EDUKAEDUKAEDUKAEDUKAEDUKACJCJCJCJCJA EURA EURA EURA EURA EUROPEJSKAOPEJSKAOPEJSKAOPEJSKAOPEJSKA- ZAR- ZAR- ZAR- ZAR- ZARYYYYYS PRS PRS PRS PRS PROBLEMAOBLEMAOBLEMAOBLEMAOBLEMATTTTTYKIYKIYKIYKIYKI

(1)

EDUKA EDUKA EDUKA

EDUKA EDUKACJ CJ CJ CJA EUR CJ A EUR A EUR A EUR A EUROPEJSKA OPEJSKA OPEJSKA OPEJSKA OPEJSKA

- ZAR - ZAR - ZAR - ZAR

- ZARY Y Y Y YS PR S PR S PR S PR S PROBLEMA OBLEMA OBLEMA OBLEMA OBLEMAT T T TYKI T YKI YKI YKI YKI

2005

pod redakcj¹ Tomasza Michalskiego

(2)

Recenzent:

Aleksandra Kowalczyk

ISBN 83-7380-236-3

Wydawnictwo Diecezji Pelpliñskiej Bernardinum

ul. Bpa Dominika 11, 83-130 Pelplin tel. (058) 536 17 57, fax (058) 536 17 26 e-mail:bernardinum@bernardinum.csc.pl www.poznajswiat.com.pl

Druk: Drukarnia WDP Bernardinum

(3)

Spis treci:

Wstêp ... 5 Katarzyna Hall

Wprowadzenie ... 7 Informacje na temat integracji europejskiej i miejsca w niej Polski Tomasz Michalski, Micha³ Witkiewicz

Procesy integracji gospodarczej w Europie w dobie globalizacji ... 9 Krzysztof Kopeæ, Tomasz Michalski

Historia, funkcjonowanie i dalsze rozszerzenie Unii Europejskiej ... 18 Tomasz Michalski

Polska na tle innych krajów cz³onkowskich UE ... 28 Maciej Tarkowski

Polityka ochrony rodowiska UE jako czynnik rozwoju regionalnego

przyk³ad polskich województw ... 45 Edukacja na tematy europejskie

Gabriela Barwiñska, Rafa³ Gotowski

Edukacja europejska ... 58 Ewa Jaworska

Unia Europejska jako efekt integracji gospodarczej i politycznej ... 64 El¿bieta Kisiel

Europejska sieæ obszarów chronionych Natura 2000 ... 69 Daria Przyby³

Muzyka narodowa krajów Unii Europejskiej ... 76 Anna Bronowska

Uniwersalny charakter kultury redniowiecza ... 84 El¿bieta Zawadzka

Literatura antyku i redniowiecza ród³em kszta³towania to¿samoci

europejskiej, narodowej oraz indywidualnej cz³owieka ... 94

(4)

(5)

Wstêp

Wst¹pienie naszego kraju do Unii Europejskiej postawi³o przez polskim sys- temem owiatowym nowe wyzwania. Niniejsza ksi¹¿ka zawiera próby odpowiedzi na dwa pytania: o czym? i jak? nauczaæ.

Ksi¹¿kê otwiera rozdzia³ autorstwa Katarzyny Hall umiejscawiaj¹cy edu- kacjê europejsk¹ wród innych cie¿ek miêdzyprzedmiotowych. Po nim nastê- puje czêæ zawieraj¹c¹ rozdzia³y, których celem jest próba odpowiedzi na pytanie o czym nauczaæ. Zosta³a ona u³o¿ona zgodnie z zasad¹ od ogó³u do szczegó³u. Na pocz¹tku jest rozdzia³ autorstwa Tomasza Michalskiego i Mi- cha³a Witkiewicza przedstawiaj¹cy procesy integracji gospodarczej na naszym kontynencie. Nastêpne s¹ dwa rozdzia³y, których autorzy zajmuj¹ ciê Uni¹ Europejsk¹ i miejscem w niej Polski. Zakoñczenie stanowi opracowanie Ma- cieja Tarkowskiego, w którym na przyk³adzie ochrony rodowiska, omówiono pomoc unijn¹ dla naszego kraju.

Na czêæ drug¹ sk³adaj¹ siê próby odpowiedzi na pytanie jak uczyæ. Otwie- ra j¹ rozdzia³ Gabrieli Barwiñskiej i Rafa³a Gotowskiego powiêcony roli nauczycieli geografii w edukacji europejskiej. W dalszej czêci s¹ zawarte kon- spekty i scenariusze lekcji opracowane przez nauczycieli. Rozdzia³ autorstwa Ewy Jaworskiej mo¿na potraktowaæ jako uzupe³nienie, o charakterze utylitar- nym, wczeniejszych teoretycznych rozwa¿añ. Nastêpne rozdzia³y stanowi¹ nawi¹zanie do, otwieraj¹cego ksi¹¿kê, opracowania Katarzyny Hall. Zawiera- j¹ one przyk³ady realizacji treci edukacji europejskiej zaproponowane przez nauczycieli nie bêd¹cymi geografami. I tak El¿bieta Kisiel przedstawia punkt widzenia biologa, Daria Przyby³ nauczyciela muzyki, natomiast Joanna Bro- nowska i El¿bieta Zawadzka filologów.

Na zakoñczenie pragn¹³bym podziêkowaæ: Tadeuszowi Palmowskiemu z Katedry Geografii Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Gdañskiego, Alek- sandrze Kowalczyk z Instytutu Geografii Akademii Bydgoskiej im. Kazimie- rza Wielkiego i Ryszardowi Ruszkowskiemu z Wydawnictwa Nowa Era za pomoc i ¿yczliwoæ jakich dowiadczy³em przy redakcji niniejszej ksi¹¿ki.

Redaktor

(6)

(7)

Katarzyna Hall

Wprowadzenie

Edukacja regionalna, patriotyczna i obywatelska oraz europejska powinny mieæ swoje miejsce na wszystkich etapach nauczania oczywicie w sposób dostosowany do wieku i mo¿liwoci percepcyjnych uczniów. Na niektórych etapach treci z nimi zwi¹zane s¹ obecnie wyodrêbnione i zaakcentowane w po- staci tzw. cie¿ek edukacyjnych. Wprowadzenie cie¿ek do polskiego systemu edukacji mia³o na celu w³anie zaakcentowanie wybranych zagadnieñ, godnych szczególnego zwrócenia uwagi przez ca³y zespó³ nauczycieli. Bez wzglêdu na to, jaki status maj¹ te, wymienione wy¿ej, edukacje na konkret- nym etapie (czy s¹ jasno nazwane i wyodrêbnione), z pewnoci¹ zadaniem nauczycieli i wychowawców na ka¿dym etapie edukacyjnym jest kszta³towanie u uczniów dobrze pojêtego patriotyzmu: lokalnego, regionalnego, narodo- wego, pañstwowego oraz europejskiego. Jak to robiæ? Jak czyniæ patriotyzm lokalny niesprzecznym z interesem narodowym, jak sprawiaæ, aby mylenie pro-pañstwowe mog³o byæ równie¿ pro-europejskie? Zarówno wychowawcy klas, jak i nauczyciele wielu przedmiotów maj¹ tu sporo do zrobienia i zapro- ponowania. Wkomponowanie tematów z wymienionych zakresów jest mo¿liwe (w wiêkszym lub mniejszym stopniu oczywicie w sposób dostosowany do wieku uczniów i listy przedmiotów w danym typie szko³y) zarówno w tzw.

godziny wychowawcze, lekcje polskiego, muzyki, plastyki, historii, geografii, wiedzy o spo³eczeñstwie, jêzyków obcych, jak i w specjalnie pomylane zajê- cia dodatkowe.

Na pewno d³ug¹ historiê ma naszej szkole wychowanie patriotyczne i oby- watelskie, polegaj¹ce na uczeniu od najm³odszych lat szacunku do hymnu i symboli narodowych, obcowaniu z wierszami i pieniami patriotycznymi, obchodzeniu wa¿nych wi¹t pañstwowych i rocznic, promowaniu umi³owania rodzimej przyrody, historii itp., itd.

Edukacja regionalna zale¿nie od regionu ma równie¿ mniej lub bardziej bogat¹ tradycjê. Szczególnie du¿y dorobek ró¿nego rodzaju materia³ów edukacyjnych jej powiêconych maj¹ takie regiony jak l¹sk czy Kaszuby.

Edukacja europejska jest w polskiej szkole na ich tle zagadnieniem naj- m³odszym. Relatywnie najlepsze przygotowanie do jej prowadzenia maj¹ obecnie, z racji swojego wykszta³cenia, nauczyciele geografii, historii i wiedzy

(8)

Katarzyna Hall

o spo³eczeñstwie. Jednak warto przygotowywaæ do tego tak¿e nauczycieli wszystkich innych przedmiotów. Ka¿dy nauczyciel powinien przynajmniej byæ w stanie przekonywuj¹co, m¹drze i ciekawie odpowiedzieæ swoim wychowan- kom na pytanie: jak i dlaczego g³osowa³ w wyborach: samorz¹dowych, parla- mentarnych, europejskich. Choæby poprzez swój przyk³ad bycia wiadomym wyborc¹ europejskim ka¿dy nauczyciel mo¿e wp³ywaæ na ukszta³towanie takiej postawy u swoich uczniów w przysz³oci. Do umiejêtnoci zaintereso- wania tym tematem potrzebna jest jednak rzetelna, jak najszersza wiedza, któ- rej czêstokroæ brakuje, z uwagi na dopiero niedawne wejcie Polski w struktury europejskie.

Szczególnie pozytywn¹ rolê w pog³êbianiu i upogl¹dowianiu wiedzy europejskiej mo¿e odegraæ uczestniczenie szko³y w ró¿nego rodzaju miêdzynaro- dowych projektach wymiany, wspó³pracy. Na przyk³ad program Socrates Comenius dostêpny jest zarówno dla szkó³ podstawowych, jak i gimnazjów oraz liceów. Uczestniczenie w projektach z tego programu pokazuje oraz przybli¿a uczniom i nauczycielom kraje partnerskie. Zupe³nie inaczej postrzega siê Europê poprzez bezporednie kontakty z przedstawicielami innych krajów ni¿ tylko poprzez wiedzê podrêcznikow¹.

Niemniej konkretna, wieloaspektowa wiedza równie¿ jest potrzebna. Dalej zamieszczone materia³y pozwalaj¹ na poszerzenie, pog³êbienie tej wiedzy oraz podaj¹ przyk³ady radzenia sobie w szkolnej rzeczywistoci z problematyk¹ europejsk¹. Warto tak¿e poleciæ zajrzenie do wskazanych przy poszczegól- nych artyku³ach pozycji literatury oraz ¿yczyæ wszystkim nauczycielom coraz swobodniejszego poruszania siê w tej tematyce. Aby ich uczniowie bez kom- pleksów w przysz³oci poruszali siê po Europie, byli w stanie szukaæ tam pracy, wypoczynku i aby mogli byæ dumni ze wiadomie wybranych przez siebie, m¹drych parlamentarzystów europejskich.

(9)

Tomasz Michalski, Micha³ Witkiewicz

Procesy integracji gospodarczej w Europie w dobie globalizacji

Wstêp

Idea integracji krajów europejskich siêga daleko w przesz³oæ. Ju¿ podczas Zjazdu Gnienieñskiego przedstawiano teorie maj¹ce na celu doprowadziæ do po³¹czenia niektórych krajów w jedn¹ ca³oæ. Niestety zbyt czêsto idea ta by³a wykorzystywana przez w³adze do uzasadnienia swojej hegemonii. Za przy- k³ad mo¿e tu pos³u¿yæ Francja podczas epoki napoleoñskiej, czy Zwi¹zek So- cjalistycznych Republik Radzieckich. Dopiero po II wojnie wiatowej, w czê-

ci naszego kontynentu nie bêd¹cej pod okupacj¹ radzieck¹, zaistnia³y korzystne warunki do dzia³añ na rzecz zjednoczenia opartych na partnerstwie. Od czasu upadku systemu pañstw socjalistycznych i likwidacji ZSRR procesy te zachodz¹ praktycznie w ca³ej Europie.

Uczniowie, w ramach zajêæ z geografii, historii czy edukacji europejskiej, powinni poznaæ historiê i stan obecny procesów integracyjnych w Europie.

Dziêki temu bêd¹ oni mogli prawid³owo umiejscowiæ dzia³ania, które doprowadzi³y do powstania i rozwoju dzisiejszej Unii Europejskiej. W tym kontek-

cie g³ównym celem publikacji jest omówienie, w przystêpnej formie, proce- sów integracji gospodarczej na naszym kontynencie. Celem drugorzêdnym jest przybli¿enie samego pojêcia integracji gospodarczej.

Pojêcie integracji gospodarczej w aspekcie globalizacji

Integracja jako wiadomy, celowy proces zmierzaj¹cy do pog³êbienia wiêzi pomiêdzy grup¹ krajów mo¿e przybieraæ ró¿ne formy. Wed³ug najprostszego podzia³u wyró¿niamy integracjê: ekonomiczn¹ i polityczn¹. Pierwsza polega na liberalizacji dzia³alnoci gospodarczej, usuniêciu wszelkich barier w handlu, wypracowaniu jednolitych norm prawnych maj¹cych czêciowo zast¹piæ prawa narodowe. Z kolei celami drugiej s¹: tworzenie instytucjonalnych me- chanizmów i procedur podejmowania decyzji, pokojowe rozwi¹zywanie spo- rów, d¹¿enie do spo³ecznopolitycznej spójnoci i pielêgnowanie wspólnych dla wszystkich wartoci i oczekiwañ.

(10)

Integracja na arenie miêdzynarodowej oznacza d¹¿enie do tworzenia i utrzy- mywania intensywnych i zró¿nicowanych wiêzi pomiêdzy dotychczas ca³kowicie autonomicznymi pañstwami. Powoduje to, ¿e wzajemna wspó³praca pomiêdzy pañstwami przystêpuj¹cymi do integracji odbywa siê na trzech p³aszczyznach: ekonomicznej, spo³ecznej i politycznej. Istotnym jest, aby proces integracji odbywa³ siê równolegle w dwóch wymiarach – instytucjonalnym i ludzkim. Aspekt instytucjonalny to podejmowanie decyzji politycznych przez rz¹dy i parlamenty, deklarowanie woli wspó³pracy, gesty pojednania itd.

Z kolei aspekt nieformalny obejmuje wspó³pracê pomiêdzy zwyk³ymi lud- mi, wspó³pracê nie tworzon¹ przez rz¹dy. Brak równowagi pomiêdzy tymi dwoma formami integracji mo¿e doprowadziæ do jej patologii. W efekcie pro- wadz¹c do skutków odmiennych od oczekiwanych, przynosz¹c wiêcej szkody, ni¿ po¿ytku.

Istnieje wiele organizacji miêdzynarodowych, których celem jest integracja ekonomiczna. W tab. 1. przedstawiono jedn¹ z mo¿liwych ich klasyfikacji.

Najmniejsz¹ intensywnoci¹ odznacza siê strefa wolnego handlu, najwiêksz¹ unia polityczna. Jak dotychczas ¿adna z form integracji ekonomicznej nie osi¹- gnê³a najwy¿szej sporód przedstawionych form integracji. Osobn¹ kategoriê stanowi¹ organizacje miêdzynarodowe, które sprzyjaj¹ rozwojowi wspó³pracy i swobodzie wymiany gospodarczej, nie bêd¹c jednoczenie typowymi ugru- powaniami integracyjnymi w sferze ekonomicznej.

Wspó³czenie w dobie globalizacji dzia³ania integracyjne o charakterze nabieraj¹ nowego znaczenia. Zgodnie z definicj¹ Miêdzynarodowego Fundu- szu Walutowego globalizacja to rosn¹ce wspó³zale¿noci miêdzy krajami na ca³ym wiecie w zwi¹zku ze wzrostem wielkoci transakcji obejmuj¹cych wymianê towarów i us³ug oraz przep³ywy kapita³u, a tak¿e szybkie i szerokie rozprzestrzenienie siê technologii. Technologia uczyni³a globalizacjê widocz- n¹, a liberalizacja przyczyni³a siê do jej pog³êbienia (M. Dutkowski, 2002, s. 4). Mo¿emy wyró¿niæ aspekt spo³eczny i ekonomiczny globalizacji. Pierw- szy zasadza siê na powstawaniu globalnej kultury i powstawaniu globalnego spo³eczeñstwa informacyjnego. Natomiast drugi – na tworzeniu wielkich gospodarczych systemów, powstawaniu miêdzynarodowych koncernów oraz na du¿ej mobilnoci kapita³u.

Wielkie gospodarcze systemy obejmuj¹ instytucje miêdzynarodowe zajmuj¹ce siê gospodark¹. Najwa¿niejsze z nich to (szerzej na ten temat: E. Lato- szek, M. Proczek, 2001):

• Bank wiatowy (stara nazwa: Miêdzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwo- ju) zajmuj¹cy siê kredytowaniem inwestycji maj¹cych najczêciej za zadanie poprawê infrastruktury lub rozwój rolnictwa.

• Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy udzielaj¹cy pomocy pañstwom cz³onkowskim w celu stabilizacji ich walut krajowych, równowa¿eniu bilansów p³atniczych oraz u³atwieniu miêdzynarodowej wspó³pracy walutowej.

(11)

• wiatowa Organizacja Handlu (WTO), której zadaniami jest rozszerzanie i stabilizowanie wymiany handlowej pomiêdzy pañstwami oraz porz¹dko- wanie regu³ tego handlu.

• Organizacja Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) zajmuj¹ca siê równie¿ stabilizacj¹ polityki gospodarczej na poziomie globalnym: likwidacja najpowa¿niejszych ograniczeñ w handlu, przeciwdzia³aniu bezrobo- ciu, dumpingowi, wojnom celnym itd.

Trzecim aspektem globalizacji o charakterze ekonomicznym jest du¿a mobil- noæ kapita³u, czyli ³atwoæ w inwestowaniu poza granicami inwestora.

W niektórych przypadkach jest to zjawisko pozytywne. Natomiast swoje nie- korzystne dzia³anie objawia w przypadku tzw. krótkookresowego kapita³u spe- kulacyjnego. Przyk³adem wzrostu mobilnoci kapita³u mo¿e byæ porównanie bezporednich inwestycji zagranicznych, które w 1960 r. wynosi³y 66 mld USA, by w 35 lat póniej wynieæ oko³o 2600 mld USD, co nawet jeli wemiemy pod uwagê inflacjê daje wzrost ok. 40krotny.

Intensyw noæ

Nazwa Cechy

1 Strefa wolnego handlu

Istot¹ jest tu likwidacja ce³ i ograniczeñ ilociowych w handlu pomiêdzy krajami cz³onkowskimi, przy zachowaniu autonomii w kontaktach handlowych tych pañstw z krajami spoza tej strefy (np.

EFTA).

2 Unia celna Zasadza siê na tych samych zasadach w stosunkach pomiêdzy krajami cz³onkowskimi, lecz w kontaktach handlowych z pañstwami trzecimi kraje cz³onkowskie musz¹ prowadziæ ujednolicon¹ politykê handlow¹ oraz stosowaæ wspóln¹ zewnêtrzn¹ taryfê celn¹ (np.

CARICOM, czyli Wspólnota Karaibska).

3 Wspólny rynek Zak³ada swobodny przep³yw towarów, us³ug kapita³u i si³y roboczej, przy jednoczesnych obostrzeniach w kontaktach w tym zakresie z pañstwami trzecimi (np. Wspólnoty Europejskie, czyli ECSC, EEC i Euratom do 1992 r.).

4 Unia walutowa Oprócz koniecznoci spe³nienia wszystkich wymagañ stawianych we wspólnym rynku dodatkowo wymaga koordynacji (wzglêdnie unifikacji) polityki walutowej prowadzonej przez kraje cz³onkowskie (np., Euroland obejmuj¹cy 12 krajów UE u¿ywaj¹cych euro zamiast walut narodowych).

5 Unia gospodarcza

Zawiera w sobie wszystkie elementy wspólnego rynku, ponadto w jej ramach prowadzona jest koordynacja (lub unifikacja) wybranych dziedzin gospodarczej aktywnoci (w tê stronê zmierzaj¹ kraje UE, zw³aszcza Eurolandu).

6 Unia polityczna Jest to najwy¿sza forma integracji, w jej obrêbie zak³ada siê ca³kowit¹ koordynacjê (lub unifikacjê) podstawowych dziedzin aktywnoci gospodarczej, polityki wewnêtrznej i zewnêtrznej (zagranicznej), ewentualnie równie¿ polityki obronnej.

Tab. 1. Podstawowe rodzaje integracji ekonomicznej

Najmniejsz¹ intensywnoci¹ integracji gospodarczej odznacza siê typ organizacji oznaczony jako 1, najwiêksz¹ jako 6.

ród³o: opracowano na podstawie A. Makaæ, 1995.

Procesy integracji gospodarczej w Europie w dobie globalizacji

(12)

Globalizacja, jak ka¿dy proces zachodz¹cy we wspó³czesnym wiecie, jest oceniana zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Najpowa¿niejsz¹ reakcj¹ na negatywne skutki globalizacji jest wzrost tendencji regionalistycznych. W sferze globalnej znajduje odzwierciedlenie we wzrocie wspó³pracy regionalnej po- miêdzy pañstwami. Zasadniczym celem powo³ywania regionalnych ugrupo- wañ ekonomicznych jest ich d¹¿enie do zapewnienia krajom cz³onkowskim bezpieczeñstwa oraz przeciwdzia³anie wspólnymi si³ami negatywnym skut- kom rozwoju gospodarki wiatowej. Coraz wiêksz¹ rolê zaczynaj¹ bowiem odgrywaæ korporacje miêdzynarodowe oraz miêdzynarodowe instytucje finan- sowe (powo³ywanie ugrupowañ regionalnych wydaje siê byæ obecnie podstawowym narzêdziem obrony rz¹dów pañstw przed marginalizacj¹ ich gospodarek). Z jednej strony regionalizacja przyczynia siê do wiêkszej harmonizacji rozwoju gospodarek pañstw nale¿¹cych do danego ugrupowania gospodarczego, z drugiej strony nastêpuje wzrost dysproporcji pomiêdzy gospodarkami pañstw cz³onkowskich ugrupowania, a s¹siednimi pañstwami do niego nie nale¿¹cymi. Je¿eli dane ugrupowanie odniesie sukces pañstwa ocienne wyra¿aj¹ chêæ przyst¹pienia do niego. Oczywicie pañstwa aspiruj¹ce do da- nej organizacji musz¹ ponieæ trudy dostosowania zasad swojego ¿ycia spo-

³ecznego, politycznego i ekonomicznego do wymagañ ugrupowania, zatem porednio regionalizacja prowadzi do uniformizacji zasad (czyli do tego samego co globalizacja). Dlatego te¿ wspó³czenie, kiedy oba procesy (globalizacji i regionalizacji) wci¹¿ siê rozwijaj¹ trudno jest odpowiedzieæ na pytanie czy d¹¿enia regionalizacyjne s¹ poredni¹ form¹ globalizacji, czy te¿

alternatywnym trendem wspó³dzia³ania, stanowi¹cym jej ograniczenie (J. Adamczyk, 2001).

Integracja w czêci Europy zniewolonej przez by³y Zwi¹zek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Przez d³ugi okres czasu integracja europejska odbywa³a siê dwudzielnie. Do- tyczy³o to zarówno integracji o charakterze ekonomicznym, jak te¿ politycznym. Z jednej strony powstawa³y inicjatywy integracyjne w wolnej Europie, z drugiej strony powsta³a Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949 r.).

Zosta³a ona utworzona przez ówczesne pañstwa socjalistyczne pod przewodnictwem Zwi¹zku Radzieckiego. Teoretycznie celem tej organizacji by³o po- g³êbianie wspó³pracy gospodarczej pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi.

W praktyce (wobec problemów z zaopatrzeniem w towary na rynkach we- wnêtrznych pañstw cz³onkowskich) wymiana ta by³a w du¿ym stopniu wymu- szona, a sama organizacja by³a jednym z narzêdzi utrzymania kontroli Zwi¹z- ku Radzieckiego nad pañstwami od niego zale¿nymi. Po upadku ¿elaznej kurtyny organizacja ta zosta³a rozwi¹zana, a wiêkszoæ postkomunistycznych pañstw zadeklarowa³a chêæ przyst¹pienia do Unii Europejskiej. Wprowadze- nie tych ¿yczeñ od razu by³o niemo¿liwe, st¹d w tej czêci naszego kontynentu

(13)

zaczê³y powstawaæ inne, mniejsze ugrupowania o charakterze integracyjnym, lecz zawsze oparte na partnerstwie. Z drugiej strony Rosja (jako spadkobier- czyni by³ego ZSRR) nie zrezygnowa³a z chêci wp³ywania na sytuacjê w pañ- stwach s¹siednich, tym bardziej, ¿e czêæ sporód nich by³a czêci¹ by³ego ZSRR. Niestety w przypadku tej drugiej grupy ugrupowañ o charakterze integracyjnym trudno mówiæ o partnerstwie i równouprawnieniu.

Sporód dzia³añ o orientacji „prozachodniej”, ca³kowicie now¹ inicjatyw¹ o charakterze politycznym by³y spotkania prezydentów Czechos³owacji, Pol- ski i Wêgier. Za pocz¹tek wspó³pracy mo¿na uznaæ 1991 r., kiedy to w Wy- szehradzie podpisano wspóln¹ deklaracjê, podczas której ustalono m. in. poparcie rozwi¹zania RWPG i Uk³adu Warszawskiego oraz d¹¿enie do konsultowania polityki (zarówno zagranicznej, jak i czêciowo wewnêtrznej).

Od miejsca podpisania powy¿szej deklaracji te trzy, a po rozpadzie Czecho- s³owacji w 1993 r. cztery, kraje by³y nazywane grup¹ wyszehradzk¹. Naj- wa¿niejszym osi¹gniêciem tej inicjatywy by³o podpisanie w 1992 r. Porozu- mienia rodkowoeuropejskiego o Wolnym Handlu [ang. Central European Free Trade Agreement, CEFTA]. Wród jego za³o¿ycieli znalaz³y siê: Czecho- s³owacja (a od jej rozpadu w 1993 r. automatycznie: Czechy, S³owacja), Pol- ska i Wêgry. Kolejnymi cz³onkami zostali: S³owenia (1996 r.), Rumunia (1997 r.) i Bu³garia (1998 r.). Organizacja posiada charakter strefy wolnego handlu, w ramach której c³a maj¹ byæ zniesione na produkty przemys³owe i rolnicze (przy czym, ze wzglêdu na liczbê protesty, s¹ olbrzymie problemy z chocia¿by redukcj¹ ce³ na te ostatnie). Czasami organizacja ta by³a nazywa- na ma³¹ Uni¹ Europejsk¹. Posiada on charakter wybitnie przejciowy, gdy¿

cz³onkowie CEFT-y od pocz¹tku jej powstania deklarowali chêæ przyst¹pienia do UE. Obecnie sporód jej cz³onków jedynie Bu³garia i Rumunia nie zosta³y przyjête do Unii Europejskiej, po ich przyjêciu organizacja ta straci racjê bytu.

Porozumienie rodkowoeuropejskie o Wolnym Handlu jest jedynym pro- zachodnim w tej czêci Europy ugrupowaniem integracyjnym o charakterze ekonomicznym. Nie oznacza to jednak, ¿e nie ma tu ugrupowañ o charakterze politycznym, które w swoj¹ dzia³alnoæ wpisuj¹ równie¿ elementy zwi¹zane z gospodark¹. Charakterystyczne jest, ¿e do tych ugrupowañ czasem nale¿y równie¿ Rosja z jednej strony i niektóre pañstwa zachodnioeuropejskie z drugiej.

Star¹ struktur¹ polityczn¹, która zyska³a nowe znaczenie po upadku systemu pañstw socjalistycznych jest Inicjatywa rodkowoeuropejska (pod t¹ na- zw¹ od 1991 r.). Jej pocz¹tki siêgaj¹ koñca lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku i s¹ zwi¹zane ze wspó³prac¹ miêdzy W³ochami i Austri¹, rozszerzon¹ nastêpnie o Jugos³awiê i Wêgry. Po 1989 r. przyst¹pi³y do niej Czechos³owacja (póniej Czechy i S³owacja), Polska, Albania, Bu³garia, Rumunia, Bia³o- ru, Mo³dowa i Ukraina. Po rozpadzie Jugos³awii, w jej miejsce cz³onkami

(14)

Inicjatywy rodkowoeuropejskiej zosta³y powsta³e po tym rozpadzie kraje.

Celem organizacji sprowadzaj¹ siê do konsultowania dzia³añ i wymiany informacji. G³ówn¹ zinstytucjonalizowan¹ form¹ wspó³pracy jest istniej¹cy w Trie-

cie Orodek ds. Informacji i Dokumentacji (por. E. Cziomer, 2000a).

Wyzwolone spod okupacji ZSRR Litwa, £otwa i Estonia 1990 r. utworzy³y Radê Ba³tyck¹. W jej ramach prowadzona jest bardzo szeroka wspó³praca obejmuj¹ca p³aszczyzny: polityczn¹, spo³ecznoekonomiczn¹ i kulturaln¹ (T. Palmowski, 2000).

Wa¿n¹ organizacj¹ o charakterze politycznym na pó³nocy naszego kontynentu jest Rada Pañstw Morza Ba³tyckiego powsta³a w 1992 r. Obejmuje ona Daniê, Finlandiê, Niemcy, Polskê, Litwê, £otwê, Estoniê i Rosjê, do których nastêpnie do³¹czy³a Islandia. Funkcjonowanie tej organizacji skupia siê wokó³ zagadnieñ zwi¹zanych z ochron¹ rodowiska przyrodniczego, rozwoju ener- getyki i komunikacji oraz praw mniejszoci narodowych.

Na po³udniu wa¿n¹ rolê odgrywa Wspó³praca Gospodarcza Morza Czarne- go powsta³a w 1992 r. Inicjatorem jej powstania by³a Turcja. Jej cz³onkami zosta³y: Albania, Armenia, Azerbejd¿an, Bu³garia, Gruzja, Grecja, Mo³dowa, Rumunia, Rosja, Turcja i Ukraina. W randze obserwatorów uczestniczy dzie- siêæ dalszych pañstw, w tym Polska. Cele tej organizacji skupiaj¹ siê wokó³ rozwijania wspó³pracy wokó³ Morza Czarnego (gospodarczej, naukowej, kul- turalnej i ekologicznej), aktywne uczestnictwo w procesach integracyjnych w Europie, d¹¿enie do stabilizacji politycznej w regionie (E. Cziomer, 2000a).

Ca³kowicie odmienne idee, od przedstawionych powy¿ej przywieca³y powo³aniu do ¿ycia Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw (WNP). Rozpad Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich pod koniec 1991 r. pozostawi³ z jednej strony pustkê polityczn¹ i zerwane wiêzi gospodarcze, z drugiej zdegrado- wa³ w³adze w Moskwie z roli rz¹dz¹cych jednym z dwóch supermocarstw do roli w³adz jednego z kilku mocarstw na wiecie. Podjête ju¿ w grudniu 1991 r.

dzia³ania mia³y na celu nie dopuciæ do ca³kowitego rozlunienia wiêzi republik socjalistycznych tworz¹cych by³y ZSRR. Oficjalny protokó³ o powstaniu Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw podpisano jeszcze w tym, samym miesi¹cu, natomiast procedura ratyfikacyjna ci¹gnê³a siê dwa lata. Sporód 15 dawnych republik tworz¹cych ZSRR do WNP nale¿y 12 (bez Litwy, £otwy i Estonii, które s¹ cz³onkami Unii Europejskiej). W ramach prac pañstw nale¿¹cych do WNP jest podejmowane szereg dzia³añ integracyjnych. Czêæ z nich odbywa siê przy wspó³udziale Rosji, jak postanie Wspólnoty Zintegrowanych Pañstw (Rosja, Bia³oru, Kazachstan i Kirgistan), Zwi¹zek Bia³orusi i Rosji. Jednak¿e czêæ dzia³añ integracyjnych jest prowadzona bez formalnego udzia³u w nich Rosji: rodkowoazjatycki Obszar Gospodarczy (Kazachstan, Uzbekistan, Kir- gistan), Wschodnioeuropejska Unia Celna (Ukraina i Mo³dowa, sporód wy- mienianych tu organizacji ta najbardziej przypomina dzia³ania integracyjne o charakterze gospodarczym, maj¹c za zadanie w nieodleg³ej przysz³oci do-

(15)

prowadziæ do powstania strefy wolnego handlu), Wspólny Obszar Graniczny i Obrony (Kazachstan i Kirgistan) oraz GUAM (Gruzja, Ukraina, Azerbej- d¿an, Mo³dowa) (E. Cziomer, 2000b).

Integracja w wolnej Europie

W czêci Europy, która by³a wolna od wp³ywów sowieckich, integracja europejska posiada d³ug¹ historiê i przesz³a skomplikowan¹ ewolucjê. Po II wojnie

wiatowej mo¿emy w niej wyró¿niæ cztery g³ówne typy dzia³añ: tworzenie teorii naukowych powiêconych integracji, ruchy spo³ecznoekonomiczne wraz z opracowywaniem koncepcji paneuropejskich, podejmowane przez niektóre pañstwa zachodnioeuropejskie dzia³ania integracyjne oraz rozwój ró¿nych form wspó³pracy wraz z ich instytucjonalizacj¹. W Europie Zachodniej wyst¹pi³y dwie odmienne koncepcje integracji gospodarczej. Pierwsza doprowadzi³a do powstania Unii Europejskiej, druga do Europejskiego Stowarzyszenia Wolne- go Handlu.

Zwyciê¿y³ model integracji, który doprowadzi³ do powstania Unii Euro- pejskiej. W jego ramach integracja postêpowa³a dwutorowo. Z jednej strony nastêpowa³o pog³êbianie wspó³pracy. W 1951 r. w Pary¿u podpisano uk³ad powo³uj¹cy do ¿ycia Europejsk¹ Wspólnotê Wêgla i Stali [ang. European Coal and Steel Community, ECSC], natomiast w 1957 r. zostaje podpisany Traktat Rzymski, na mocy którego powstaj¹ Europejska Wspólnota Energii Atomo- wej [ang. European Atomic Energy Community, Euratom] oraz Europejska Wspólnota Gospodarcza [ang. European Economic Community, EEC].

W dalszym etapie nastêpuje pog³êbianie wspó³pracy poprzez podpisywanie uk³adów. Najwa¿niejsze z nich podpisane w ci¹gu ostatnich lat to Jednolity Akt Europejski (1987 r.), Traktat Maastricht (1991 r.), Traktat Amsterdamski (1997 r.) oraz uchwalenie Konstytucji Europejskiej (2004 r.), która obecnie jest w trakcie ratyfikacji przez poszczególne kraje cz³onkowskie.

Z drugiej strony nastêpowa³o przyjmowanie nowych pañstw cz³onkowskich.

Do krajów, które w 1951 r. powo³ywa³y do ¿ycia Europejsk¹ Wspólnotê Wê- gla i Stali (Francja, RFN, W³ochy, Holandia, Belgia i Luksemburg) do³¹cza³y:

Wielka Brytania, Dania i Irlandia (1973 r.), Grecja (1981 r.), Hiszpania i Por- tugalia (1986 r.), Austria, Szwecja i Finlandia (1995 r.), Estonia, £otwa, Li- twa, Polska, S³owacja, Czechy, Wêgry, S³owenia, Malta, Cypr (2004 r.).

W kolejce do integracji czekaj¹: Rumunia, Bu³garia, Chorwacja, Turcja i Ukra- ina. Jedynym regionem, który wyst¹pi³ z Unii Europejskiej jest Grenlandia.

Jej obywatele razem z Dani¹ przyst¹pili do Unii, natomiast po uzyskaniu sze- rokiej autonomii zdecydowali o wyst¹pieniu z niej.

Odmienne cele przywieca³y powsta³emu w 1960 r. Europejskiemu Stowa- rzyszeniu Wolnego Handlu [ang. European Free Trade Association, EFTA].

Jego za³o¿ycielami by³y: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania. EFTA by³a reakcj¹ na powstanie EWG i mia³a

(16)

zapobiec dyskryminacji gospodarczej w wyniku powstania EWG (K. ¯ur- kowska, 2000). W nastêpnych latach z jednej strony nastêpowa³o odcho- dzenie poszczególnych krajów do EWG (dzisiejsza Unia Europejska), z drugiej przyjmowanie nowych cz³onków: Islandii (1970 r.), Finlandii (1986 r.) i Lichtensteinu (1991 r.). Ostatecznie cz³onkami EFTA pozosta³y: Islandia, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcaria, a wiêc kraje, których spo³eczeñstwa s¹ przeciwne przyst¹pieniu do UE.

Wraz z postêpuj¹cymi procesami liberalizacji w ramach EWG i EFTA oba ugrupowania rozpoczê³y nawi¹zywanie kontaktów, które w 1994 r. doprowa- dzi³o do powstania Europejskiego Obszaru Gospodarczego [ang. European Economic Area, EEA]. Wyj¹tek stanowi Szwajcaria nale¿¹ca do EFTA, lecz nie bêd¹ca cz³onkiem EEA.

Podsumowanie

Pocz¹tkowy, dwudzielny przebieg procesów integracyjnych w Europie, po 1989 r. znowu zacz¹³ toczyæ siê na naszym kontynencie normalnie. Sporód ró¿norakich modeli integracji gospodarczej zwyciê¿y³ wytyczony przez Wspól- notê Wêgla i Stali. Bezsprzecznie Unia Europejska jest najsilniejszym ugrupowaniem o charakterze gospodarczo-politycznym na naszym kontynencie i jednym z najpotê¿niejszych na wiecie. Jest tak¿e najwa¿niejszym czynnikiem stabilizuj¹cym sytuacjê w Europie. W tej drugiej, mniej gospodarczej a bardziej politycznej funkcji du¿¹ rolê odgrywaj¹ jednak równie¿ Pakt Pó³- nocnoatlantycki (NATO) oraz Komisja Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Euro- pie.Pozostaje mieæ nadziejê, ¿e proces globalizacji z jednej strony, i procesy rozszerzania Unii Europejskiej z drugiej doprowadz¹ w przeci¹gu najbli¿- szych kilku lat do ca³kowitej stabilizacji, a tym samym polepszenia warunków

¿ycia na naszym kontynencie i znacznego ograniczenia konfliktów.

Spis literatury:

• Adamczyk J. (red.), 2001, Procesy globalizacyjne i regionalizacyjne w gospodarce wiatowej [w:] J. Adamczyk (red.) Globalizacja i regionalizacja gospodarki w Europie rodkowo-Wschodniej na pocz¹tku XXI wieku, Ofi- cyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, RzeszówPolañczyk, s. 1116.

• Cziomer E., 2000a, Europa rodkowoWschodnia [w:] E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys wspó³czesnych stosunków miêdzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawaKraków, s. 280298.

(17)

• Cziomer E., 2000b, Rosja i Wspólnota Niepodleg³ych Pañstw [w:] E. Czio- mer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys wspó³czesnych stosunków miêdzynarodo- wych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków, s. 299–316.

• Dutkowski M., 2002, Wybrane zagadnienia spo³eczno-gospodarcze wiata i Polski w fazie przemian, Stowarzyszenie Owiatowców Polskich, Toruñ.

• Latoszek E., Proczek M., 2001, Ogranizacje miêdzynarodowe. Za³o¿enia, cele, dzia³alnoæ. Podrêcznik akademicki, Dom Wydawniczy ELIPSA, War- szawa.

• Makaæ A., 1995, Miêdzynarodowa integracja gospodarcza podstawowe problemy teoretyczne [w:] E. Oziewicz (red.) Wybrane problemy proce- sów integracyjnych we wspó³czesnej gospodarce wiatowej, Wydawnic- two Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk, s. 733.

• Palmowski T., 2000, Rola regionu transgranicznego w procesie integracji Europy Ba³tyckiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk.

• ¯ukrowska K., 2000, Unia Europejska na progu nowego tysi¹clecia: odpo- wied na wyzwanie globalizacji [w:] Globalizacja w gospodarce wiatowej, Instytut Handlu Zagranicznego Uniwersytet Gdañski, Sopot, s. 481–

501.

(18)

Wstêp

Celem opracowania jest przedstawienie historii i zasad funkcjonowania Unii Europejskiej, a tak¿e przedstawienie perspektyw jej dalszego rozszerzania.

Wród uczniów szkó³ zarówno gimnazjalnych, jak i ponadgimnazjalnych poziom wiedzy o Unii Europejskiej wydaje siê byæ zdecydowanie niewystarcza- j¹cy. A przecie¿ od ponad pó³ roku jestemy jej cz³onkiem. Zatem uczniowie powinni znaæ przynajmniej podstawowe fakty z historii, dnia dzisiejszego i dalszych perspektyw organizacji, na rzecz której scedowalimy czêæ naszej tak niedawno odzyskanej suwerennoci. Organizacji, do której przynale¿noæ przynosi nam odczuwalne profity.

Integracja europejska posiada d³ug¹ historiê i przesz³a skomplikowan¹ ewolucjê. Mo¿emy w niej wyró¿niæ cztery g³ówne typy dzia³añ:

• tworzenie teorii naukowych powiêconych integracji;

• ruchy spo³ecznoekonomiczne wraz z opracowywaniem koncepcji paneuropejskich;

• podejmowane przez niektóre pañstwa zachodnioeuropejskie, po zakoñcze- niu II wojny wiatowej, dzia³ania integracyjne;

• rozwój od pocz¹tku lat 50tych w Europie Zachodniej ró¿nych form wspó³- pracy oraz ich instytucjonalizacja.

Wszystkie te cztery typy aktywnoci doprowadzi³y nas do miejsca w którym jestemy obecnie Unii obejmuj¹cej wiêkszoæ naszego kontynentu i stanowi¹cej jednego z najwiêkszych graczy na arenie miêdzynarodowej.

Historia

Po zakoñczeniu I wojny wiatowej pojawi³y siê koncepcje integracyjne, w których silny nacisk by³ po³o¿ony na polityczny aspekt zjednoczenia. Ponie- wa¿ w tym samym okresie wystêpowa³y silne sprzecznoci polityczne próby te zakoñczy³y siê fiaskiem. Wkrótce wybuch³a te¿ II wojna wiatowa. Dopiero po jej zakoñczeniu pojawi³y siê nowe mo¿liwoci integracji. Postêp technicz- ny spowodowa³ przesuniêcie punktu ciê¿koci prób integracji z p³aszczyzny Krzysztof Kopeæ, Tomasz Michalski

Historia, funkcjonowanie

i dalsze rozszerzenie Unii Europejskiej

Krzysztof Kopeæ, Tomasz Michalski

(19)

politycznej na gospodarcz¹. Ponadto rozpoczêcie procesów globalizacji spowodowa³o koniecznoæ wiêkszego otwarcia gospodarek poszczególnych pañstw oraz wymusi³o zwiêkszenie swobody przep³ywu towarów, ludzi, kapita³ów i us³ug. Du¿e znaczenie mia³ te¿ fakt podzia³u naszego kontynentu na dwa obozy: socjalistyczny we wschodniej Europie pod przewodnictwem ZSRR, oraz kapitalistyczny w zachodniej Europie bez wyranego przewodnictwa po- jedynczego kraju ale z silnym wsparciem USA. Dodatkowym czynnikiem by³o poczucie zagro¿enia na zachodzie kontynentu ze strony ZSRR. W efekcie pañ- stwa zachodnioeuropejskie zmierza³y do rozszerzenia wspó³pracy spo³eczno

gospodarczej i politycznomilitarnej poprzez znoszenie barier pomiêdzy krajami oraz tworzenie wspólnych instytucji.

Pocz¹tki udanych prób zjednoczenia gospodarczego w Europie siêgaj¹ roku 1950, kiedy to francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman zg³a- si³ projekt utworzenia Europejskiej Wspólnoty Wêgla i Stali [ang. European Coal and Steel Community]. W rok póniej, w Pary¿u zosta³ podpisany uk³ad powo³uj¹cy do ¿ycia EWWiS. Krajami cz³onkowskimi sta³y siê: Francja, RFN, W³ochy, Holandia, Belgia i Luksemburg. U jego podstaw leg³o d¹¿enie Fran- cji do wbudowania RFN w zachodnioeuropejski system gospodarczy.

W konsekwencji na p³aszczynie politycznej mia³o to doprowadziæ do pojednania Niemców i Francuzów, a na p³aszczynie gospodarczej przyczyniæ siê do rozwoju gospodarczego, zwiêkszania zatrudnienia i podnoszenia stopy

¿yciowej mieszkañców pañstw cz³onkowskich. Istot¹ EWWiS jest wspólny rynek dla pañstw cz³onkowskich na surowce i produkty przemys³u wêglowego i stalowego.

Od tego czasu procesy zjednoczeniowe przebiegaj¹ równolegle na dwóch p³aszczyznach. Pierwsza polega na powiêkszaniu zintegrowanej przestrzeni poprzez przyjmowanie nowych cz³onków (ryc. 1.). By³y to w kolejnoci: Wielka Brytania, Dania i Irlandia (1973 r.), Grecja (1981 r.), Hiszpania i Portugalia (1986 r.), na skutek zjednoczenia Niemiec obszar Niemieckiej Republiki De- mokratycznej nale¿¹cy wczeniej do bloku socjalistycznego (1990 r.), Austria, Szwecja i Finlandia (1995 r.), Estonia, £otwa, Litwa, Polska, S³owacja, Cze- chy, Wêgry, S³owenia, Malta, Cypr (2004 r.). Ponadto w 1990 r. by³a Niemiec- ka Republika Demokratyczna po zjednoczeniu Niemiec automatycznie sta³a siê czêci¹ Unii Europejskiej. W sk³ad Unii Europejskiej wchodz¹ te¿ zamor- skie posiad³oci: Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika i Reunion (fr.), Azory i Madera (port.), oraz Wyspy Kanaryjskie (hiszp.)¹.

Druga p³aszczyzna procesów zjednoczeniowych to podejmowanie nowych dzia³añ integruj¹cych (por. A. Blair, 2002). W 1957 r. zosta³ podpisany Trak- tat Rzymski, który po³o¿y³ podwaliny pod realne zjednoczenie gospodarcze na naszym kontynencie. Powo³ano wtedy Europejsk¹ Wspólnotê Energii Atomo-

1 Grenlandia przynale¿¹ca do Danii zosta³a wy³¹czona ze wspólnoty w 1985 r.

Historia, funkcjonowanie i dalsze rozszerzenie Unii Europejskiej

(20)

wej [ang. European Atomic Energy Community, Euratom] oraz Europejsk¹ Wspólnotê Gospodarcz¹ [ang. European Economic Community] (najwa¿niej- sz¹ sporód trzech wielkich wspólnot). Krajami za³o¿ycielami s¹ kraje cz³onkowskie EWWiS: Francja, RFN, W³ochy, Holandia, Belgia i Luksemburg.

Zasadniczymi celami EWG s¹: harmonijny rozwój gospodarczy pañstw cz³onkowskich, ci¹g³a i równomierna ekspansja ekonomiczna Wspólnoty, wzmo¿e- nie stabilizacji w regionie oraz szybszy wzrostu poziomu ¿ycia obywateli i zacienianie stosunków miêdzy pañstwami cz³onkowskimi. Natomiast g³ów- nym celem Euroatomu jest stwarzanie dogodnych warunków powstawania i szybkiego rozwoju przemys³u atomowego.

Ryc. 1. Rozszerzenie Unii Europejskiej

ród³o: opracowanie w³asne

(21)

Kolejnym etapem dzia³añ integruj¹cych jest zacienianie wiêzi pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi oraz reformy wewn¹trz organizacji. Za najwa¿niejsze nale¿y uznaæ: po³¹czenie organów instytucjonalnych Europejskiej Wspól- noty Wêgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Euroatomu (1967 r.), stworzenie unii celnej (1968 r.), przeniesienie problematyki zwi¹zanej ze wspól- n¹ polityk¹ handlow¹ na szczebel Komisji (1970 r.), utworzenie Europejskie- go Systemu Walutowego (1979 r.), przyjêcie Jednolitego Aktu Europejskiego (1987 r.), uchwalenie Traktatu z Maastricht (1991 r.), opracowanie Konstytu- cji Europejskiej (2004 r.).

Jednolity Akt Europejski [ang. Single European Act] powszechnie jest uwa¿any za pierwsz¹ wielk¹ reformê traktatów za³o¿ycielskich Wspólnot Eu- ropejskich (czyli Europejskiej Wspólnoty Wêgla i Stali, Euroatomu i Europej- skiej Wspólnoty Gospodarczej). Zawiera on g³ównie postanowienia zmierza- j¹ce do wzmocnienia lub rozszerzenia aktywnoci pañstw cz³onkowskich w dziedzinie gospodarczej oraz do konsolidacji procedur wspó³pracy w zakresie polityki miêdzynarodowej. Zdecydowana wiêkszoæ jego postanowieñ zosta³a ju¿ zrealizowana.

Traktat z Maastricht zosta³ podpisany 7 lutego 1992 r. i wszed³ w ¿ycie z pocz¹tkiem 1993 r. Jest uwa¿any za drug¹ wielk¹ reformê wspólnot po Jed- nolitym Traktacie Europejskim. Jego zasadniczym celem by³o stworzenie podstaw do transformacji Wspólnot Europejskich w Uniê Europejsk¹. Zosta³ on osi¹gniêty poprzez fuzjê ugrupowañ dotycz¹cych realizacji Unii Gospodar- czej i Walutowej z postanowieniami Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Traktat z Maastricht obejmuje trzy dziedziny ¿ycia zwane trzema filarami Unii Europejskiej:

1. Wspó³pracê gospodarcz¹ i spo³eczn¹, czyli dziedziny objête dzia³aniem ju¿

istniej¹cych wspólnot: EWWiS, EWG i Euratomu; wspó³dzia³anie odbywa siê na p³aszczynie ju¿ istniej¹cych trzech wspólnot.

2. Wspóln¹ politykê zagraniczn¹ i bezpieczeñstwa, która jest tworzona poprzez wspó³pracê rz¹dów pañstw cz³onkowskich.

3. Wymiar sprawiedliwoci i sprawy wewnêtrzne, który jest realizowany tak-

¿e poprzez wspó³pracê rz¹dów pañstw cz³onkowskich.

W 1997 r. czêæ postanowieñ tego traktatu zosta³a zmodyfikowana przez Traktat Amsterdamski. By³o to konieczne, gdy¿ wobec wieloci poruszanych spraw w Maastricht konieczne by³o pozostawienie czêci spraw otwartymi lub luno skodyfikowanymi. Traktat Amsterdamski wszed³ w ¿ycie 1 maja 1997 r. Do- kona³ on szeregu zmian we wczeniejszym traktacie, nie zmieniaj¹c jednak¿e jego zasadniczej struktury trzech filarów. Z drugiej strony nast¹pi³o wytycze- nie dalszych kierunków reform w obrêbie Unii Europejskiej, które powinny koncentrowaæ siê wokó³ fundamentalnych praw obywateli Unii, swobody poruszania siê w jej obrêbie, ograniczenia przestêpczoci i zmniejszenia skali bezrobocia oraz ochrony rodowiska naturalnego. Kolejnym etapem reformy,

(22)

czy te¿ dopracowania postanowieñ Traktatu z Maastricht by³ Traktat Nicejski (2000 r.). Mo¿emy go potraktowaæ jako nastêpn¹ grupê poprawek nowelizuj¹- cych wczeniejszy traktat. Wobec realnej perspektywy rozszerzenia Unii Eu- ropejskiej przyjêto w tym traktacie równie¿ decyzje dotycz¹c¹ wa¿enia g³o- sów w Radzie UE. Polska otrzyma³a bardzo korzystn¹ ich liczbê tyle samo co Hiszpania (27). W póniejszych latach podwa¿ano tê decyzjê, st¹d w Pol- sce sta³o siê popularne has³o Jana Rokity Nicea albo mieræ.

Na p³aszczynie ekonomicznej bardzo odczuwaln¹ przez obywateli decyzj¹ by³o wprowadzenie od 1 stycznia 1999 r., w ramach unii gospodarczo

walutowej, jako oficjalnej wspólnej waluty euro (EUR). Krajami starej Unii, które jak na razie nie przyst¹pi³y do wspólnej polityki monetarnej s¹: Dania (na skutek negatywnego wyniku referendum w tej sprawie), Szwecja (na skutek niespe³nienia wymogów w kwestii maksymalnego deficytu bud¿etowego oraz negatywnego wyniku referendum w tej sprawie), Wielka Brytania (na skutek decyzji swojego parlamentu) oraz wszystkie 10 nowych pañstw cz³onkowskich (co do których decyzja o ewentualnym przyst¹pieniu do strefy euro zosta³a od³o¿ona na póniejszy okres). Na mocy podpisanych umów euro jako obowi¹zuj¹c¹ walutê przyjê³y cztery pañstwa nie bêd¹ce cz³onkiem Unii Eu- ropejskiej: Andora, Monako, San Marino i Watykan.

Jak na razie ostatnim krokiem integracji w ramach Unii europejskiej jest opracowanie Europejskiej Konstytucji w 2004 r., lecz aby wesz³a w ¿ycie musi byæ ratyfikowana przez wszystkie pañstwa cz³onkowskie. Jednym z najwiêk- szych oponentów konstytucji w obecnej formie by³ nasz kraj. Protesty przed- stawicieli Polski budzi³ przede wszystkim brak odwo³añ do chrzecijañskich korzeni naszego kontynentu. Druga przyczyna dotyczy³a znaczenia Polski w podejmowaniu kluczowych decyzji w Unii. O ile w pierwszym przypadku ponielimy pora¿kê, to w drugim uda³o siê nam osi¹gn¹æ zaplanowany cel.

Mimo pocz¹tkowych oporów wród czêci pañstw cz³onkowskich, na pocz¹t- ku 2005 r. poparcie dla konstytucji jest coraz wiêksze. Tak¿e Polska przychyla siê coraz bardziej do przyjêcia tego dokumentu, aby nie przeciwstawiaæ siê znacznej wiêkszoci cz³onków Unii Europejskiej.

Funkcjonowanie oraz instytucje

Traktat powo³uj¹c do ¿ycia Uniê Europejsk¹ stworzy³ specyficzny zwi¹zek pañstw. Unia Europejska nie jest ani federacj¹, ani konfederacj¹, gdy¿ po- szczególne kraje cz³onkowskie przekazuj¹c czêæ swoich uprawnieñ na rzecz instytucji unijnych, zachowa³y jednoczenie szerokie uprawnienia i du¿e mo¿- liwoci wp³ywania na decyzje unijne.

Obecnie funkcjonowanie Unii Europejskiej opiera siê na trzech filarach, obejmuj¹cych ró¿ne sfery dzia³alnoci cz³owieka (tab. 1.). Pierwszy filar dotyczy zapewnienia wysokiego poziomu ¿ycia i zapewnienia bezpieczeñstwa socjalnego obywateli Unii. W ramach drugiego aktywnoæ koncentruje siê

(23)

wokó³ dwóch spraw politycznych: utrzymania bezpieczeñstwa krajów cz³onkowskich oraz poszanowania praw cz³owieka. Z kolei trzeci filar dotyczy budowy i rozwoju pañstwa prawa.

Utworzenie Unii Europejskiej nie spowodowa³o likwidacji instytucji dotychczas istniej¹cych EWWiS, EWG i Euroatomu, poniewa¿ Unia jest kolejnym etapem integracji stanowi¹c co w rodzaju nak³adki na istniej¹ce ju¿ wspól- noty. Do g³ównych organów Unii Europejskiej nale¿¹ Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Parlament Europejski oraz Trybuna³ Sprawiedliwoci (por. A. Blair, 2002).

Rada Europejska z³o¿ona z szefów pañstw lub rz¹dów oraz przewodnicz¹- cego Komisji Europejskiej. Zbiera siê 2 razy do roku. Ustala zasady i g³ówne

Filar Nazwa Cel i rodki jego realizacji

I Wspólnoty Europejskie (filar spo³eczno–

gospodarczy).

Celem jest zapewnienie dobrobytu i bezpieczeñstwa socjalnego obywateli pañstw cz³onkowskich Unii, narzêdziami do

osi¹gniêcia tego celu s¹: stworzenie i rozwój Wspólnego Rynku oraz Unii Gospodarczej i Walutowej [ang. EMU] prowadzenie wspólnej polityki (rolnej, handlowej, transportowej), wspólne tzw.

polityki solidarnociowe (czyli regionalna, której celem jest wspieranie regionów najs³abiej rozwiniêtych i spo³eczna, której zadaniem jest ochrona praw niektórych grup spo³ecznych i walka z bezrobociem), wspieranie i stymulowanie

ponadnarodowych programów obejmuj¹cych takie dziedziny, jak owiata, kultura, ochrona konsumenta, ochrona zdrowia i

rodowiska naturalnego oraz rozwój sieci transeuropejskich.

II Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeñstwa (filar polityczny zewnêtrzny).

Celem jest zapewnienie bezpieczeñstwa krajów cz³onkowskich Unii oraz rozwój demokracji i poszanowania praw cz³owieka.

Jest to realizowane poprzez pielêgnacjê wspólnych wartoci oraz podstawowych interesów i niepodleg³oci; ponadto s¹ podejmowane dzia³ania na rzecz utrzymania pokoju, rozbrojenia, przestrzegania praw cz³owieka oraz budowy europejskiego ³adu pokojowego.

III Wspó³praca w Wymiarze Sprawiedliwoci oraz Spraw Wewnêtrznych (filar polityczny wewnêtrzny).

Celem jest walka przeciwko zorganizowanej przestêpczoci i narkotykom oraz wspó³praca policji i wymiarów sprawiedliwoci (w sprawach cywilnych i karnych), a tak¿e utworzenie wspólnej jednostki — Europolu. Narzêdziem s¹ tu tworzone instytucje maj¹ce zajmowaæ siê podnoszeniem bezpieczeñstwa oraz zacienianie wspó³pracy miêdzy nimi.

Tab. 1. Filary na których opiera siê funkcjonowanie Unii Europejskiej

ród³o: opracowanie na podstawie materia³ów rozproszonych, zw³aszcza E. Cziomer, 2000.

(24)

kierunki wspólnej polityki zagranicznej i wspólnej polityki bezpieczeñstwa.

Rada Europejska jest naczelnym organem politycznym Unii.

Rada Unii Europejskiej (dawniej Rada Ministrów) jest z³o¿ona z ministrów poszczególnych resortów pañstw cz³onkowskich, którzy s¹ dobierani na kon- kretne obrady w zale¿noci od omawianych tematów. Posiada szereg zespo-

³ów i innych instytucji doradczych, s³u¿¹cych do przygotowywania szczegó³o- wych propozycji i ustaleñ. Rada jest najwa¿niejszym organem decyzyjnym Unii. Rada zajmuje siê koordynacj¹ ogólnej polityki gospodarczej, wydaje akty prawne, ustala bud¿et oraz przekazuje Komisji Europejskiej uprawnienia do wykonania ustalonych przez siebie przepisów. Co pó³ roku przewodnictwo w Radzie przyjmuje inne pañstwo cz³onkowskie. Siedziba Rady Unii mieci siê w Brukseli.

Komisja Europejska (dawniej Komisja Wspólnot), z³o¿ona z mianowanych na 5 lat niezale¿nych od pañstw cz³onkowskich komisarzy, uwa¿ana jest za

stró¿a traktatów i jako taka posiadaj¹ca uprawnienia kontrolne, inicjatywne i wykonawcze. Komisja jest najwa¿niejszym organem wykonawczym Unii.

Kontroluje przestrzeganie prawa unijnego, wydaje w³asne akty prawne o charakterze wykonawczym, zarz¹dza bud¿etem, reprezentuje Uniê na zewn¹trz i negocjuje umowy miêdzynarodowe. Jej siedzib¹ jest Bruksela.

Parlament Europejski jest wybierany co 5 lat. Po Traktacie z Maastricht uprawnienia Parlamentu wzros³y, tak ¿e obecnie zajmuje siê tak¿e kontrol¹ dzia³alnoci Rady Unii Europejskiej, wspólnie z ni¹ uchwala bud¿et oraz pe³ni funkcje opiniodawcze. Jego siedzib¹ jest Strasburg.

Trybuna³ Sprawiedliwoci sk³ada siê z 15 sêdziów i 9 rzeczników (adwo- katów). Zajmuje siê kontrol¹ zgodnoci unijnych aktów prawnych z traktata- mi, interpretuje prawo unijne, rozpatruje skargi oraz pe³ni rolê opiniodawcz¹ w zakresie traktatów miêdzynarodowych. Ma siedzibê w Luksemburgu.

Innymi wa¿nymi instytucjami Unii Europejskiej s¹: Komitet Spo³eczno

Ekonomiczny i Komitet Regionów (organy doradcze), Trybuna³ Obrachunko- wy zwany te¿ Trybuna³em Rewidentów Ksiêgowych (zajmuje siê finansami Unii), Europejski Bank Centralny (kieruje polityk¹ pieniê¿n¹ pañstw cz³onkowskich), Europejski Bank Inwestycyjny (wspiera finansowo projekty przynosz¹ce korzyæ pañstwom cz³onkowskim), Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (odpowiednik poprzedniego banku, przeznaczony do pomocy krajom Europy rodkowoWschodniej i Wschodniej).

Dalsze rozszerzenie

Obecnie, na pocz¹tku 2005 roku mamy trzy grupy krajów, które ewentualnie mog³yby zostaæ przy³¹czone do Unii Europejskiej. Pierwsz¹ stanowi¹ bogate pañstwa nale¿¹ce do Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA):

Norwegia, Islandia, Szwajcaria i malutki Lichtenstein. Lecz w najbli¿szej przysz³oci ich do³¹czenie do Unii wydaje siê byæ bardzo w¹tpliwe i to z kilku

(25)

przyczyn. Po pierwsze obywatele tych krajów na terenie Unii korzystaj¹ z wiêk- szoci przywilejów przynale¿nych obywatelom UE. Dzieje siê tak, gdy¿ kraje cz³onkowskie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (z wyj¹tkiem Szwajcarii) razem z Uni¹ tworz¹ Europejski Obszar Gospodarczy (por. J. Rusz- kowski i inni, 2003). Wprawdzie obywatele Szwajcarii korzystaj¹ z tych samych udogodnieñ, lecz ich rz¹d wybra³ bardziej skomplikowan¹ drogê podpi- sywania umów dwustronnych z poszczególnymi pañstwami. Wydaje siê, ¿e przy rozszerzonej Unii ta droga staje siê powoli anachroniczna. Drug¹ przyczyn¹ jest wysoki poziom ¿ycia w tych czterech krajach po wejciu do Unii musia³yby one wp³acaæ wiêcej do wspólnego bud¿etu ni¿ z niego osi¹gaæ.

Ostatnia z wielkich przeszkód ma charakter behawioralny: wydaje siê, ¿e Islandczykom wystarcza wspó³praca w ramach krajów nordyckich, czêciowo dotyczy to równie¿ Norwegów; natomiast Szwajcarzy ze swej neutralnoci i braku integracji uczynili zr¹b swej polityki zagranicznej.

Drug¹ grupê stanowi¹ kraje europejskie postkomunistyczne. Mo¿emy je podzieliæ na trzy podgrupy:

1. Kraje postradzieckie zrzeszone we Wspólnocie Niepodleg³ych Pañstw (Bia-

³oru, Ukraina, Mo³dowa, pominiêto tu Rosjê, gdy¿ zarówno ze wzglêdów geograficznych, jak i cywilizacyjnych trudno ten kraj uznaæ za europejski).

S¹ to wszystko pañstwa biedne, o zniszczonej infrastrukturze. Lecz ich najwa¿niejszym problemem jest brak reform oraz nieprzestrzeganie zasad demokracji. W tym ostatnim przypadku pozostaje mieæ nadziejê, ¿e wolne wybory na Ukrainie z 26.XII.2004 r. stanowi¹ pocz¹tek istotnych w tym kraju zmian. W realnej perspektywie kilku lat, pañstwa te nie maj¹ szans na stanie siê cz³onkami UE, zreszt¹ w³adze czêci z nich (zw³aszcza Bia³orusi) nawet tego nie chc¹.

2. Postkomunistyczne kraje ba³kañskie, które zosta³y zniszczone wojn¹, wzglêdnie nie przeprowadzaj¹ praktycznie ¿adnych reform. S¹ to g³ównie republiki postjugos³owiañskie: Serbia i Czarnogóra, Bonia i Hercegowi- na, Macedonia. Do tej grupy zaliczono równie¿ Albaniê (z racji braku reform, oraz zaanga¿owanie Albañczyków w konflikty w Kosowie oraz pó³- nocnozachodniej Macedonii). Kraje te z racji bardzo z³ej sytuacji gospodarczej, zniszczeñ wojennych, niestabilnoci politycznej oraz braku powa¿niejszych reform gospodarczych równie¿ nie maj¹ wiêkszych szans na stanie siê w przeci¹gu najbli¿szych kilku lat cz³onkami Unii.

3. Postkomunistyczne kraje ba³kañskie: Bu³garia, Rumunia i Chorwacja.

W przypadku dwóch pierwszych krajów proces reform jest ju¿ mocno za- awansowany. Wprawdzie w niektórych dziedzinach ¿ycia s¹ jeszcze noto- wane niedoci¹gniêcia w przestrzeganiu standardów unijnych (np. w zakresie swobód mniejszoci narodowych i etnicznych), lecz sytuacja w tym zakresie powoli ulega poprawie. Tak¿e sytuacja gospodarcza systematycz- nie staje siê coraz lepsza, przy czym Bu³garia jest tu bardziej zaawansowa-

(26)

na ni¿ Rumunia. Z kolei Chorwacja, pomimo zniszczeñ wojennych na czê-

ci terytorium, jest krajem du¿o zamo¿niejszym ni¿ dwa poprzednie (poziom zamo¿noci zbli¿ony do notowanego w Polsce). Wydaje siê, ¿e w tym przypadku g³ówna przyczyn¹ w przyjêciu tego kraju do Unii by³ nacjonali- styczna polityka by³ego rz¹du. Po jego zmianie sytuacja zaczê³a ulêgaæ poprawie. W momencie oddawania tego rozdzia³u do druku trwa³y wybory, zatem trudno okreliæ w któr¹ stronê skieruje siê polityka nowych w³adz.

Je¿eli nast¹pi wiêksze przestrzeganie standardów unijnych w sferze wolnoci i demokracji kraj ten ma szanse staæ siê za kilka lat cz³onkiem UE razem z Bu³gari¹ i Rumuni¹.

Jedyna w swoim rodzaju jest droga Turcji do cz³onkostwa w UE. Minusami jej przyjêcia Unii s¹: (1) du¿y potencja³ demograficzny (71,3 mln obywateli, czyli prawie tyle, ile liczy w sumie 10 krajów przyjêtych do UE w 2004 r.) w po³¹czeniu z bied¹ kraju (poziom zamo¿noci wynosz¹cy niespe³na jedn¹ trzeci¹ redniej unijnej) spowoduje koniecznoæ olbrzymich dop³at, na skalê dotychczas niespotykan¹; (2) je¿eli Unia nie zmieni zasad swojej polityki, zw³aszcza rolnej i regionalnej (por. L. Ciamaga, 1998a, 1998b; I. Pietrzyk (red.), 1999) bêdzie musia³a wydawaæ na Turcjê a¿ 45 mld euro rocznie, aczkol- wiek bardziej realna wydaje siê reforma i wydatkowanie do spowoduje wydat- ki na Turcjê rzêdu oko³o 15 mld euro; (3) wiêkszoæ terytorium (97%) i ludno-

ci (89%) tego kraju znajduje siê w Azji. Lecz podstawowym czynnikiem budz¹cym opory jest odmienna tradycja kulturowa, w tym religijna i przestrzeganie praw cz³owieka. Pomimo, i¿ w Konstytucji Europejskiej nie doko- nano zapisu o chrzecijañskich korzeniach naszego kontynentu, to s¹ one dla obecnych cz³onków oczywiste, natomiast dominuj¹cy w Turcji zarówno Tur- cy jak i Kurdowie s¹ muzu³manami.

Zamiast zakoñczenia

To co przez wieki wydawa³o siê rojeniem, czyli wspólna Europa powoli staje siê faktem. Jak na razie jest to Europa ludzi sytych, bogatych, ludzi odwracaj¹- cych siê od biednych. Bardziej Europa krupierów ni¿ , jak pragn¹³ tego Monet, Europa solidarnego dzia³ania ludzi w celu stworzenia przestrzeni wolnoci, dobrobytu i pokoju. Miejmy nadziejê, ¿e bogata Unia Europejska (wraz z EFTA) przypomni sobie o tak niemodnych dzi zasadach jak równoæ, sprawiedli- woæ i dobrobyt i w przysz³oci bêdzie funkcjonowa³a bardziej przejrzycie,

¿e bêdzie Uni¹ z ludzk¹ twarz¹.

Spis literatury:

• Blair A., 2002, Nowy przewodnik po Unii Europejskiej, Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa.

(27)

• Ciamaga L., 1998a, Polityka regionalna [w:] L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Micha³owskaGorywoda, L. Orêdzia, E. Tejchman, Unia Europejska.

Podrêcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 125

147.

• Ciamaga L., 1998b, Wspólna polityka rolna [w:] L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Micha³owskaGorywoda, L. Orêdzia, E. Tejchman, Unia Europejska.

Podrêcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 147

• 168.Cziomer E., 2000, Integracja europejska [w:] E. Cziomer, L. W. Zybilewicz, Zarys wspó³czesnych stosunków miêdzynarodowych, Wydawnictwo Na- ukowe PWN, WarszawaKraków, s. 247-266.

• Pietrzyk I. (red.), 1999, Polityka regionalna Unii Europejskiej w praktyce krajów cz³onkowskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krako- wie, Kraków.

• Ruszkowski J., Górnicz E., ¯urek M., 2003, Leksykon integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

(28)

Wstêp

Po ponad pó³wiecznej niewoli oraz braku suwerennoci, od 1990 r. Polska jest niezawis³ym pañstwem. Zmiany od ca³kowitego uzale¿nienia od Zwi¹zku So- cjalistycznych Republik Radzieckich (cz³onkostwo w Uk³adzie Warszawskich, Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej czy stacjonowanie radzieckich wojsk na naszym terytorium) do swobody zasz³y w bardzo krótkim czasie. Uwieñ- czeniem naszej drogi do wolnoci jest wst¹pienie do NATO oraz Unii Euro- pejskiej

Wprawdzie rozszerzenie Unii niesie zagro¿enia, lecz tak¿e korzyci (por.

R. Szul, 2000). I to w du¿ej mierze od nas zale¿y które przewa¿¹. Szko³a ma w tym zakresie wa¿n¹ do spe³nienia rolê wychowywania m³odych Polaków na

wiadomych swoich praw i obowi¹zków Europejczyków. Z drugiej strony m³odzi ludzie powinni znaæ, jak prezentuje siê ich ojczyzna na tle innych pañstw unijnych. I temu tematowi jest powiêcony poni¿sze opracowanie. Po³o¿ono w nim nacisk na sytuacjê demograficzn¹ i spo³eczn¹, traktuj¹c marginalnie przemiany gospodarcze i polityczne.

Sytuacja demograficzna

W po³owie 2003 r. ludnoæ dzisiejszej Unii Europejskiej liczy³a 454,2 miliona osób. Z tego na EU-15 przypada³o 83,63% a na nowych cz³onków zaledwie 16,35% populacji. Wprawdzie rozszerzenie Unii w 2004 r. w wymiarze politycznym by³o wielkim wydarzeniem, gdy¿ liczba krajów cz³onkowskich ule- g³a zwiêkszeniu a¿ o 2/3. Lecz jak widaæ, w wymiarze ludnociowym rozszerzenie by³o du¿o mniej istotne. Ten czynnik plus zmniejszona mobilnoæ spo³eczeñstw krajów EU-10 spowodowa³y, ¿e ca³kowicie nieuzasadnionymi okaza³y siê obawy, i¿ rynki pracy najbogatszych pañstw EU-15 zostan¹ zala- ne tani¹ si³¹ robocz¹ pochodz¹c¹ z nowych krajów cz³onkowskich.

Istnieje du¿a dysproporcja w liczebnoci mieszkañców pomiêdzy poszcze- gólnymi krajami (ryc. 1.). Najludniejsze s¹ Niemcy (82,5 mln w 2001 r., co Tomasz Michalski

Polska na tle innych krajów cz³onkowskich UE

Tomasz Michalski

(29)

0 20000 40000 60000 80000 100000 MALTA

Luksemburg CYPR ESTONIA S£OWENIA

£OTWA LITWA Irlandia Finlandia Dania S£OWACJA Austria Szwecja WÊGRY Portugalia CZECHY Belgia Grecja Holandia POLSKA Hiszpania W³ochy Wielka Brytania Francja Niemcy

Ryc. 1. Liczba ludnoci w Unii Europejskiej, stan na 2003 r.

Opracowanie na podstawie danych Banku wiatowego i wiatowej Organizacji Zdrowia.

Polska na tle innych krajów cz³onkowskich UE

(30)

stanowi 18,16% populacji UE), najmniejsza jest Malta licz¹ca 394 tys. obywateli (0,09%). Na tym tle Polska jest na szóstym miejscu z liczb¹ ludnoci 38,6 mln (8,50%), bêd¹c zarazem najludniejszym pañstwem sporód przyjê- tych w maju 2004 r. Doæ dobrze dysproporcje obrazuje fakt, ¿e ludnoæ zaledwie czterech krajów (Niemcy, Francja, Wielka Brytania, W³ochy) stanowi ponad po³owê populacji obecnej Unii Europejskiej. Rodzi to oczywicie okre-

lone problemy. Z jednej strony zasady demokracji g³osz¹, ¿e g³os ka¿dego obywatela Unii jest tak samo wa¿ny. Z drugiej strony przy takim wiêkszocio- wym ujêciu problematyki przysz³ej w³adzy w Unii dogadanie siê reprezen- tantów zaledwie czterech pañstw decydowa³oby o polityce Unii. Zatem zgodnie z zasad¹ solidaryzmu spo³ecznego g³osy spo³eczeñstw krajów mniejszych powinny byæ wzmocnione. Lecz w tym momencie otwiera siê szerokie pole do spekulacji na temat si³y tego wzmocnienia. Przyk³adem tego, jak jest to wa¿ny problem, mo¿e byæ opór Polski wobec zmian zapisów Traktatu Nicej- skiego.

Oczywicie problem demokratycznego i zarazem sprawiedliwego podzia³u w³adzy w Unii nie jest jedynym wynikaj¹cym z du¿ych ró¿nic w liczbie ludno-

ci pomiêdzy poszczególnymi Kajami. Innym jest chocia¿by sprawa jêzyków urzêdowych. Rozszerzenie EU bardzo podra¿a koszty funkcjonowania instytucji unijnych, gdy¿ obowi¹zuje zasada ¿e jêzykami oficjalnymi s¹ jêzyki ogól- nopañstwowe wszystkich krajów cz³onkowskich. W efekcie ich liczba wzro- s³a z 11 do 20. Aby unikn¹æ mno¿enia kosztów nale¿a³oby tê zasadê zmieniæ, co oczywicie wywo³a napiêcia natury politycznej (por. R. Szul, 2003).

W znacz¹cy sposób stosunków ludnociowych nie zmieni przyjêcie do Unii Europejskiej Rumunii, Bu³garii i ewentualnie Chorwacji (razem licz¹ one oko³o 34,7 mln obywateli, co stanowi 7,63% ludnoci UE-25). Dopiero przyjêcie Turcji licz¹cej 71,3 mln mieszkañców mog³oby powa¿niej zmieniæ obecny uk³ad si³, gdy¿ Turcja by³aby drugim po Niemczech najludniejszym krajem przysz³ej Unii.

Liczba urodzeñ ¿ywych w ca³ej Unii Europejskiej w 2001 r. wynios³a red- nio 10,43 na 1000 mieszkañców i by³a wy¿sza w starych krajach cz³onkowskich (10,63), ni¿ w nowych (9,37). Zatem sytuacja wygl¹da ca³kowicie inaczej, ni¿ siê to powszechnie uwa¿a mówi¹c o du¿ej witalnoci i potencjale demograficznym nowych pañstw cz³onkowskich. Szczególnie ma³o dzieci rodzi siê w omiu spo³eczeñstwach krajów postkomunistycznych (ryc. 2.) oraz na terenie by³ej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Tak niska liczba uro- dzeñ dzieci w tych pañstwach jest t³umaczona szybkimi przemianami w posta- wach prokreacyjnych. Jest to rezultat szybkiego wzrostu konsumpcjonizmu i chêci dogonienia pod wzglêdem zamo¿noci bogatych spo³eczeñstw unijnych. A jest spraw¹ oczywist¹, ¿e posiadanie dzieci jest kosztowne i ¿e mo¿e wp³ywaæ negatywnie na szanse awansu zawodowego, zw³aszcza kobiet (por.

Tomasz Michalski

(31)

0 2 4 6 8 10 12 14 16

Irland ia

Francja (2000) Holand

ia (2000) Dani

a (1999 ) Luksembur

g CYPR Belgia (1997)

Wielka Brytani a Portugal

ia Finland

ia Szwecja

MALTA Hiszpania

Grecja WÊGRY

POLSKA S£OWACJA

W³ochy Austria

EST ONIA

LITWA Niemcy

CZECHY S£OWENIA

£OTWA

rednia dla EU-25

Ryc. 2. Urodzenia ¿ywe na 1000 urodzeñ ¿ywych w Unii Europejskiej, stan na 2001 r.

T. Michalski, 2003a). Poza Dani¹, Holandi¹ i Luksemburgiem, w okresie 1989- 2001, wspó³czynnik urodzeñ ¿ywych zmala³ we wszystkich pozosta³ych pañ- stwach, najbardziej w Polsce, S³owacji, Malcie, Litwie, £otwie, Estonii i Cy- prze (we wszystkich ponad 5), czyli bez wyj¹tku w nowych krajach cz³onkowskich.

Jeszcze gorsza sytuacja panuje w spo³eczeñstwach krajów postkomunistycznych, które nie wesz³y do Unii. Wartoci wspó³czynnika urodzeñ oscyluj¹ w nich w okolicach 9,2. Szczególnie z³a sytuacja w 2001 r. wystêpowa³a na Ukrainie (7,71). Oprócz podanych powy¿ej przyczyn wa¿n¹ rolê ogrywa w nich te¿ poczucie beznadziejnoci i braku perspektyw. Przek³ada siê to bez- porednio na ma³¹ liczbê urodzeñ (spowodowan¹ niechêci¹ do posiadania dzieci, gdy¿ i tak nie bêd¹ one mia³y perspektyw godziwego ¿ycia w doros³ym ¿yciu);

jak równie¿ porednio (wiele m³odych kobiet wyje¿d¿a do pracy do krajów Unii). Na tym tle ca³kowicie odmiennie wygl¹da sytuacja w Turcji charaktery- zuj¹cej siê bardzo wysok¹ liczb¹ urodzeñ (21,53 w 2000 r.).

Odmiennie kszta³tuje siê sytuacja w zakresie umieralnoci (ryc. 3.).

W 2001 r. liczba zgonów w ca³ej Unii wynosi³a 9,78 na 1000 mieszkañców i by³a wy¿sza w nowych krajach cz³onkowskich (10,38), ni¿ w starych (9,67). Zatem rzeczywista sytuacja jest zbli¿ona do panuj¹cego powszechnie przekonania o gorszej sytuacji zdrowotnej, a tym samym wiêkszej umieralnoci w krajach EU-10. Szczegó³owa analiza umieralnoci wykazuje, ¿e s¹ trzy grupy przyczyn powoduj¹cych wysok¹ miertelnoæ:

Polska na tle innych krajów cz³onkowskich UE

(32)

1. Rozpowszechnienie zachowañ antyzdrowotnych (zw³aszcza nikotynizmu i alkoholizmu) co zwiêksza prawdopodobieñstwo zgonu, zw³aszcza przed- wczesnego.

2. Wzglêdnie niski poziom zamo¿noci, co przek³ada siê na gorszy poziom opieki medycznej.

3. Wysoki poziom staroci demograficznej, co w naturalny sposób wp³ywa na podwy¿szenie umieralnoci.

Analizuj¹c kraje o wysokie umieralnoci widzimy, ¿e czynniki pierwszy i drugi dzia³aj¹ na £otwie, Estonii, Wêgrzech i Litwie. Du¿y wp³yw na sytuacjê w tych krajach (poza Wêgrami) ma liczna diaspora rosyjska, bêd¹ca pozosta-

³oci¹ po ich kolonizacji w czasach sowieckich. Z kolei wysoki poziom umieralnoci w Szwecji i Danii jest spowodowany przez czynnik trzeci. Na tym tle sytuacja w Polsce (9,40‰) wygl¹da wzglêdnie korzystnie. Wprawdzie jakoæ funkcjonowania naszej s³u¿by zdrowia (w powszechnym odczuciu) bardzo spad³a w ci¹gu ostatnich kilku lat, jestemy te¿ jednym z najbiedniejszych krajów UE. Lecz na nasz¹ korzyæ przemawia wzglêdna m³odoæ demograficzna spo³eczeñstwa.

Na tym tle bardzo le wygl¹da sytuacja w europejskich krajach postkomunistycznych, które nie wesz³y do Unii Europejskiej. Dotyczy to zw³aszcza by-

³ych republik radzieckich. Szczególnie wysokie wartoci wspó³czynnika umieralnoci notujemy w Rosji i Ukrainie (powy¿ej 15). Bardzo du¿y wp³yw maj¹ na to wymienione w poprzednim akapicie czynnik pierwszy i drugi. Na-

0 2 4 6 8 10 12 14 16

CYPRMALTA Irlandi

a Luksembur

g

Holandi a (2000)

Hiszpania Francja (2000)

Austria S£OWENIA

Finlandia POLSKA

S£OWACJA Grecja

W³ochy Niemcy Wielka Brytania

Belgia (1997) Portugalia

CZECHY Szwecja

Dania (1999) LITWA

WÊGRY ESTONIA

£OTWA

rednia dla EU-25

Ryc. 3. Zgony na 1000 urodzeñ ¿ywych w Unii Europejskiej, stan na 2001 r.

Tomasz Michalski

EDUKAEDUKAEDUKAEDUKAEDUKACJCJCJCJCJA EURA EURA EURA EURA EUROPEJSKAOPEJSKAOPEJSKAOPEJSKAOPEJSKA- ZAR- ZAR- ZAR- ZAR- ZARYYYYYS PRS PRS PRS PRS PROBLEMAOBLEMAOBLEMAOBLEMAOBLEMATTTTTYKIYKIYKIYKIYKI