ART. 6. ZOBOWIĄZANIE PRZEMIENNE
§1. Jeżeli dłużnik jest zobowiązany w ten sposób, że wykonanie zobowią zaniamoże nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń (zobo
wiązanie przemienne), wybór świadczenianależy do dłużnika, chybaże z czynności prawnej, z ustawy lub z okoliczności wynika, że uprawnio nymdo wyboru jestwierzyciel lub osoba trzecia.
§2. Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia nie dokona wyboru, druga strona może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu uprawnienie do doko
nania wyboru przechodzi nadrugą stronę.
§ 3. Każda strona może wyznaczyćosobietrzeciejtermindo dokonania wy
boru świadczenia. Jeżeli osoba trzecia uprawniona do wyboru świad czenia nie dokona wyboru w wyznaczonym terminie, uprawnienie do wyboru świadczenia przechodzi na dłużnika.
A. Podstawy regulacji
A. l. Analiza prawnoporównawcza - źródła
Proponowany przepis odpowiada art. 365 obowiązującegok. c.
W propozycjach regulacji europejskiego prawa spółek kwestii zobowią
zańprzemiennych dotyczą art. 7. 105 PECL, art. III 2. 105 DCFRoraz art. 87 ust. 2-5 przedprojektu Gandolfi. Wszystkie propozycje regulacji zgodnie wskazują, że w razie braku odmiennego rozstrzygnięcia umowy wybór jed nego z alternatywnych świadczeń należy do dłużnika. PECL i DCFR nie odnoszą się do kwestii sposobu dokonania wyboru. Z art. 87 ust. 3 przed
projektu Gandolfi wynika, że dłużnik może dokonać wyboru zarówno przez złożenie oświadczenia drugiej stronie, jaki przez przystąpienie do świadcze nia. Istotne różnice dotyczą także skutków braku dokonania wyboru. PECL i DCFR rozróżniają między istotnym (Jundamental) i nieistotnym opóźnie niem w dokonaniu wyboru. W pierwszym przypadku uprawnienie do doko nania wyboru przechodzi na druga stronę. Jeżeliopóźnienie nie jestistotne, to druga strona może wyłącznie wezwać do dokonania wyboru w dodatko wym, rozsądnym terminie. Dopiero niedokonanie wyboru w tym terminie powoduje przejście uprawnienia. Przedprojekt Gandolfi w art. 87 ust. 4 nie czyni rozróżnienia między istotnym i nieistotnym opóźnieniem w wyborze świadczenia. Uchybienie ustalonemu w umowie terminowi powoduje przej ście uprawnienia na drugą stronę. Jeżeliuprawnienie przechodzi na wierzy
ciela, to może on także nie wybierać jednego ze świadczeń, ale odstąpić od umowy i dochodzić odszkodowania. Przedprojekt Gandolfi odnosi się także dokwestiiniemożliwości jednego z alternatywnychświadczeń (art. 87 ust. 5).
W wypadku gdyniemożliwość jednego ze świadczeń wynika z okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, to zobowiązanie tra
ci swój przemienny charakter. Jeżeli niemożliwość wynika z okoliczności,
które można przypisać jednej ze stron, to przypadek ten należy traktować jako naruszenie zobowiązania przezte stronę.
Przepisy dotyczące zobowiązań przemiennych zawiera także wiele re gulacji krajowych (§906-907 ABGB, art. 32-37 chorwackiego ZOO, §561 czeskiego i słowackiego ObćZ, art. 6:19 holenderskiego BW, art. 1189-1196 franc. c. c., §262-265 BGB, art. 1026-1033 rum.c.civ., art. 1545-1551 c.civ.
Quebecu, art. 384-389 słoweńskiego OZ, art. 72 szwaj. OR, art. 1285-1291 wł. c. civ.). Wszystkie zbadane regulacje, w braku odmiennych postanowień umowy przyznają prawo wyboru świadczenia dłużnikowi, a także że doko nanywybór nie może być odwołany bez zgody drugiej strony. W tej drugiej kwestii nie wszystkie ustawodawstwa zawierają odpowiednieprzepisy (brak ich np. w szwajcarskim OR89).
89 Co do nieodwołalności wyboru por. jednak A. Koller, Th. Guhl [w: ] Th. Guhl, Das Schweizerische..., s. 52 oraz orzeczenia szwaj. BGer BGE 50 II 40, 63 II 84.
90 Nie oznacza to oczywiście, że ten problem nie został na gruncie tych porządków praw
nych rozwiązany przez judykaturę i doktrynę.
91 H. Koziol, D. Welser, Bürgerliches..., s. 27; A. Koller, Th. Guhl [w: ] Th. Guhl, Das Schweizerische..., s. 52.
92 M. Holoub, J. Fiala, J. Bickovsky, Obćansky..., s. 495; M. Skarova [w:| O. Jehlićka, J. Svestka, M. Skarovä (red.), Obćansky..., s. 823.
93 S. Cigoj, Teoria..., s. 51.
Istotne różnice dotyczą natomiast skutków braku wyboru. Niektóre ko
dyfikacje pomijają tę kwestię (np. austriacka, czeska, słowacka i szwajcar
ska)90. Prawo austriackie i szwajcarskie nie znają generalnej konstrukcji przejścia uprawnienia do dokonania wyboru na drugą stronę. Jeżeli dłuż nik nie dokonał wyboru jednego ze świadczeń ani przez oświadczenie, ani przez świadczenie, to wierzyciel może pozwać go formułując alternatywnie żądanie pozwu.Także sąd zasądzaoddłużnika świadczenie alternatywnie.
Jeżeli dłużnik także po wyroku nie wykonuje zobowiązania, to wierzyciel ma prawo wyboru, które z alternatywnie zasądzonych świadczeń będzie egzekwował. Do chwili rozpoczęcia egzekucji dłużnik może nadal według swojego wyboru spełnić jedno z zasądzonych świadczeń. W wypadku gdy wierzyciel nie wykonuje przysługującego mu prawa wyboru świadczenia, dłużnikowiw prawie szwajcarskim i austriackim przysługują sorki z tytułu zwłoki wierzyciela91. To samo rozwiązanie przyjmuje się w prawie chorwa
ckim, czeskim92, słowackim, słoweńskim93i włoskim (art. 1287 ust. 1 c.civ.), w sytuacji w której dłużnik opóźnia się z wykonaniem przysługującego mu prawa wyboru świadczenia.
W innych porządkach prawnych kwestie niewykonania uprawnienia do wyboru świadczenia rozwiązano przez wprowadzenie instytucji przejścia uprawnienia nadrugą stronęzobowiązania. Z reguły uprawnienie przechodzi, jeżeli uprawniony wezwany przez drugą stronę niewykona swojego uprawnie
nia w wyznaczonym mu terminie. Rozwiązanie to przyjęto między innymi w §264 BGB, art. 1190 franc. c.civ. i art. 1546 ust. 2 c.civ. Quebecu. Przejście uprawnienia przewiduje także prawo chorwackie (art. 34 ust. 2 ZOO), sło
weńskie(art. 386 ust. 2 OZ) i włoskie(art. 1287 ust.2 c.civ.) w odniesieniu do sytuacji, w której wierzyciel nie wykonuje przysługującego mu uprawnienia.
Niektórekodyfikacjeodnoszą siędo sytuacji, wktórej uprawnienianie wy
konujeosoba trzecia.Prawo chorwackie(art. 35ZOO),słoweńskie (art. 387 OZ) i włoskie (art. 1287 ust. 3 c.civ.) przewidują wtakim wypadku wybór świad
czenia przez sąd. Prawo włoskie przewiduje także możliwość wyboru świad
czenia przezsąd w sytuacji, w której wyboru ma dokonać kilka osób.
Wiele kodyfikacji odnosisię także do pierwotnejinastępczej niemożliwości jednego ze świadczeń. Kodyfikacje chorwacka (art. art. 36 ZOO), francuska
(art. 1189 ust. 2 c.civ.), quebecka (art. 1545 ust. 2 c.civ.),rumuńska (art. 1029 c.civ.), słoweńska (art. 388 OZ) i włoska (art. 1288 c.civ.) wskazują, że nie
możliwość jednego ze świadczeń,za którą żadnaze stron nie ponosi odpowie dzialności,prowadzi do przekształceniazobowiązaniaprzemiennego wproste zobowiązanie. W przypadku w którym dłużnik jest zobowiązany do więcej niż dwóch alternatywnych świadczeń, w analogicznej sytuacji niemożliwość jednego z nich prowadzi do zmniejszenia liczby alternatywnych świadczeń.
To samo dotyczy sytuacji, gdy przedmiot jednego ze świadczeń jest sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. W przypadku w którym prawo wyboru przysługuje dłużnikowi, niemożliwość jednego ze świadczeń, za którą on od
powiada, zmniejsza liczbęalternatywnych świadczeń wzobowiązaniu. Jeżeli za niemożliwość świadczeniaodpowiada wierzyciel, todłużnik jest zwolniony z zobowiązania, chyba że wykona jedno z pozostałych świadczeń. W takiej sytuacji dłużnik jest uprawniony do żadania świadczenia wzajemnego oraz odszkodowania (art. 37 chorw. ZOO, art. 1548c.civ. Quebecu, art. 1030 rum.
c.civ., art. 389 słoweńskiego OZ i art. 1289 ust. 1 wl. c.civ.). W wypadku gdy wybór świadczenia należy do wierzyciela, niemożliwość jednego ze świad
czeń, za którą odpowiada wierzyciel, zwalniadłużnikaz zobowiązania,chyba że wierzyciel zażąda innego świadczenia oraz naprawi wynikłe stąd szkody.
Jeżeli wybór należy do wierzyciela, a za niemożliwość odpowiada dłużnik, to wierzyciel może zażądać innego świadczenia albo odszkodowania (art. 37 chorw. ZOO, art. 1549 c.civ. Quebecu, art. 1031 rum. c.civ., art. 389 słoweń
skiego OZ i art. 1289 ust. 2 wl. c.civ.). Podobne zasady są także przyjmowane w literaturzew tych państwach,których kodyfikacje nieodnosząsię do prob
lemu niemożliwości jednego zalternatywnychświadczeń94.
94 Por. np. A. Koller, Th. Guhl [w:] Th. Guhl, Das Schweizerische..., s. 52-53.
W niektórych kodyfikacjach wskazuje się ponadto na niedopuszczalność wykonania zobowiązania przemiennegoprzez częściowespełnienie różnych świadczeń (art. 1191 franc, c.civ., art. 1547 c.civ. Quebecu, art. 1028 rum.
c.civ. i art. 1285 wl. c.civ.).
A.2. Uzasadnienie regulacji i założenia prawnopolityczne
Zgodnie z dotychczasową regulacją propozycja przyjmuje, że w braku odmiennego postanowienia umowy lub ustawy wybór świadczenia należy do dłużnika.
Dla rozwiązania problemubraku wyboru świadczenia przez uprawnione
go propozycja przyjmuje instytucję przejścia uprawnienia na drugą stronę.
Takżew tym zakresie zdecydowano się utrzymać dotychczasowe rozwiąza
nia. Przejście uprawnienia na drugą stronę umowypo upływiedodatkowego terminuwskazanegow wezwaniujest najbardziej efektywnym i najtańszym mechanizmem prowadzącym do ustalenia treści roszczeniaprzysługującego wierzycielowi. Odrzucono rozwiązanie, w którym wierzyciel jest zmuszony do alternatywnego sformułowania treści żądania pozwu. Także to rozwią zanie prowadziłoby ostatecznie do przejścia uprawnienia dowyboru świad czenia na wierzyciela. W prawie austriackim i szwajcarskim dzieje się to jednak dopiero na etapie postępowania egzekucyjnego. Takie przesunięcie momentu przejścia uprawnienia z punktu widzenia legislacji w Polsce nie jest potrzebne. Wcześniejsze ustalenie treści zobowiązania dłużnika może być istotne np. z punktu widzenia możliwości potrącenia wzajemnych rosz
czeń stron, co pozwala uniknąć dochodzenia roszczeń przed sądem. Nie zdecydowano się także na przyjęcie modelu, w którymniedokonanie wybo ru świadczenia przez wierzycielajest traktowane jedynie jakojego zwłoka.
Przejście uprawnienia do wyboru na dłużnika jest w takiej sytuacjibardziej efektywnym rozwiązaniem. Dłużnik może sam doprowadzić do ustalenia treści zobowiązania oraz do jego sprawnego wykonania.
Odrzucono proponowane w PECL i DCFR rozwiązanie, w którym wy
różniono sytuację, gdyopóźnienie w dokonaniu wyboru jest istotne. Podział na istotne i nieistotne opóźnienie może w wielu wypadkach być niejasny.
Może to rodzić zbędne spory dotyczące przejścia uprawnienia. Dodatkowo należyzwrócić uwagę na to, że uruchomienie procedury przejścia uprawnie
nia do wyboru świadczenia na drugą stronę zależy od tej strony. Może ona natychmiast po powstaniuopóźnienia wezwać uprawnionego do dokonania wyboru. Brak natychmiastowego wezwania oznacza bierność strony, która nie powinnaprowadzić do przejścia prawa wyboruex lege.
Jako lukę w obecnej regulacji uznano brak rozstrzygnięcia dotyczącego sytuacji, w której uprawniona dowyboruświadczenia osoba trzecia uchyla się od jego dokonania. Propozycjatakże tutaj posługuje się konstrukcją przejścia uprawnienia do dokonania wyboru. Zgodnie z ogólną regułą, prawo wyboru przechodzi nadłużnika. Wezwaniedo dokonania wyboru może byćzłożone za
równo przez dłużnika, jak iprzezwierzyciela. Odrzucono przyjmowaną w nie
których porządkach prawnych konstrukcję,w której wrazie uchylania się od dokonania wyboru przezosobę trzecią, strony mogą zwrócić się o dokonanie wyboru przez sąd. Wadami takiego rozwiązania sąjego koszty oraz czas po trzebny zwykle do zrealizowania odpowiedniego postępowania przed sądem.
Inaczej niż w wielu porządkach prawnych propozycja nie odnosi się do skutków niemożliwości jednego z alternatywnych świadczeń. Wynika to z przyjętego w propozycji systemu oceny skutków naruszenia świadczenia, który nieodwołuje się zasadniczo do instytucjiniemożliwości świadczenia.
Zrezygnowano z przepisu (obecnie art. 365 §2 k.c.) wskazującego na sposób dokonania wyboru. Nie oznacza to zmiany normatywnej. Propozycja uznaje jednak, że wybór, tak jak inneakty woli, jest prawnie relewantny do piero, gdy zostanieuzewnętrzniony osobom, których dotyczy. Z tego względu podobnie jak np. w europejskich propozycjach prawa umów, a także w re gulacjiszwajcarskiej, nie ma potrzeby szczególnego przepisu,który wskazy wałby na tęprawidłowość w odniesieniu do zobowiązań przemiennych.
Proponowany przepis ma charakterdyspozytywny.
B. Komentarz
B.l. Cel i znaczenie regulacji
Celem przepisujest ustanowienie dyspozytywnych reguł, które w razie braku odmiennej regulacji umownej określiłybyzasady wykonywania zobo wiązań, w których dłużnik zobowiązany jest alternatywnie do dwóch lub więcej świadczeń. Przepis ma określić model, który w możliwie najprostszy, najtańszyi najszybszy sposób pozwoli na doprowadzenie do skonkretyzowa nia zobowiązania dłużnika, w tym umożliwi rozwiązanie trudności wiążą- cych sięz ewentualną obstrukcją wynikającą z odmowy dokonania wyboru świadczenia przez osobę uprawnioną.
B.2. Kontekst regulacji - zakres zastosowania
Przepis dotyczy zobowiązań umownych. Określa on jedynie reguły doty czące wykonania zobowiązań przemiennych.Skutki naruszenia zobowiązania przemiennego podlegają ocenie w świetle ogólnych reguł dotyczących naru
szenia zobowiązań. Okoliczności, które uniemożliwiają wykonanieświadcze nia, nie prowadzą do redukcji alternatywnychświadczeń dłużnika lub ewen tualnie do przekształcenia się zobowiązania przemiennego w zobowiązanie proste. Niemożliwość określonego świadczenia prowadzi jednak do tego, że wierzyciel nie może domagać się wykonania tego świadczenia (art. 11:4 §1 propozycji). Jeżeli dłużnik oświadczy o wyborze świadczenia, którego nie może wykonać, odrzucając jednocześnie wykonanie świadczenia, które jest możliwe, to już ta okoliczność uzasadnia roszczenia odszkodowawcze wie
rzyciela (art. 11:18 propozycji). Wierzyciel nie ma obowiązku wybrać świad
czenia, którego wykonanie jest możliwe. Wybór świadczenia niemożliwego będzieprowadził do naruszenia zobowiązaniaprzez dłużnika.To, jakieśrod
ki przysługują w takiej sytuacji wierzycielowi, zależy od okoliczności (m.in.
przyczyn niemożliwości świadczenia). Znajdują tutaj zastosowanie ogólne re
guły dotyczące naruszenia zobowiązania. Wybór świadczenia niemożliwego nie może być uznany za naruszenie obowiązku minimalizacji szkód po stro
nie wierzyciela. Nie można stąd wywodzić uprawnienia dłużnika do żądania zmniejszenia obowiązku odszkodowawczego (art. 11:2 §3 propozycji).
B.3. Wykładnia
Wybór świadczenia staje się wiążący po zakomunikowaniu go drugiej stronie. Jeżeli wyboru ma dokonać osoba trzecia, to w braku innych po stanowień umowy może on zastać zakomunikowany którejkolwiek ze stron.
Z chwilą wyboru zobowiązanie dłużnika przestaje mieć charakter prze mienny. Osoba uprawniona do dokonania wyboru nie może go następnie zmienić. Oświadczenie o dokonaniu wyboru podlega jednak ocenie z punktu widzenia ewentualnych wad dotyczących jego złożenia (wyłączona swobo da w jego złożeniu, pozorność, błąd itd.). Złożenie oświadczenia o wyborze
pod warunkiem rozwiązującym należy uznać za niedopuszczalne. Byłoby to sprzecznez celem wyboru, któryma doprowadzić do jednoznacznego ustale nia treści zobowiązania dłużnika.
Zasadniczo po upływie terminu wskazanego w umowie wybór świad czenia powinien być dokonany natychmiast. Odpowiedni termin wyznaczo
ny uprawnionemu przez drugą stronę powinien zatem uwzględniać przede wszystkim środkikomunikacji, którymi posługują się strony. Niemożliwość lub trudności w ocenie, spełnieniektórego ze świadczeń będzie korzystniej sze dla dokonującego wyboru, niejest okolicznością, która uzasadnia prze dłużenie terminu.
Uprawnienie do wyboru świadczenia może przechodzić kilkukrotnie.Je
żeli wyboru nie dokona osoba trzecia, uprawnienieprzechodzi na dłużnika.
Jeżeli w takiej sytuacjiwyboru nie dokona dłużnik, uprawnienie przechodzi na wierzyciela. Nie zamyka to drogi dokolejnego przejścia, jeżeli wierzyciel, np. ze względu na zmienione okoliczności, sam zacznie zwlekać z wyborem świadczenia. Uprawnienie nie może jednak powrócić do osoby trzeciej.
B.4. Przykłady
1. Dłużnik jest uprawniony do wyborujednego ze świadczeń opiewają
cych na akcje różnych spółek. Dłużnik zwleka z dokonaniem wyboru mimo wezwania przez wierzyciela.
[Uprawnienie przechodzi na wierzyciela. Jeżeli ten także nie dokonu je wyboru, oczekując na korzystne ukształtowanie się kursu, to dłużnik ma prawowezwać go dodokonania wyboru, aby po bezskutecznym upływie wskazanego terminu sam dokonać wyboru],
2. Dłużnik jest uprawniony do wyboru jednego ze świadczeń opiewają
cych na akcje różnych spółek. Po upływie terminu wskazanego w umowie wierzyciel w rozmowie telefonicznej wzywa dłużnika do dokonania natych miastowego wyboru. Dłużnik domaga się dwóch dnido namysłu.
[Brak jest podstaw do uwzględnienia takiego żądania. Brak okoliczno
ści, które wskazywałyby na konieczność przedłużenia terminu do dokona nia wyboru, a bezpośredni charakter komunikacji pozwala na przyjęcie, że w razie braku natychmiastowego rozstrzygnięcia dłużnika uprawnienie przechodzi nawierzyciela],
3. Dłużnik byłzobowiązany alternatywnie do świadczenia dachówki ce ramicznej lub gontu bitumicznego według wyboru wierzyciela. Wierzyciel nie dokonuje wyboru, oczekując na ekspertyzę dotycząca możliwości zasto
sowania poszczególnych materiałów.
[W takim wypadku termin wyznaczony w wezwaniu przez dłużnika powinien uwzględniać czas potrzebny do sporządzenia ekspertyzy. Nieza leżnie od odroczenia przejścia uprawnienia do wyboru świadczenia, należy uznać, że wierzycielnarusza obowiązek współdziałania, jeżeli w ustalonym w umowie terminie nie dokonałwyboru świadczenia].
4. Dłużnikjest zobowiązany alternatywnie do świadczenia wskazanych co dotożsamości wazy greckiej zV wp.n.e. lub obrazu Luki Giordano. Obraz
uległ zniszczeniu wwyniku nieszczęśliwego wypadku.Uprawniony do wybo
ru wierzyciel, nie wiedząc otym fakcie, domaga sięświadczeniaobrazu.
[Oświadczenie nie jest nieważne. Brak możliwości świadczenia prowadzi do naruszenia zobowiązania. Jeżeli dłużnik dochował należytej staranno
ści, wierzycielowi nie przysługuje roszczenie odszkodowawcze. Niemożli wośćświadczeniapozbawia go także roszczenia owykonaniezobowiązania.
Wierzyciel może jednak odstąpićodzobowiązania lubewentualnie domagać się surogatów].
ART. 7. WYKONYWANIE ZOBOWIĄZANIA PRZEZ OSOBĘ TRZECIĄ
§1. Wierzyciel może odmówić przyjęcia świadczenia od innej osoby niż dłużnik jedynie wtedy, gdy ma wtymusprawiedliwiony interes.
§2. Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby,która od
powiada za długdłużnika.
A. Podstawy regulacji
A.l. Analiza prawnoporównawcza - źródła
Obecnie obowiązujący kodeks cywilny daje dłużnikowi możliwośćposłu
żenia się osobami trzecimi przy spełnianiu należnego wierzycielowi świad
czenia. Artykuł 356 k.c. statuuje zasadę, zgodnie z którą na dłużniku nie ciąży obowiązek osobistego wykonania zobowiązania. Paragraf 2 przyto czonego przepisu przewiduje w trzech enumeratywnie wymienionych sytu
acjach odstępstwo od powyższej zasady. Wierzyciel bowiem może żądać oso
bistego świadczenia dłużnika, jeżeli wynika to z treści czynności prawnej, ustawy, bądź zwłaściwości świadczenia.
Kwestia dopuszczenia uczestnictwa innych osób w wykonaniu zobowią zania znajduje powszechny wyraz w regulacjach europejskiego prawa umów.
W przytoczonych poniżej regulacjach prawnych, świadczenie osoby trzeciej stanowi (w braku przypadków wykluczających taką możliwość) wykonanie zobowiązania ze skutkiem zwalniającym dłużnika. Regulacje normatywne poszczególnych porządków krajowych iprojekty unifikacji prawaumów przyj
mują zasadę, zgodnie zktórą dłużnik niejest zobowiązany do osobistego speł nieniaświadczenia. Różnice pojawiają się na poziomie sformułowania normy regulującej tę kwestię i zakresu szczegółowości normowanego zagadnienia.
Jedne bowiem rozwiązania pod tytułem „świadczenie przez osobę trzecią” wyrażają wyłącznie zasadę dopuszczalności wykonania zobowiązania przez osoby trzecie, inne natomiast rozszerzają treść normy i włączają w zakres regulacji instytucję wstąpienia w prawa zaspokojonegowierzyciela.
