji w 1993 roku. Powstanie Sądu Konstytucyjnego Republiki Słowackiej pierwszego stycznia 1993 roku wiąże się także z jednoczesną wymianą większości składu, co wpływa na linię orzeczniczą.
Sebastian Kubas natomiast w rozdziale szóstym prezentuje węgierski Sąd Konstytucyjny, który stanowił istotne novum ustrojowe, gdyż do 1989 roku taki organ konstytucyjny nie funkcjonował w socjalistycznym systemie konstytucyj-nym. Organem kontroli konstytucyjności pozostawał parlament, a jej emanacją była działająca w jego ramach w latach 1984—1989 Rada Prawa Konstytucyjne-go. Autor rozdziału wskazuje, że działania „rządzącego krajem premiera Vik-tora Orbána prowadzą do tego, że uprawnienia Sądu Konstytucyjnego ulegają ograniczeniom. Dochodzi do zaburzenia mechanizmu kontroli i równowagi władz. Rządzący Fidesz przeforsowuje prawo, które wcześniej Sąd Konstytucyj-ny uznał za niezgodne z ustawą zasadniczą”. Zdaniem S. Kubasa, elita władzy nabiera przeświadczenia, że może obchodzić orzeczenia Sądu Konstytucyjnego. „Poprawki do konstytucji mają różny charakter, co dowodzi tego, że wszelkie przepisy prawa, zakwestionowane przez Sąd Konstytucyjny, mogą być uchwa-lone przez parlament kontrolowany przez Fidesz w randze konstytucyjnej” — podkreśla autor rozdziału szóstego.
Ostatni rozdział Robert Rajczyk dedykuje prezentacji wyjątkowej pozy-cji prawnej Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Specyfika rozdziału siódmego związana jest z podmiotowością prawną ponadnarodowej organizacji rządowej, jaką jest Unia Europejska.
Publikacja przeznaczona jest w pierwszej kolejności dla studentów politolo-gii, prawa i administracji oraz dziennikarstwa, a także wszystkich zainteresowa-nych przemianami ustrojowymi w Europie Środkowej i Wschodniej.
Rozdział pierwszy
Sądownictwo konstytucyjne
Wprowadzenie do problematyki
Robert Rajczyk
Przedmiotem niniejszego rozdziału jest prezentacja pozycji ustrojowej oraz roli i zna-czenia sądownictwa konstytucyjnego w systemie konstytucyjnym. Analizowane będą również przedmiotowy i podmiotowy zakres uprawnień oraz skutki prawne orzeczeń. Słowa k luczowe: sądownictwo konstytucyjne, konstytucja, trybunał, kontradykto-ryjność
Charakter prawny sądownictwa konstytucyjnego nie jest jednorodny. Li-teratura przedmiotu lokuje je w sferze wymiaru sprawiedliwości jako władzę ustawodawczą oraz odrębny organ konstytucyjny1. Pierwsza koncepcja
klasy-fikacyjna wiąże się z amerykańskim modelem sądownictwa konstytucyjnego, które w tamtejszym systemie ustrojowym jest zdecentralizowane, co oznacza kontrolę konstytucyjności realizowaną przez wszystkie sądy, a zatem powszech-ne2. Plasowanie sądownictwa konstytucyjnego w ramach władzy
ustawodaw-czej, jak pisze Anna M. Ludwikowska, ma związek z kreowaniem nowego
sta-1 A.M. Ludwikowska: Sądownictwo konstytucyjne w Europie Środkowo ‑Wschodniej w okre‑ sie przekształceń demokratycznych. Studium porównawcze. Toruń 1997, s. 31—32.
2 Wskazać należy, że w modelu scentralizowanym sędziowie sądów powszechnych także
mogą stosować bezpośrednio przepisy konstytucji — por. J. Zajadło: Wewnętrzna legitymacja
Sądu Konstytucyjnego. „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 4 (93), s. 139: „Sędzia konstytucyjny
Robert Rajczyk
12
nu prawnego wskutek orzeczenia o konstytucyjności bądź niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów3, co rodzi określone skutki prawne z uwagi na fakt,
iż orzeczenia sądu konstytucyjnego są jednym ze źródeł prawa. Ostatni z mo-deli prezentuje sądownictwo konstytucyjne jako odrębny organ konstytucyjny, co przejawia się umiejscowieniem kwestii dotyczących sądu/trybunału konsty-tucyjnego w osobnym rozdziale w ustawach zasadniczych — odseparowanym od zapisów dotyczących wymiaru sprawiedliwości. Podkreślić należy, że są to rozwiązania modelowe, zwłaszcza jeśli chodzi o lokalizację przepisów sank-cjonujących funkcjonowanie sądu konstytucyjnego. „W tradycyjnym ujęciu w państwie demokratycznym, opartym na zasadzie podziału władzy na usta-wodawczą, wykonawczą i sądowniczą, na demokratyczną legitymizację mogą się powołać wyłącznie te decyzje sądowe, które zostały wydane zgodnie z zało-żeniami pasywizmu. Tylko w ich przypadku legitymizacja oparta jest na teorii demokracji, która głosi, że wola ludu objawia się w procesie głosowania jego reprezentantów w parlamencie, wybranym w wolnych wyborach. Tylko gdy ustawy tworzone przez parlament stosowane są przez sędziów w taki sposób, by najlepiej oddawały intencje prawodawcy, a więc tylko wtedy, gdy sędzia, jak napisał Monteskiusz, to wyłącznie »usta ustawy«, demokratyczna prawowitość jego decyzji nie może być kwestionowana. Natomiast decyzje wydane zgodnie z założeniami aktywizmu, zwłaszcza decyzje o prawotwórczym charakterze, legitymizacji demokratycznej nie mają. Sądom brak jest demokratycznej legi-tymizacji do stanowienia prawa. Aktywny sąd, zwłaszcza sąd konstytucyjny, uzurpuje sobie rolę ustawodawcy. Stąd już tylko krok do twierdzenia, że akty-wizm sądów, zwłaszcza polegający na tworzeniu nowych norm prawnych, jest zagrożeniem dla demokracji”4.
Dominique Rousseau także zwraca uwagę na dyskusję wokół demokra-tycznej legitymizacji sądownictwa konstytucyjnego. Ma to związek z trybem wyboru sędziów sądów konstytucyjnych. Mowa tutaj między innymi o ryzyku monopolizacji politycznej w przypadku powoływania sędziów przez parlament (wybór kwalifikowaną większością głosów, który rodzi konieczność konsensusu politycznego w gronie władzy ustawodawczej) oraz przez wszystkie struktury państwowe w przypadku państw federalnych5.
3 A.M. Ludwikowska: Sądownictwo konstytucyjne…, s. 31—32.
4 M. Smolak: Uzasadnienie sądowe jako argumentacja z moralności politycznej. O legitymi‑ zacji władzy sędziowskiej. Kraków 2003, s. 49. Cyt. za: W. Gromski: Legitymizacja sądów konsty‑ tucyjnych wobec władzy ustawodawczej. „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 4 (93), s. 18.
5 D. Rousseau: Sądownictwo konstytucyjne w Europie. Tłum. M. Granat. Warszawa 1999,
Sądownictwo konstytucyjne. Wprowadzenie do problematyki 13
Funkcje sądownictwa konstytucyjnego
W modelu scentralizowanego sądownictwa konstytucyjnego, który domi-nuje w Europie, sądy konstytucyjne ujmowane są jako konstytucyjne organy państwa, co znajduje swój wyraz w umocowaniu ich w ustawie zasadniczej. Naj-częściej wyszczególnia się przede wszystkim ich przedmiotowy i podmiotowy zakres kompetencyjny oraz prawny charakter rozstrzygnięć i sposób powoływa-nia sędziów. Tryb postępowapowoływa-nia przed trybunałem unormowany jest natomiast ustawowo w dedykowanych aktach prawnych niższego niż konstytucja rzędu.
Eugeniusz Zwierzchowski wymienia kilka kategorii celowościowych funk-cjonowania sądownictwa konstytucyjnego: „umacnianie roli konstytucji w pro-cesie stanowienia i stosowania prawa, dążenie do skuteczniejszego zabezpie-czenia konstytucyjnie gwarantowanych praw obywateli i ich organizacji oraz gwarancje pożądanej równowagi między legislatywą a egzekutywą”6.
Do głównych funkcji trybunałów konstytucyjnych zaliczyć należy jednak przede wszystkim badanie konstytucyjności oraz ochronę gwarantowanych przez ustawę zasadniczą praw i wolności człowieka oraz obywatela. Kontrola konstytucyjności dotyczy aktów prawnych władzy wykonawczej i ustawodaw-czej oraz umów międzynarodowych. Ochrona konstytucji implikuje ponadto zadanie dokonywania wykładni ustawy zasadniczej i innych ustaw, rozpatrywa-nie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami władzy państwowej, orzeka-nie w sprawie skargi konstytucyjnej, delegalizacja partii politycznych, orzekaorzeka-nie o odpowiedzialności konstytucyjnej, kontrola wyborów i referendów, walidację mandatów uzyskanych w wyborach. Możliwe jest także wyposażenie sądu kon-stytucyjnego w inicjatywę sygnalizowania ustawodawcy wad prawnych obowią-zujących przepisów w stosunku do ustawy zasadniczej.
Według E. Zwierzchowskiego „kontrola konstytucyjności nie ogranicza się do badania merytorycznej zgodności aktów normatywnych z konstytucją i usta-wami, ale obejmuje również ich stronę formalną”7. Charakter takiej kontroli
przyjmuje postać abstrakcyjną, konkretną oraz na indywidualny wniosek, kie-dy to trybunał rozpatruje skargę konstytucyjną w związku z możliwością na-ruszenia praw i wolności obywatelskich. W przeciwieństwie do kontroli typu abstrakcyjnego, kontrola konkretna ma związek ze zgodnością aktu prawnego stosowanego w danym przypadku z konstytucją. Co do trybów kontroli, lite-ratura przedmiotu dzieli je na prewencyjną oraz następczą. Pierwsza z nich związana jest z procedurą promulgacji ustawy już uchwalonej przez parlament. Następuje ona przed publikacją aktu normatywnego w dzienniku urzędowym. Kontrola prewencyjna ma zawsze charakter abstrakcyjny i służy eliminacji
Robert Rajczyk
14
rządku prawnego rozwiązań prawnych sprzecznych z konstytucją, przy czym uprawnienie do wnioskowania o kontrolę prewencyjną przysługuje ograniczo-nej liczbie podmiotów. Z kolei D. Rousseau podkreśla, że kontrola następcza zapewnia „najlepszą ochronę podstawowych praw i wolności człowieka”8 i, jak
zaznacza ten autor, pozwala na uchwycenie naruszenia norm i zasad konsty-tucyjnych w warunkach funkcjonowania aktu prawnego w obiegu prawnym. Tutaj krąg podmiotów uprawnionych do wnoszenia wniosków o kontrolę jest znacznie szerszy niż w przypadku kontroli prewencyjnej i w praktyce dotyczy także obywateli, którym przysługuje prawo skargi konstytucyjnej. „Klasyczny argument uzasadniający prawowitość kontroli konstytucyjnej wiąże się z funda-mentem samego konstytucjonalizmu: kontrolę tę uznaje się za rozmyślnie wy-tworzone narzędzie antywiększościowe, tzn. oparty na konstytucji sposób ogra-niczenia rządów większości sprawowanych przez parlament lub — w niektórych przypadkach — za pomocą mechanizmów demokracji bezpośredniej. Z takiej perspektywy zewnętrzna i pozawiększościowa instytucja jest gwarancją tego, że postępowanie obieralnej władzy mieści się w ramach konstytucyjnych ogra-niczeń. Jeżeli chodzi o prawa konstytucyjne, argumentacja opiera się na potrze-bie przestrzegania praw traktowanej jako wymóg demokratyczny sam w sopotrze-bie, nie mniej istotny niż konieczność wprowadzenia w życie preferencji większości. Pogodzenie polityki większościowej z poszanowaniem uprawnień osiąga się po-przez równoważenie władzy parlamentarnej kompetencją sądów konstytucyj-nych do unieważniania aktów prawkonstytucyj-nych”9.
Omawiając kontrolę konstytucyjności, warto zaznaczyć, że obejmuje ona także, jak już wspomniano wcześniej, umowy międzynarodowe, które poddawa-ne są kontroli prewencyjpoddawa-nej. Ustawy zasadnicze regulują supremację konstytucji oraz nadrzędność umów międzynarodowych nad ustawami. Polski Trybunał Konstytucyjny rozpatrując konstytucyjność traktatu akcesyjnego warunkują-cego członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej, stwierdził, że „gwarantowane pierwszeństwo stosowania umów międzynarodowych przed ustawami nie oznacza analogicznego pierwszeństwa tych umów przed konsty-tucją, choć występowanie względnej autonomii krajowego i wspólnotowego po-rządków prawnych nie eliminuje możliwości wystąpienia kolizji między prawem wspólnotowym a konstytucją”10. W prezentowanym przypadku przedmiotem
wniosku o zbadanie konstytucyjności było zastrzeżenie grupy posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej związane z naruszeniem, w ich opinii, zasady
8 D. Rousseau: Sądownictwo konstytucyjne Europy…, s. 59—60.
9 W. Sadurski: Prawo przed sądem. Studium sądownictwa konstytucyjnego w postkomuni‑ stycznych państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Warszawa 2008, s. 57. Cyt. za: W. Gromski: Legitymizacja sądów konstytucyjnych…, s. 13.
10 R. Rajczyk: Narodowe egzekutywy w Unii Europejskiej. W: Władza wykonawcza w teorii i praktyce politycznej okresu transformacji. Doświadczenia państw Grupy Wyszehradzkiej. Red.
Sądownictwo konstytucyjne. Wprowadzenie do problematyki 15
renności narodu oraz nadrzędności konstytucji. Przyjąć zatem należy, że prob-lematyka rozpatrywana przez polski Trybunał Konstytucyjny dotyczyła cesji kompetencji władzy państwowej na rzecz podmiotu międzynarodowego11.
Tryb powoływania
Sądy konstytucyjne z parlamentem mają najwięcej powiązań zarówno funk-cjonalnych, jak i organizacyjnych12. Jest to związane z trybem powoływania
składu. W literaturze przedmiotu toczy się również dyskusja wokół problemu nadmiernej kreatywności legislatywy w odniesieniu do sądownictwa konstytu-cyjnego. Cytowana już A.M. Ludwikowska wskazuje tutaj zarówno na kreacyjne możliwości parlamentu w stosunku do kształtowania kompetencji sądu konsty-tucyjnego, jak i determinowania charakteru kontroli. Detaliczne unormowania odnoszące się do skutków prawnych orzeczeń, zasad powoływania sędziów są-dów konstytucyjnych, ich kwalifikacji, kadencyjności i warunków wykonywania mandatu sędziego sądu konstytucyjnego także zależą bezpośrednio od legislaty-wy. Warto zatem zwrócić w tym miejscu rozważań uwagę na odpowiedzialność polityczną parlamentu za skład sądu konstytucyjnego, a przede wszystkim za jego funkcjonowanie. Problem kadencyjności jawi się tu jako jeden z najistot-niejszych. Chodzi w głównej mierze o zapewnienie ciągłości działania trybunału i spójność linii orzeczniczej, co oddziałuje niewątpliwie na autorytet państwa. Praktyka ustrojowa przyjęła kilka rozwiązań w tym zakresie. Dopuszczenie ponownego wyboru z ograniczeniem liczby kadencji, najczęściej do dwóch, częściowe odnowienie składu lub też nieoznaczony czas pełnienia stanowiska członka trybunału konstytucyjnego. Przykładami mogą być Sąd Konstytucyj-ny Republiki Słowackiej (słow. Ústavný súd Slovenskej republiky), w przypadku którego następuje odnowienie całego składu i tym samym nowi sędziowie mu-szą podlegać adaptacji z uwagi na inny skład członków. Częściowe i okresowe odnowienie składu to przypadek Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, co — jak podkreśla A.M. Ludwikowska — gwarantuje koherentność linii orzecz-niczej. Podobnego zdania jest E. Zwierzchowski, który wskazuje na „dążenie do takiego ukształtowania mechanizmu powoływania i odnowy składu osobowego
11 Więcej na temat problematyki cesji kompetencji: K. Wojtyczek: Przekazywanie kompe‑ tencji państwa organizacjom międzynarodowym. Kraków 2007; K. Wojtyczek: Wpływ Traktatu z Lizbony na ustrój Polski. „Przegląd Sejmowy” 2010, nr 4 (99); M. Kruk: Kształtowanie konstytu‑ cyjnych zasad członkostwa państwa w Unii Europejskiej (wybrane problemy). „Przegląd Sejmowy”
2010, nr 4 (99); B. Opaliński: Przekazywanie kompetencji organów władzy państwowej na podsta‑
Robert Rajczyk
16
trybunału konstytucyjnego, aby zapewniał on w sposób efektywny niezależność tego organu od innych konstytucyjnych organów państwa i gwarantował bez-stronność postępowania oraz orzeczeń”13.
Wśród jednolitych cech charakteryzujących sądownictwo konstytucyjne wymienić należy kwestie związane z: kwalifikacjami zawodowymi sędziów — najczęściej chodzi o staż pracy w zawodzie prawnika, cenzusem wieku, gdzie unormowania wskazują na dolną granicę wieku wymaganą do objęcia stano-wiska, nieusuwalnością z funkcji z wyjątkiem naruszenia godności sędziego lub sprzeniewierzenia się zasadom bezstronności — o pozbawieniu stanowiska najczęściej decydują sędziowie Sądu Konstytucyjnego, niepołączalnością funkcji z innymi funkcjami publicznymi z wyjątkiem działalności naukowej, dydak-tycznej i artysdydak-tycznej oraz z immunitetem zarówno formalnym zakazującym za-trzymania bez aprobaty sądu konstytucyjnego, jak i materialnym, wyłączającym odpowiedzialność za niektóre kategorie czynów.
Organizacja wewnętrzna i funkcjonowanie
W odniesieniu do problematyki organizacji sądów konstytucyjnych wska-zać należy przede wszystkim na organy wewnętrzne trybunału. Niewątpliwie do tej kategorii można zaliczyć prezesa sądu konstytucyjnego oraz jego zastępcę. Obsada kierownictwa trybunału może przyjmować dwojaki tryb: wybór przez organy zewnętrzne upoważnione do powoływania części lub całości składu (naj-częściej głowa państwa lub parlament) lub też pozostawienie decyzji dotyczącej obsady kierowniczych funkcji w rękach samych sędziów trybunału skupionych w jego zgromadzeniu ogólnym. E. Zwierzchowski podkreśla tutaj, że przy zasto-sowaniu rozwiązania polegającego na udziale czynnika zewnętrznego kadencja kierownictwa pokrywa się z okresem pełnienia funkcji orzeczniczej14.
Organizacja wewnętrzna i tryb pracy określane są w aktach normatywnych stanowionych przez sądy konstytucyjne. Przykładem może być uchwała Zgro-madzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej, która „określa wewnętrzną organizację pracy Trybunału, szczegółowe czynności jego organów oraz tryb ich wykonywania, a także wewnętrzny tok postępowania z przedkładanymi Trybunałowi wnioskami, pytaniami prawny-mi i skargaprawny-mi konstytucyjnyprawny-mi”15. Najczęściej spotykane rozwiązania modelowe
13 E. Zwierzchowski: Europejskie trybunały konstytucyjne…, s. 62. 14 Ibidem, s. 64.
15 Uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3
Sądownictwo konstytucyjne. Wprowadzenie do problematyki 17
odnoszą się do podejmowania rozstrzygnięć w postaci orzeczeń czy wyroków w ramach posiedzenia plenarnego, czyli funkcjonowania sądu konstytucyjne-go w pełnym składzie. Inna możliwość polega na tworzeniu wewnętrznych ciał orzeczniczych: senatów, izb, komisji. W tym ostatnim przypadku składy orzecz-nicze mogą mieć stały lub doraźny charakter. Istnieje również model miesza-ny, polegający na jednoczesnym funkcjonowaniu sądu w pełnym składzie oraz czasowych lub stałych wewnętrznych ciał orzeczniczych. O przydzieleniu okreś- lonych wniosków do rozpatrywania decyduje najczęściej prezes trybunału lub też materia wniosku. Nierzadko jest ona określona w akcie normatywnym lub też zależy bezpośrednio od decyzji kierownictwa trybunału, biorąc pod uwagę skomplikowane znaczenie merytoryczne przedmiotu przedłożenia.
Podmioty uprawnione do składania wniosków są zazwyczaj określone w konstytucji lub ustawach szczegółowych sankcjonujących funkcjonowanie sądów konstytucyjnych. Procedura rozpatrywania ma postać kilkuetapową. Pierwszy z nich związany jest z kontrolą formalną wniosku dokonywaną bądź to przez kierownictwo sądu, bądź przez skład orzekający, wyznaczony przez kierownictwo sądu, albo też powołanego w tym celu specjalnego sędziego spra-wozdawcę. Następnym krokiem jest przygotowanie projektu orzeczenia. Z ko-lei podejmowanie rozstrzygnięcia w przedmiocie badanego wniosku zależy od przyjętego trybu pracy oraz zawiłości materii prawnej.
Regułą pracy sądów konstytucyjnych jest kontradyktoryjność prowadzone-go postępowania. Rozstrzygnięcia podejmowane są jednogłośnie, ale towarzyszy temu także instytucja zdania odrębnego. Owo rozwiązanie ma zarówno zalety, jak i wady. D. Rousseau wskazuje tutaj z jednej strony, że zdanie odrębne w spo-sób szkodliwy wpływa na sądownictwo konstytucyjne, pomniejszając jego auto-rytet. Natomiast zwolennicy instytucji zdania odrębnego podnoszą jego wartość jako sprzyjającemu konsensusowi w gronie sędziowskim. Dzięki temu wydawa-ne orzeczenia są starannie umotywowawydawa-ne i wysoce szczegółowe16.
Charakter prawny i skutki orzeczeń
Skutki prawne orzeczeń sądów konstytucyjnych stanowią jedno ze źródeł prawa. Najczęściej wyroki takich trybunałów są niewzruszalne17. D. Rousseau
zwraca natomiast uwagę na kwestię powagi rzeczy osądzonej — dotyczy ona zarówno sentencji, jak i uzasadnienia — co rzecz jasna nie wyklucza stosowania
Robert Rajczyk
18
szczególnych rozwiązań prawnych18. Chodzi o zachowanie praw reprezentantów
narodu do decyzji o ostatecznym rozstrzygnięciu w przedmiocie konstytucyjno-ści ustawy. Ma to postać orzeczenia sądu konstytucyjnego, które może być oba-lone przez legislatywę poprzez ponowne uchwalenie ustawy w brzmieniu zakwe-stionowanym przez sąd konstytucyjny. Niewzruszalność orzeczeń oraz zasada powagi rzeczy osądzonej nie oznaczają jednak, że trybunał związany jest swoim dotychczasowym orzecznictwem.
Skutki prawne orzeczeń związane są z trybem kontroli konstytucyjności. W przypadku kontroli prewencyjnej wyrok o niekonstytucyjności ustawy po-ciąga za sobą brak promulgacji ustawy. Kontrola następcza (represyjna) skut-kuje natomiast brakiem możliwości orzekania na podstawie uchylonych prze-pisów. Zakwestionowanie dotyczyć może całości aktu normatywnego bądź też jego części, a problematyczne przepisy ulegają zawieszeniu. W tym ostatnim przypadku sąd konstytucyjny wyznacza termin, w którym ustawodawca zobo-wiązany jest do usunięcia wad prawnych. Warto podkreślić w tym miejscu, że praktyka prawna ustanawia ochronę praw nabytych na podstawie unieważnio-nej ustawy.
Podsumowując rozważania dotyczące roli i znaczenia sądownictwa konsty-tucyjnego w systemie konstytucyjnym, wskazać należy na dwa aspekty podno-szone w literaturze przedmiotu. Adam Sułkowski podkreśla groźbę upolitycz-nienia składu sędziowskiego. „Sędziowie pozbawieni skutecznej legitymizującej osłony ze strony zdemitologizowanej nauki są coraz częściej postrzegani, a co ważniejsze, sami postrzegają się jako uzurpatorzy, ingerujący mocno w prawo, bez właściwej kompetencji. Decyzje sądów w kluczowych kwestiach bardzo rzad-ko podejmowane są jednogłośnie, radykalizują się zdania odrębne. Pozbawieni twardego punktu odniesienia sędziowie dryfują ku polityce”19. Z kolei Leszek
Garlicki podnosi kwestię rozwoju działalności orzeczniczej ponadnarodowych sądów europejskich20.
18 D. Rousseau: Sądownictwo konstytucyjne Europy…, s. 76—79.
19 A. Sulikowski: Współczesny paradygmat sądownictwa konstytucyjnego wobec kryzysu no‑ woczesności. Wrocław 2008, s. 78. Cyt. za: W. Gromski: Legitymizacja sądów konstytucyjnych…,
s. 16.
Sądownictwo konstytucyjne. Wprowadzenie do problematyki 19
Robert Rajczyk
Constitutional Courts An Introduction
Summar y
The chapter presents the role and constitutional status of constitutional courts. It focuses first and foremost on their terms of reference as well as legal effects.
Key words: adversarial, constitution, constitutional court, judiciary, sovereign
Robert Rajczyk
Die Verfassungsgerichtsbarkeit Einführung
Zusammenfassung
Der vorliegende Artikel analysiert verschiedene Formen von der Tätigkeit der gegen-wärtigen Verfassungsgerichte in der Welt. Im Mittelpunkt steht vor allem das europäische Modell, dem ein unabhängiges Kontrollorgan der Verfassungsmäßigkeit zugrunde liegt. Das Or-gan untersucht auch die u.a. mit der Austragung der Zuständigkeitsstreiten zwischen den ein-zelnen Staatsorganen oder mit der Verfassungsverantwortung und Parteiverboten verbundenen Fragen.
Rozdział drugi
Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej
Robert Rajczyk
Celem rozdziału jest prezentacja pozycji ustrojowej oraz funkcjonowania współczesne-go sądownictwa konstytucyjnewspółczesne-go w Polsce. Omówiony zostanie tryb powoływania sę-dziów oraz zakres kompetencji i skutki prawne orzeczeń.
Słowa k luczowe: Trybunał Konstytucyjny, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, kontrola konstytucyjności
Trybunał Konstytucyjny w Polsce jest niezwykle interesującym przedmio-tem badań politologicznych między innymi ze względu na historię jego po-wstania. Spośród krajów Grupy Wyszehradzkiej, będącej przedmiotem zain-teresowania w niniejszej publikacji, polski sąd konstytucyjny powstał jeszcze w warunkach ustrojowych socjalistycznego państwa. Podstawą prawną funkcjo-nowania Trybunału Konstytucyjnego w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej była ustawa o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 26 marca 1982 roku1. Jednakże dopiero w 1985 roku Trybunał został powołany do
funk-cjonowania w oparciu o ustawę z 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyj-nym2. Działalność orzecznicza rozpoczęła się w następnym roku. W ówczesnych
warunkach prawnych i ustrojowych do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej należała ostateczna decyzja w sprawie zatwierdzenia orzeczenia sądu konstytu-cyjnego o niekonstytucyjności ustaw. Jednoizbowy parlament mógł je odrzucić większością 2/3 głosów. Trybunał nie miał również możliwości dokonywania wykładni ustaw, co leżało w kompetencjach Rady Państwa.
1 Dz.U. z 1982 r., nr 11, poz. 83.
Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej 21
Transformacja ustrojowa pociągała za sobą przywrócenie w polskim po- rządku konstytucyjnym urzędu prezydenta, stąd też zlikwidowano urząd kole-gialnej głowy państwa — Radę Państwa. Tym samym Trybunał Konstytucyjny zyskał uprawnienia do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw. Zachowano jednak zasadę rozpatrywania przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej orzeczeń Trybunału o niekonstytucyjności. Niższa izba parlamentu posiadała prawo do odrzucenia orzeczenia większością 2/3 głosów co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (nie dotyczyło to orzeczeń wydanych jako odpowiedź na pytanie prawne). Uchwałą Trybunał Konstytucyjny doprecyzował warun-ki odrzucenia swojego orzeczenia3. Na sejm nałożono obowiązek rozpatrzenia
orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności ustawy z Konstytucją w terminie 6 miesięcy od dnia przedstawienia orzeczenia przez prezesa Trybu-nału Konstytucyjnego. Uznanie zasadności orzeczenia oznaczało konieczność dokonania odpowiednich zmian w ustawie, której dotyczyło orzeczenie lub też uchylenie jej w części albo w całości. Z kolei brak decyzji sejmu w wyznaczo-nym okresie powodował skutek prawny w postaci uchylenia zakwestionowanej ustawy.
Pozycja ustrojowa
Uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku wzmocniło pozycję ustrojową Trybunału, którego orzeczenia są ostatecz-ne i stanowią jedno ze źródeł prawa. Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej jest konstytucyjnym organem władzy sądowniczej4. Wynika to wprost
z postanowień art. 173 Konstytucji5, którego treść sytuuje sądy i trybunały jako
„władzę odrębną i niezależną od innych władz”. „Trybunał Konstytucyjny jest samodzielnym organem konstytucyjnym państwa. Na tle art. 10 ust. 2 Konsty-tucji, zgodnie z którym władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały, należy go traktować jako organ władzy sądowniczej, ale podkreślić przy tym trzeba rozróżnienie między sądami i trybunałami. Sądy (i tylko sądy) tworzą system organów powołanych do orzekania w sprawach indywidualnych (do
»sprawowa-3 Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 października 1993 r. w sprawie wykładni
art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz.U. z 1993 r., nr 105, poz. 481.
4 Por. Informacja o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa
Try-bunału Konstytucyjnego w 2013 roku, Warszawa 2014. http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/E3 62B52080CA4C7FC1257CC5002C40CB/%24File/2347.pdf (dostęp: 13.04.2015).
5 Dz.U. z 1995 r., nr 78, poz. 483; Dz.U. z 2001 r., nr 28, poz. 319; Dz.U. z 2006 r., nr 200,
Robert Rajczyk
22
nia wymiaru sprawiedliwości« według terminologii art. 175 ust. 1 Konstytucji) i w pewien sposób podporządkowanych Sądowi Najwyższemu lub Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu pozosta-ją poza systemem sądów, tworząc drugi, odrębny segment władzy sądowniczej. Pozycję ustrojową Trybunału Konstytucyjnego charakteryzuje zasada niezależ-ności. Jako organ władzy sądowniczej jest on niezależny od władzy ustawodaw-czej i władzy wykonawustawodaw-czej (zarówno jednak Sejm, jak i Prezydent dysponują pewnymi uprawnieniami kreacyjnymi wobec TK). W ramach władzy sądowni-czej zajmuje on pozycję odrębną zarówno wobec Trybunału Stanu, jak i sądów, z Sądem Najwyższym i Naczelnym Sądem Administracyjnym na czele. Nie ist-nieją też żadne związki pomiędzy Trybunałem Konstytucyjnym a Krajową Radą Sądownictwa”6.
Zakres działania Trybunału Konstytucyjnego określa ustawa zasadnicza w artykułach 188 i 189, które stanowią, że orzeka on w sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
3) zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami; 4) rozpatrywanie skarg konstytucyjnych;
5) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyj-nymi organami państwa;
6) orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycz-nych.
Ponadto w zgodzie z treścią art. 193 Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny rozpatruje pytania prawne. „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konsty-tucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowie-dzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga także o przejściowej niemożności spra-wowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Mar-szałka Sejmu RP: „Gdy Prezydent Rzeczypospolitej nie jest w stanie zawiadomić Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu, wówczas o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej rozstrzy-ga Trybunał Konstytucyjny na wniosek Marszałka Sejmu. W razie uznania przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospoli-tej Trybunał Konstytucyjny powierza Marszałkowi Sejmu tymczasowe wykony-wanie obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej”7.
6 http://trybunal.gov.pl/o ‑trybunale/trybunal ‑konstytucyjny ‑w ‑polsce/pozycja ‑ustrojowa ‑i‑
organizacja ‑trybunalu ‑konstytucyjnego/ (dostęp: 13.04.2015).
7 Art. 2 ust 3 Ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z dnia 1 sierpnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r.,
Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej 23
Organizacja i funkcjonowanie
Podstawy prawne funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego stanowią: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, ustawa o Trybunale Konstytucyjnym oraz Regulamin Trybunału Konstytucyjnego8. Konstytucja stanowi, że w skład
Try-bunału wchodzi 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez sejm na 9 ‑letnią kadencję, która nie może być ponowiona (art. 194 ust. 1 Konstytucji). Po wygaś-nięciu kadencji sędzia przechodzi w stan spoczynku albo ma prawo wrócić na poprzednio zajmowane stanowisko lub też otrzymać stanowisko równorzędne do poprzednio zajmowanego9. Kandydatów na sędziów przedstawia grupa co
najmniej 50 posłów lub prezydium sejmu. Uchwały w sprawie wyboru zapada-ją bezwzględną większością głosów. Prawomocność decyzji wymaga kworum, które ma postać co najmniej połowy ogólnej liczby posłów (art. 5 ust. 4 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym). Sędzią Trybunału może być osoba, która posiada kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 5 ust. 3 ustawy o TK).
Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego są niezawiśli i podlegają jedynie Konstytucji (art. 195 ust. 1 Konstytucji). Obowiązuje również niepołączalność stanowiska w Trybunale Konstytucyjnym z przynależnością do partii politycz-nej, związku zawodowego oraz zakaz prowadzenia działalności publiczpolitycz-nej, któ-rej nie da się pogodzić z niezależnością sądów i niezawisłością sędziów (art. 195 ust. 3 Konstytucji).
Organami Trybunału Konstytucyjnego są prezes oraz Zgromadzenie Ogól-ne Sędziów. Prezesa oraz wiceprezesa powołuje prezydent spośród 2 kandydatów przedstawionych na każde stanowisko przez Zgromadzenie Ogólne. Wybierani są oni w głosowaniu tajnym na podstawie liczby uzyskanych głosów (art. 15 ust. 2 ustawy o TK)10. Wyborom kandydatów na stanowiska prezesa i wiceprezesa
przewodniczy najstarszy wiekiem sędzia. Prezes przede wszystkim kieruje pracą Trybunału i reprezentuje go na zewnątrz, jak również zarządza ogłoszenie wy-roków i publikację orzeczeń. W razie jego nieobecności obowiązki te przejmuje wiceprezes. W przypadku gdy żaden z wyżej wymienionych nie może pełnić
Dz.U. z 2005 r., nr 169, poz. 1417; Dz.U. z 2009 r., nr 56, poz. 459 i nr 178, poz. 1375; Dz.U. z 2010 r., nr 182, poz. 1228 i nr 197, poz. 1307 oraz Dz.U. z 2011 r., nr 112 poz. 654). Dalej: ustawa o TK, ze wskazaniem artykułu.
8 Uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3
paź-dziernika 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego.
9 Art. 6 ust. 6—7 ustawy o TK.
10 „Wybór powinien być dokonany nie później niż trzy miesiące przed upływem kadencji
Robert Rajczyk
24
swojej funkcji, zastępuje ich sędzia wyznaczony przez prezesa, a jeśli nie podję-to takiej decyzji, obowiązki przejmuje najstarszy wiekiem sędzia (art. 16 ust. 3 ustawy o TK).
Do kompetencji Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyj-nego oprócz wyboru kandydatów na prezesa i wiceprezesa należą również: 1) uchwalanie regulaminu Trybunału;
2) uchwalanie statutu biura Trybunału;
3) uchwalenie projektu dochodów i wydatków Trybunału;
4) zatwierdzanie informacji o istotnych problemach, wynikających z działalno-ści i orzecznictwa Trybunału, którą przedstawia się sejmowi i senatowi; 5) wyrażanie zgody na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej lub
pozbawienie wolności;
6) stwierdzenie wygaśnięcia mandatu sędziego; 7) sprawy organizacyjne i finansowo -budżetowe11.
Uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów podejmowane są na ogół więk-szością głosów w głosowaniu jawnym, o ile żaden z sędziów nie zażąda głosowa-nia tajnego. Kworum niezbędne do prawomocności uchwał wynosi 2/3 ogólnej liczby sędziów i obejmuje co najmniej 10 sędziów, w tym prezesa i wicepre‑ zesa. Zgromadzenie Ogólne Sędziów zwoływane jest przez prezesa, który prze-wodniczy obradom co najmniej raz w roku w celu przedstawienia działalności Trybunału i problemów wynikających z jego orzecznictwa (art. 13 ust. 1 ustawy o TK).
Sędziom Trybunału Konstytucyjnego przysługuje immunitet formalny. Kwestię tę reguluje art. 196 Konstytucji, który stanowi, że: „Sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może być, bez uprzedniej zgody Trybunału Konstytucyjne-go, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, który może nakazać natychmiastowe zwol-nienie zatrzymanego”.
Zgodę na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub pozbawienie wol-ności wyraża w takim przypadku Zgromadzenie Ogólne z wyłączeniem sędzie-go, którego wniosek dotyczy. Postępowanie w wyżej opisanej sytuacji reguluje ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, która umożliwia zatrzymanemu sędziemu złożenie wyjaśnień (art. 7 ustawy o TK). Uchwała zapada większością 2/3 głosów sędziów biorących udział w posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego Sędziów TK. Do czasu wyrażenia zgody przez Zgromadzenie Ogólne wobec zatrzymanego sędziego wolno podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki (art. 7 ust. 5 ustawy o TK).
Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej 25
Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego podlegają odpowiedzialności dyscy-plinarnej za naruszenie przepisów prawa, uchybienie godności urzędu lub nie-etyczne zachowania mogące podważyć zaufanie do nich (art. 8 ustawy o TK). W przypadku postępowania dyscyplinarnego Trybunał orzeka w pierwszej in-stancji w składzie 5 ‑osobowym, natomiast w drugiej — w pełnym składzie izby. Ustawa wymienia enumeratywnie katalog kar dyscyplinarnych, którymi są: upomnienie, nagana lub usunięcie ze stanowiska. Od orzeczeń dyscyplinarnych nie przysługuje kasacja.
Wygaśnięcie mandatu sędziego stwierdza Zgromadzenie Ogólne na skutek:
1) zrzeczenia się stanowiska sędziego Trybunału;
2) stwierdzenia orzeczeniem komisji lekarskiej trwałej niezdolności do pełnie-nia obowiązków sędziego Trybunału z powodu choroby, ułomności lub upad-ku sił;
3) skazania prawomocnym wyrokiem sądu;
4) prawomocnego orzeczenia dyscyplinarnego o skazaniu na karę usunięcia ze stanowiska sędziego Trybunału;
5) śmierci;
6) odmowy złożenia ślubowania.
Akt, który stwierdza wygaśnięcie mandatu sędziego, prezes Trybuna- łu Konstytucyjnego przekazuje marszałkowi sejmu (art. 11 ust. 4 ustawy o TK)12.
Organy uprawnione do wnoszenia spraw
do Trybunału Konstytucyjnego
W zakresie inicjowania postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym zwrócić należy uwagę na inicjatywę powszechną — dotyczy ona prawa do kwe-stionowania konstytucyjności każdego aktu prawnego, nie tylko związanego z zakresem kompetencji podmiotu wnoszącego, oraz inicjatywę szczegółową związaną bezpośrednio z uprawnieniami podmiotu.
Wnoszenie spraw do Trybunału Konstytucyjnego można różnicować pod względem przedmiotu:
12 „Zgromadzenie Ogólne podejmuje uchwałę po przeprowadzeniu stosownego
Robert Rajczyk
26
1) badanie konstytucyjności ustaw i umów międzynarodowych, kontrola zgod-ności aktów normatywnych z Konstytucją, umowami międzynarodowymi i ustawami13;
2) skarga konstytucyjna;
3) spory kompetencyjne pomiędzy organami władzy państwowej; 4) pytanie prawne.
W zakresie wnioskowania o badanie konstytucyjności podmiotami upraw-nionymi są:
1) prezydent, marszałek sejmu, marszałek senatu, prezes rady ministrów, 50 po-słów, 30 senatorów, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, prokurator generalny, prezes Najwyższej Izby Kon-troli, Rzecznik Praw Obywatelskich;
Krajowa Rada Sądownictwa w zakresie, w jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów;
2) organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego;
3) ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych;
4) kościoły i inne związki wyznaniowe.
Polski porządek prawny przewiduje ponadto możliwość złożenia indywidu-alnej skargi konstytucyjnej. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, iż każdy, „czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyj-nego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub inKonstytucyj-nego aktu normatywKonstytucyj-nego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konsty-tucji” (art. 79 ust. 1 Konstytucji). Skarga konstytucyjna „może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile ta droga jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub inne-go ostateczneinne-go rozstrzygnięcia”14.
Z kolei w kwestiach sporów kompetencyjnych wnioskodawcą mogą być: prezydent, marszałek sejmu, marszałek senatu, prezes Rady Ministrów, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego i prezes Najwyższej Izby Kontroli.
13 Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym przewiduje trzy kryteria kontroli: materialne
doty-czące zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umowami międzynarodowymi i ustawami, proceduralne — badanie trybu uchwalenia, oraz kompetencyjne — badanie czy dany organ miał prawo wydać kwestionowany akt prawny — por. art. 42 ustawy o TK.
Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej 27
Tryb orzekania
Trybunał Konstytucyjny orzekać może w pełnym lub 5 ‑sobowym składzie sędziowskim. Uwarunkowane jest to materią rozpatrywanej sprawy. Pełny skład izby zajmuje się problematyką:
„a) sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organa-mi państwa,
b) o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczy-pospolitej oraz powierzeniu Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywa-nia obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej,
c) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
d) z wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej z Kon-stytucją przed jej ratyfikacją,
e) o szczególnej zawiłości, z inicjatywy prezesa Trybunału lub gdy z wnioskiem o rozpoznanie zwróci się skład orzekający wyznaczony do rozpoznania da-nej sprawy albo w sprawach, w których szczególna zawiłość wiąże się z na-kładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, a w szcze-gólności gdy skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyrażonego w orzeczeniu wydanym w pełnym składzie”15.
Z kolei w składzie 5 ‑osobowym orzeka w sprawach: „zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgo-dy wyrażonej w ustawie”16.
Natomiast 3 -osobowy skład sędziowski Trybunału decyduje w sprawach: „zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umo-wami międzynarodowymi i ustaumo-wami, zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfi-kowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami oraz skargom konsty-tucyjnym, wyłączenia sędziego”17.
Procedura postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym przewiduje wstępną kontrolę wniosku. Następnie, o ile nie występują braki formalne lub zostały one uzupełnione, prezes powołuje skład orzekający zgodnie z materią przedmiotową wniosku i wyznacza odpowiedniego 1 lub 2 sędziów sprawozdaw-ców. Kolejnym etapem jest rozprawa, a następnie niejawna narada, na której sędzia -sprawozdawca przedstawia projekt orzeczenia, zasadniczych motywów i pisemnego uzasadnienia. Podczas narady mogą być zgłaszane zdania odrębne,
15 Art. 25 ustawy o TK. 16 Ibidem.
Robert Rajczyk
28
które mogą dotyczyć także uzasadnienia. Orzeczenie zapada większością głosów, a podpisuje je cały skład orzekający łącznie z sędzią ze zdaniem odrębnym.
Charakter i skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego
W polskim modelu funkcjonowania sądownictwa konstytucyjnego obo-wiązuje kontrola prewencyjna i następcza. W pierwszym przypadku prawo do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego przysługuje jedynie prezydentowi w stosunku do ustaw już uchwalonych i przedstawionych do podpisu oraz do umów międzynarodowych przedstawionych do ratyfikacji. Orzeczenia wydane w trybie kontroli prewencyjnej mają charakter wiążący — „Prezydent musi pod-pisać ustawę uznaną za zgodną z Konstytucją, a odmówić podpisania ustawy uznanej w całości za niezgodną z Konstytucją. Jeżeli Trybunał Konstytucyjny nie orzeknie, że niekonstytucyjne przepisy są nierozerwalnie związane z całą ustawą, Prezydent ma do wyboru — podpisać ustawę z wyłączeniem niekon-stytucyjnych przepisów lub zwrócić całą ustawę Sejmowi w celu usunięcia nie-zgodności, co do których orzekł Trybunał Konstytucyjny”18. Kontroli następczejpodlegają natomiast ustawy, umowy międzynarodowe oraz akty normatywne centralnych organów administracji państwowej.
Trybunał Konstytucyjny wydaje wyroki i postanowienia (art. 70 ustawy o TK)19. Wyroki ogłasza się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej lub
organie publikacyjnym, w którym kwestionowany akt normatywny był ogłoszo-ny, albo też w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Pol-ski”. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowią-zującą i są ostateczne (art. 190 ust. 1 Konstytucji). Wchodzą w życie na ogół w dniu ogłoszenia, choć Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin, z tym że nieprzekraczający półtora roku, w przypadku gdy chodzi o ustawę, i roku, gdy chodzi o inny akt normatywny20. Orzeczenie Trybunału „stanowi
18 „Jeżeli Trybunał Konstytucyjny nie orzeknie, że niekonstytucyjne przepisy są
nieroze-rwalnie związane z całą ustawą, Prezydent ma do wyboru — podpisać ustawę z wyłączeniem niekonstytucyjnych przepisów lub zwrócić całą ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności, co do których orzekł Trybunał Konstytucyjny”. http://trybunal.gov.pl/o ‑trybunale/trybunal‑ konstytucyjny ‑w ‑polsce/prewencyjna ‑kontrola ‑norm/ (dostęp: 14.04.2015).
19 Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym przewiduje również wydawanie postanowień
tym-czasowych „o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, której skarga do-tyczy, jeżeli wykonanie wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego, lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny lub inny ważny interes skarżącego” — por. art. 50 ust. 1 ustawy o TK.
20 W przypadku orzeczeń, których skutki pociągają za sobą nakłady finansowe,
Trybunał Konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej 29
podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzyg-nięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania”21.
Reasumując podjęte rozważania, wskazać należy, że w polskim systemie kontroli konstytucyjności, niekonstytucyjność aktu normatywnego oznacza jego wadliwość, co wiąże się z kolei z koniecznością ustalenia terminu wyeliminowa-nia z porządku prawnego22. W praktyce funkcjonowania Trybunału
Konstytu-cyjnego rozwinęły się także orzeczenia częściowe i interpretacyjne. „Pierwsze polegają na uznaniu tylko częściowej niezgodności badanego przepisu, np. tylko w zakresie, w jakim przepis ten mógł mieć retroaktywne zastosowanie. Drugie polegają na uznaniu zgodności kontrolowanego przepisu, ale przy jednoczesnym wskazaniu, która z możliwych interpretacji tego przepisu musi być przyjmowana przy jego stosowaniu”23.
Skutkiem skargi konstytucyjnej może być natomiast uchylenie zaskarżonego przepisu. Z kolei uchylenie orzeczenia stanowiącego przyczynę wniesienia skar-gi następuje na wniosek skarżącego, a nie z urzędu. W odniesieniu do kontroli celów lub działalności partii politycznej pod względem zgodności z Konstytucją skutkiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego może być odmowa wpisania do rejestru partii politycznych, wykreślenie partii z ewidencji i poddanie postępo-waniu likwidacyjnemu.
niu się z opinią Rady Ministrów, o ile skutki finansowe nie były przewidziane w ustawie budże-towej.
21 Art. 190 ust. 4 Konstytucji.
22 Wyrok w sprawie niekonstytucyjności oznacza „podstawę do wznowienia postępowania,
uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania” — ibidem.
23 http://trybunal.gov.pl/o ‑trybunale/trybunal ‑konstytucyjny ‑w ‑polsce/nastepcza ‑kontrola‑
norm/ (dostęp: 14.04.2015).
Robert Rajczyk
The Constitutional Tribunal of the Republic of Poland
Summar y
The chapter constitutes an analysis of the constitutional status of the Constitutional Tribu-nal, which was established under the non ‑democratic government. Moreover, it establishes that constitutional courts in Poland do not rule in cases regarding constitutional accountability, but the rulings of the Constitutional Tribunal constitute one of the sources of law.
Robert Rajczyk
30
Robert Rajczyk
Der Verfassungsgerichtshof in der Republik Polen
Zusammenfassung
Das Kapitel schildert den verfassungsmäßigen Status des Verfassungsgerichtshofs, dessen Entstehung mit undemokratischer Staatform zusammenfiel. Polnische Verfassungsgerichte prü-fen nicht die mit der Verfassungsverantwortung verbundenen Sachen, doch ihre Entscheidungen stellen eine der Rechtsquellen dar.
Rozdział trzeci
Odpowiedzialność konstytucyjna
w Rzeczypospolitej Polskiej
Marek Barański
Celem artykułu jest przedstawienie funkcjonowania odpowiedzialności konstytucyjnej począwszy od uchwalenia Konstytucji majowej do jej przywrócenia — po nieobecności w czasie II wojny światowej oraz w ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej — w 1982 roku. Przedmiotem analizy jest rozszerzający się zakres podmiotowy i przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej wobec osób sprawujących wysokie stanowiska pań-stwowe jako ważnego standardu państwa demokratycznego.
Słowa k luczowe: odpowiedzialność konstytucyjna, odpowiedzialność, delikt konsty-tucyjny, Trybunał Stanu, sejm, Zgromadzenie Narodowe, Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej
Wprowadzenie
Współcześnie w demokratycznym państwie prawa jedną z zasad demokra-cji jest odpowiedzialność osób sprawujących wysokie stanowiska państwowe. W prawie konstytucyjnym wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje odpowiedzial-ności: polityczna i konstytucyjna.
Pod pojęciem odpowiedzialności politycznej nazywanej także odpowiedzial-nością parlamentarną1 rozumie się ustaloną prawnie lub zwyczajowo zasadę,
we-dle której osoba pełniąca urząd państwowy obowiązana jest ustąpić lub może być
1 A. Szyszka: Sądy i trybunały. W: Konstytucyjny system władz publicznych. Red. P.
Marek Barański
32
odwołana w przypadku utraty zaufania podmiotu mianującego ją na piastowany urząd lub sprawującego nad nią kontrolę. Przedmiotem odpowiedzialności poli-tycznej jest ponoszenie konsekwencji za celowość, zasadność lub trafność działań podejmowanych przez osobę jej podległą bądź przez podporządkowane jej jednost-ki2. Odpowiedzialność polityczna może być wszczęta w wyniku subiektywnej
oce-ny decydującego o niej organu, w przekonaniu, że nie jest w stanie podołać swoim obowiązkom. W tym przypadku odpowiedzialność nie narusza prawa i w związku z tym nie musi następować orzeczenie winy, a jedyną sankcją jest usunięcie ze sta-nowiska. W poszczególnych państwach istnieją różnice w zakresie podmiotów wy-mierzających odpowiedzialność polityczną oraz podlegających odpowiedzialności i, co oczywiste, w zakresie procedur pociągania do odpowiedzialności. W więk-szości podmiotem pociągającym do odpowiedzialności jest parlament.
Odpowiedzialność konstytucyjna rozumiana jest jako konsekwencje wy-ciągnięte wobec osób zajmujących wysokie stanowiska państwowe za naruszenie Konstytucji bądź innych ustaw w związku z wykonywaniem przez nich funkcji. Na ogół odpowiedzialność konstytucyjna wyraża się w uprawnieniu jednej z izb parlamentu do postawienia tych osób w stan oskarżenia przed drugą izbą bądź specjalnym sądem lub trybunałem. Odpowiedzialność konstytucyjna jest odpo-wiedzialnością zindywidualizowaną i, w odróżnieniu od odpowiedzialności poli-tycznej, przy jej określaniu niezbędne jest stwierdzenie winy i wymierzenie kary, które mają charakter szczególny i dotyczą tylko tego rodzaju odpowiedzialności3.
Odpowiedzialność konstytucyjna osób pełniących najważniejsze stanowiska w państwie jest starsza od odpowiedzialności politycznej, ale obecnie odgrywa mniejszą rolę w funkcjonowaniu współczesnego państwa4. W miarę rozwoju
współczesnych państw odpowiedzialność polityczna wypiera odpowiedzial-ność konstytucyjną, korzystając z niej niezwykle rzadko. Dzieje się tak dlate-go, że inicjacja procedury odpowiedzialności konstytucyjnej odbywa się na ogół z przyczyn politycznych. Jeśli zauważymy, że tryb powoływania organu odpo-wiedzialności jest dokonywany przez polityczny organ uchwałodawczy, to czyni procedurę odpowiedzialności konstytucyjnej w istocie spektakularną formą rea-lizacji odpowiedzialności politycznej5.
Celem postępowania w przypadku odpowiedzialności konstytucyjnej jest ujawnienie i ustalenie okoliczności związanych z popełnieniem danego czynu, napiętnowanie go i zadośćuczynienie poczuciu sprawiedliwości oraz umocnienie praworządności, a także podjęcie działań zapobiegawczych w stosunku do osób pełniących kierownicze funkcje w państwie.
2 B. Banaszak: Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych.
Warszawa 2007, s. 339.
3 Ibidem. 4 Ibidem, s. 341.
5 J. Sobczak: Rozdział XVI. Sądy i Trybunały. W: Polskie prawo konstytucyjne. Red.
Odpowiedzialność konstytucyjna w Rzeczypospolitej Polskiej 33
Rys historyczny sądownictwa konstytucyjnego
i odpowiedzialności konstytucyjnej
Geneza powstania instytucji sądownictwa konstytucyjnego w Polsce sięga do Konstytucji 3 maja 1791 roku, która wprowadziła indywidualną6
odpowie-dzialność konstytucyjną i parlamentarną ministrów. Odpowiedzialnością kon-stytucyjną zostali objęci ministrowie zasiadający w Straży Praw, ministrowie wchodzący w skład komisji wielkich oraz komisarzy do nich powołanych. W sto-sunku do ministrów należących do Straży Praw7 egzekwowanie
odpowiedzial-ności było obligatoryjne bez żadnych wyjątkowych okoliczodpowiedzial-ności. Sformułowa-nie oskarżenia przeciwko ministrowi naruszającemu8 prawo wymagało zwykłej
większości głosów połączonych izb, a następnie skierowania do rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy zwany Sejmowym.
Przedmiotowy zakres odpowiedzialności konstytucyjnej dotyczył „prze-stępstw prawa” w tym rozpoczynania wojen, naruszania prawa na sejmach, sejmikach, komisjach oraz przywłaszczenia stanowienia prawa. Procedura odpowiedzialności konstytucyjnej stanowiła, że izba poselska i senat de- cydowały zwykłą większością głosów o postawieniu w stan oskarżenia mini-strów i komisarzy. Rozpatrzenie sprawy należało do Sądu Sejmowego składa-jącego się z 36 parlamentariuszy (12 senatorów i 24 posłów) wybieranych dro-gą losowania przez obydwie izby. Konstytucja była oszczędna w precyzowaniu kar, stwierdzając, że ma to być kara pieniężna z własnego majątku ministra bądź komisarza. Konstytucyjna zasada odpowiedzialności parlamentarnej sprowadzała się do odwołania ministra większością 2/3 głosów z połączonych izb parlamentu oraz zażądania od króla natychmiastowej nominacji jego na-stępcy9.
W okresie rozbiorów i upadku państwa polskiego odpowiedzialność konsty-tucyjna najważniejszych urzędników państwowych nie znikła, lecz została za-pisana w Ustawie konstytucyjnej Księstwa Warszawskiego z dnia 22 lipca 1807 roku 10. W odróżnieniu od zapisów z poprzednio wymienionej w tej Konstytucji
kwestia odpowiedzialności konstytucyjnej miała charakter ogólny, a dominują-cą rolę w jej egzekwowaniu pełnił król. To monarcha inicjował postępowanie i wyznaczał sąd. Zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej został zawężony i sprowadzał się do odpowiedzialności ministrów za szkodliwe dla
6 M. Kallas: Historia ustroju Polski. Warszawa 2006, s. 161.
7 M. Pietrzak: Odpowiedzialność konstytucyjna w Polsce. Warszawa 1992, s. 51.
8 M. Sczaniecki: Wybór źródeł do historii państwa i prawa w dobie nowożytnej. Warszawa
2001, s. 25.
9 A. Ajnenkiel: Konstytucje Polski 1791—1997. Warszawa 2001, s. 55.
10 J. Sawicki: Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego. T. II.
