Roman Darowski
Jakub Ortiz SJ (1564—1625), profesor
filozofii w Poznaniu i w Akademii
Wileńskiej
Studia Philosophiae Christianae 19/2, 5-24
R
O
Z
P
R
A
W
Y
S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h ris tia n a e A T K
19/1983/2
RO M A N D A R O W S K I S J
JAKUB ORTIZ SJ (1564—1625), PROFESOR FILOZOFII W POZNANIU I W AKADEMII WILEŃSKIEJ
W stęp. 1. B io g ra fia . 2. D o ro b e k filo z o fic z n y O rtiz a . 3. P o g lą d y filo z o ficzne. 3.1. L o g ik a . 3.2. P sy c h o lo g ia . 3.3. M e ta fiz y k a . P o d s u m o w a n ie .
W dotychczasowej literaturze istnieją o Ortizie jedynie nie zbyt liczne wzmianki, często nieścisłe, a niekiedy b łę d n e 1. Nie badano dotąd dokładniej ani dziejów jego życia, ani spu ścizny filozoficznej i teologicznej, ani poglądów. Chęć prześle dzenia przeszłości naszej k u ltu ry i obcych wpływów na nią wymaga zajęcia się także mniej znanym i jej przedstawiciela mi, którzy jednak odegrali pewną rolę w tej dziedzinie.
1 A. e t A. d e B a c k e r — C. S o m m e rv o g e l, B ib lio th è q u e de la C o m p a gnie d e J é su s , t. 5, B r u x e lle s —P a r i s 1894, k ol. 1963; W. K o ja lo w ic z W ijuk, M isc e lla n e a r e r u m ad s ta tu m E cclesia e in M agno L itu a n ia e D ucatu p e r tin e tia , V iln a e 1650, s. 121; B. B a liń s k i, D a w n a A k a d e m ia W ileńska, P e te r s b u r g 1862, s. 93, 112, 115; S. R astow iski, L itu a n i- carum S o c ie ta tis J e s u h is to r ia r u m lib r i d e c e m . R eco g n . J . M a rtin o v , P arisiis 1877, s. 281, 432, 466; S. Z a łę sk i, J e z u ic i w P o lsce, t. 2, L w ó w 1901, s. 642; t. 4, K ra k ó w 1905, s. 96, 112, 439; S. C h o d y n ic k i, S e m in a rium w ło c ła w s k ie , W ło c ła w e k 1904, s. 17; F. S te g m ü lle r, J e s u ite n th e o logie in sc h w e d is c h e n B ib lio th e k e n , „ A rc h iv u m H is to ric u m S o c ie ta tis Iesu” (R om a), v ol. X V II I (1949), s. 186; L. P ie c h n ik , D zia ła ln o ść j e z u i tów n a p o lu s z k o ln ic tw a w P o z n a n iu w X V I w ., „N asza P rz e s z ło ś ć ” , t. 30, 1969, s. 192; L. P ie c h n ik , P o c z ą tk i A k a d e m ii W ile ń s k ie j 1569— 1600, „Nasza P rz e s z ło ś ć ” , t. 40, 1973, s. 107; H isto ria n a u k i p o ls k ie j, t. 6:
D o k u m e n ta c ja b io -b ib lio g ra fic z n a . O p ra ć . L. H a jd u k ie w ic z , W ro c ła w 1974, s. 481— 482; I.,. P ie c h n ik , A k a d e m ie i u c z e ln ie je z u ic k ie , (w :) D zie je teo lo g ii k a to lic k ie j w P olsce. P o d re d . M . R e c h o w ic z a , t. 2, cz. 2, Lublin 1975, s. 72, 79, 97; R. P le ć k a itis , F e o d a lizm o la ik o ta r p io filo s o fija L ietu vo je fF ilo z o fia o k r e s u fe u d a liz m u n a L itw ie ] , V iln iu s 1975, s. 13, 393, 457; L. P ie c h n ik , O rtiz J a k u b , (w :) S ło w n i k te o lo g ó w p o ls k ic h . Praca zb ió r, p o d re d . E. H. W y c z a w sk ie g o (w d ru k u ) ; J. P o p la te k , Sło w n ik b io g r a fic z n y je z u itó w X V I w ., k. 370 (m a sz y n o p is w A r c h i wum T o w a r z y s tw a J e z u s o w e g o w K ra k o w ie ); N o ta tk i B. N a to ń s k ie g o ; Polski s ło w n ik b io g r a fic z n y , t. 24, W ro c ła w 1979, s. 266—268 (B. N a - toński).
W niniejszym artytkuile przedstaw ię najpierw koleje życia O r tiza, przede wszystkim na podstawie współczesnych m u źró deł rękopiśm iennych o pierwszorzędnej wartości, zaczerpnię tych z Centralnego Archiwum Jezuitów w Rzymie, następnie podam opis jego spuścizny filozoficznej (niektóre jej pozycje nie były dotąd znane) oraz przedstawię jego główne poglądy filozoficzne.
O rtiz był również teologiem i posiada znaczny dorobek w tej dziedzinie. Ta jego działalność wykracza jednak poza ra my obecnego opracowania.
1. B IO G R A F IA
Jakub Ortiz (Ortizius, Orticius, Hortisius) był Hiszpanem i urodził się w r. 1564 (lub 1565) w mieście Cabra w A ndalu z j i2. W ykształcenie średnie zdobył w Montilla, następnie stu diował przez 3 lata filozofię i przez pół roku teologię w Kor- dobie. Dnia 16 XI 1583 r. w stąpił do Towarzystwa Jezuso wego i w Kordobie odbył dw uletni nowicjat. Po jego ukoń czeniu przez 2 lata studiow ał teologię, prawdopodobnie w Se willi, ale nadal pozostał klerykiem. W r. 1587 został w ysłany do Siedmiogrodu na misję kontrreform acyjną, kierowaną z woli króla Stefana Batorego przez jezuitów polskich. Misja potrzebowała pomocy, gdyż w czasie zarazy w lipcu i sierp niu 1586 r. zmarło 26 jej pracowników. Zasięgnąwszy po dro dze inform acji u Antoniego Possewina w Padwie, Ortiz podą żył w raz ze swym rodakiem o tym samym nazwisku, Micha łem Ortizem, do Siedmiogrodu przez Poznań i Jarosław, gdzie 29 IX 1587 r. spotkał się z prowincjałem jezuitów w Polsce,
2 D a n e b io g ra fic z n e O rtiz a o ra z in f o rm a c je o je g o d z ia ła ln o ś c i z a w ie r a j ą p rz e d e w s z y s tk im je z u ic k ie k a ta lo g i ro c z n e (b r e v e s ) i tr z y le t n ie (tr ie n n a le s ), z a c h o w a n e w A rc h iv u m R o m a n u m S o c ie ta tis Ie s u (s k ró t: A R S I): k a ta lo g ro c z n y p ro w , a n d a lu z y js k ie j, 1585 (B aet. 8, f. 17),
k a ta lo g i ro c z n e p ro w , p o ls k ie j z l a t 1590— 1608 (Pol. 43), k a ta lo g i ro c z n e p ro w , lite w s k ie j z l a t 1609— 1625) (L ith . 6), k a ta lo g i tr z y le tn ie z la t 1590 (Pol. 7 II f. 135), 1593 (tam że, f. 164), 1597 (Pol. 7 I, f. 208), 1599 (tam że, f. 261), 1603 (ta m ż e , f. 323), 1606 (Pol. 8, f. 8); 1622 (L ith. 6,
f. 185). K a ta lo g i tr z y le tn ie p o d a ją ilo ść p rz e ż y ty c h la t, a n ie r o k u r o d z e n ia , d la te g o d o k ła d n e u s ta le n ie r o k u u r o d z e n ia n ie j e s t m o żliw e. — F o to k o p ie lu b m ik ro film y w ię k sz o śc i w y m ie n io n y c h w ty m a r t y k u le ź ró d e ł do b io g r a fii O rtiz a z n a jd u ją się w A rc h iw u m T. J . w K r a k o w ie. — w y p is y z n ie k tó r y c h ź ró d e ł A R S I p rz e s ła ł m i o. G eo rg e s B o t- t e r e a u S J , A rc h iw a riu s z w A R S I, k tó r e m u p r a g n ę za to w y ra z ić szcze r ą w d zięczn o ść.
Janem Paw łem Сапцрапо 3. Z jego polecenia udał się do Alba Julia (G yulafehérvâr) i tam objął stanowisko nauczyciela w klasie syntaksy \ Po w ydaleniu jezuitów z Siedmiogrodu w grudniu 1588 r., O rtiz w yjechał do Lublina, gdzie uczył syn taksy (1589) i poetyki do czerwca 1590 r., następnie zaś prze niósł się do Poznania. Tam 31 III 1591 r. przyjął święcenia kapłańskie. Dnia 5 V 1591 r. rozpoczął w ykłady filozofii w Poznańskim Kolegium Jezu itó w 5, prowadząc je do r. 1594. Oprócz kleryków jezuickich słuchaczami jego byli studenci świeccy. Z tego okresu pracy dydaktycznej O rtiza zachował się rękopis dialektyki, kom entarz do Organonu Arystotelesa oraz tezy z dialektyki i logiki, bronione podczas dysput przez dwu jego uczniów. Natom iast z okresu bezpośrednio poprze dzającego jego pracę jako wykładowcy w Poznaniu pochodzą prawdopodobnie tezy z całości filozofii. Mimo że O rtiz nie po siadał jeszcze stopnia naukowego, powołano go w r. 1594 na wykładowcę filozofii w Akademii W ileńskiej na miejsce wspo mnianego już Michała Ortiza, który przeszedł na Wydział Te ologiczny. Dopiero w skutek interw encji M arcina Smigleckie- go (z 7 II 1595 r.) generał zakonu Klaudiusz Aquaviva po zwolił Ortizowi podjąć zakończone pomyślnie starania o uzy skanie m agisterium sztuk wyzwolonych i filozofii ·. Od stycz nia 1596 r. do końca 1597 r. Ortiz prowadził następny kurs filozofii w Akademii W ileńskiej, nie skończył jednak całego trzyletniego kursu, gdyż zlecono m u w ykłady teologii dog matycznej w Poznaniu. W ykłady filozofii (trzeci rok) konty nuował po nim Hieronim S tefanow ski7.
3 Zob. n a te n te m a t k o re s p o n d e n c ją J a n a P a w ła C a m p a n o do g e n e
rała z a k o n u , K la u d iu s z a A q u a v iv y : 21 IX 1587 r. z J a r o s ła w ia (A R SI, G erm . 167, f. 359v i 361v), 4 X 1587 r. z J a r o s ła w ia (G erm . 168, f. 1—l v).
4 E p isto la e e t a cta je s u ita r u m T r a n s y lv a n ia e te m p o r e p r in c ip u m B â th o ry (1571— 1613). Ed. A. V e re ss, B u d a p e s t 1913, t. 2, s. 234 o raz K o re sp o n d e n c ja K się d z a J a k u b a W u jk a z W ą g ro w c a z la t 1569— 1596, wyd. J a n S y g a ń s k i, P o z n a ń 1917, s. 171 (te n s a m l i s t W u jk a d o A q u a vivy z d n ia 8 X I I 1587 r . z K o lo ż w a ru [C laudiopoliis, C lu j]). 5 J . P . C a m p a n o do A q u a v iv y 6 IV 1591 r. z K a lis z a (A R S I, G erm . 169, f. 8 6). O d z ia ła ln o ś c i O rtiz a w P o z n a n iu d o ść o b s z e rn ie in f o r m u ją Acta e t h is to r ia C o lleg ii P o sn a n ie n s is S. I., 1574— 1606 (W a rsz a w a , A r chiw um A rc h id ie c e z ji W a rs z a w s k ie j, r k p s 440), f. 179v, 182, 182v, 184, 186, 187v, 192v, 195, 196, 196v.
1 O d n o śn y lis t S m ig le c k ie g o z W iln a z n a jd u je sią w A R S I, G erm . 174, f. 112.
7 Zob. R. D a ro w s k i, H ie r o n im S te f a n o w s k i S J (1568— 1606) — p r o fe
sor filo z o fii w P o z n a n iu i W iln ie , „R o c z n ik i F ilo z o fic z n e ” , t. 28, 1980, s. 167— 181.
Z wileńskiego okresu pracy dydaktycznej Ortiza znane nam są rękopiśmienne w ykłady dialektyki (Summula), logiki, czę ści psychologii oraz metafizyki, a także drukowane tezy z ca- cości logiki, których w 1597 r. bronił A ustriak K w iryn Kno- gler 8.
W styczniu 1598 r. Ortiz wziął udział w otw arciu Wydziału Teologicznego w Kolegium Poznańskim i wraz z Anglikiem Ryszardem Singletonem rozpoczął tam w ykłady teologii dog m atycznej 9. Uczęszczali na nie jezuici, benedyktyni, cystersi, franciszkanie, augustianie i klerycy diecezjalni. W zamierze niu jezuitów Kolegium Poznańskie miało wkrótce otrzymać przywilej Akademii. W tym celu miał przybyć do Poznania na rektora uczelni Marcin Smiglecki.
W sierpniu 1601 r. Jakub O rtiz udał się do Wilna, by zająć miejsce Michała Ortiza na katedrze teologii dogmatycznej w tam tejszej Akademii. Przed czerwcem 1603 r. Ortiz został promowany na doktora teologii10, a w 1609 r. objął urząd kanclerza Akademii Wileńskiej. W czasie pożaru miasta 1 VII 1610 r. zniszczone zostały także gmachy Akademii. W okresie ich odbudowy (1610— 1613) Ortiz w ykładał w P u ł tusku teologię m oralną i polemiczną, a także homiletykę. Po powrocie do uczelni wileńskiej w lecie 1613 r. został ponow
8 Z te g o o k re s u p r a c y d y d a k ty c z n e j O rtiz a p o c h o d z i ta k ż e d r u k „ T h r e n i in o b itu m N o b ilis e t G e n e ro si a d o le s c e n tis N ico la i S z y m a n o w sk i, s tu d io s i p h ilo so p h ia e in A c a d e m ia V iln e n s i S o c ie ta tis Ie s u , a iu - v e n tu t e e iu s d e m A c a d e m ia e sc rip ti" , V iln a e , in o ffic in a A c a d e m ia e S o c ie ta tis Ie s u . C h ris to p h o ru s P a tr o , A n n o 1596, 4°, k. n lb . 20 (E str., t. X X X , s. 335, p o d : S z y m a n o w s k i M .; k o rz y s ta m z egz. B ib l. C z a r to r y sk ic h w K ra k o w ie , C im . 1959 I). D ru k — p o d e d y k a c ji — z a w ie ra te k s t m o w y w y g ło sz o n e j w 1596 r. n a p o g rz e b ie M. S z y m a n o w sk ie g o , s t u d e n ta m e ta fiz y k i (a w ię c b y ł on ju ż n a trz e c im r o k u k u rs u ) w A k a d e m ii W ile ń sk ie j, g d z ie w y k ła d a ł w ła ś n ie O rtiz. M ow ę w y g ło sił A n d rz e j M ięd zy b o ż, ta k ż e s tu d e n t filozofii. W d r u k u ty m o p u b lik o w a n o n a d to w ie rs z e ż a ło b n e (tre n y ) 40 a u to r ó w , k o le g ó w z m a rłe g o , k tó r e z a w ie r a ją w ie le e le m e n tó w filo zo ficzn y ch . W sa m e j zaś m o w ie z n a j d u je się p o c h le b n a w z m ia n k a o O rtiz ie : „ D einde ... V iln a m v e lu ti ad p r a e s ta n tis s im a r u m a r tiu m c e r tis s im u m d o m ic iliu m se c o n tu lit [S zy m a n o w s k i], n a c tu s ą u e p r a e c e p to r e m o m n i n o n m o d o e ru d itio n is, v e r u m e tia m p ie ta tis g e n e re p e r fe c tu m as p e r p o litu m , e u m u t p a r e n te m c o le b a t, a q u o e tia m u t filiu s d ilig e b a tu r..." (k. 4).
9 A c ta e t h is t. C oll. P o sn a n ., r k p s cy t., f. 76, 76v, 195, 196, 196v; zob.
ta k ż e f. 200 i 201v; A n n a le s C oll. P o s n a n ., K ra k ó w , B ib l. Ja g ie llo ń s k a , r k p s 5198, t. 1, f. 38; R. S k rz y n e c k i, P r o v in c ia e P o lo n ia e o r tu s e t p ro g ressu s, 1540— 1607, (p rz e d r. 1939 w e L w o w ie) O sso lin e u m , r k p s 628, s. 423.
10 L a u re a e a c a d e m ic a e ... in A lm a A c a d e m ia V iln e n s i S . 1., W ilno, B ib lio te k a U n iw e rs y te c k a , r k p s P 2-D C 1, s. 93, zob. ta k ż e s. 157.
nie jej kanclerzem, którą to godność piastował aż do swej śmierci. Jako profesor teologii dogmatycznej (do r. 1619), ko mentował Sum m ę teologiczną św. Tomasza z Akwinu, wzoru jąc się przede wszystkim na dziełach Grzegorza z Walencji (w kw estii Niepokalanego Poczęcia NMP utrzym yw ał pogląd Dunsa Szkota) u.
O rtiz był profesem 4 ślubów (Pułtusk, 10 VIII 1597 r . ) 12, wieloletnim doradcą rektora Akademii, członkiem Rady Prow in cji (1614— 1618) i uczestnikiem kongregacji Prow incji Polskiej T.J. od r. 1597, a potem Prow incji L itew sk iej13, do której nale
11 Z n a n y n a m o b e c n ie d o ro b e k O rtiz a z z a k re s u te o lo g ii z a w ie ra d r u k o w a n e C o n c lu sio n e s th e o lo g ic a e e x S e c u n d a S e c u n d a e D iv i T h o m a e ze s ty c z n ia 1617 r. (w d r u k u o m y łk o w o : 1917!) o ra z w y k ła d y rę k o p iś m ien n e. C o n c lu sio n e s th e o lo g ic a e s k ła d a ją się z 3 części: D e fid e , spe et c a rita te ; D e iu r e e t iu s titia o ra z P ro p o sitio n e s m o r a le s h is p a rtib u s fa m ilia r e s (tj. a k tu a ln e szczeg ó ln ie n a L itw ie , tu m . in. in t e r e s u j ą ce o p in ie o k o n tr a k ta c h ) . Ic h a u to r s tw o u s ta lo n o n a p o d s ta w ie p o ró w n a n ia ich z o d p o w ie d n im i w y k ła d a m i rę k o p iś m ie n n y m i. E s tr e ic h e r u m ie szcza je p o d n a z w is k ie m d e fe n d e n s a , k tó r y m b y ł J e r z y M a r tin i (t. X X II, s. 195; z a m ia s t G e o rg iu s p o d a n o p o m y łk o w o : G re g o r, i r. 1817). E g z e m p la rz d r u k u z n a jd u je się w B ib lio te c e J a g ie llo ń s k ie j w K r a k o wie, sy g n .: 589011 II I. T a s a m a B ib lio te k a p rz e c h o w u je n a s tę p u ją c e w y k ła d y rę k o p iś m ie n n e O rtiz a : V o lu m e n c a s u u m c o n sc ie n tia e ... A. D. 1613 in co lleg io P u lto v ie n s i (rk p s 2152); I n p r im a m p a r te m D iv i T h o m a e c o m m e n ta riu s : D e D eo u n o e t tr in o , D e a n g elis, V iln a e 1615— 1617 (rk p s 2051); D e iu r e e t iu s titia , D e iu s tific a tio n e e t p r im a tu , V iln a e 1615/16 (rk p s 2050); C o m m e n ta r iu s th e o lo g ia e sc h o la stic a e De V e rb o Incarnato... in A c a d e m ia V iln e n s i, 1617 (rk p s 2847); I n s e c u n d a m p a r tem D iv i T h o m a e A q u in a t is c o m m e n ta r ia , W iln o 1618 (rk p s 2154). N a to m ia st B ib lio te k a U n iw e rs y te c k a w U p p s a li p o s ia d a je g o w ile ń s k i k o m e n ta rz z r . 1604 d o części S u m m y te o lo g ic z n e j T o m a sz a z A k w i nu (bliższe d a n e u S te g m ü lle ra , a r t . cy t., s. 184— 185). — N a d z ia ła ln o ś ć O rtiza n a p o lu te o lo g ii i filo zo fii rz u c a ś w ia tło ró w n ie ż n ie z n a n y E stre ic h e ro w i d r u k o w a n y p r o g r a m u ro c z y s te j d y s p u ty , s ta n o w ią c e j końcow y a k t p rz e w o d u d o k to rs k ie g o z z a k re s u te o lo g ii w sp o m n ia n e g o pow yżej Je rz e g o M a r tin i o ra z p r o g r a m e g z a m in u m a g is te rs k ie g o z f i lozofii w p r z y p a d k u tr z e c h in n y c h b a k a ła rz y . P ro m o c ja o d b y ła się w A k a d e m ii W ile ń sk ie j d n ia 13 V II (III. Id u s Iu n ii) 1617 r., a p ro m o to re m b y ł J a k u b O rtiz , w ó w c z a s k a n c le rz A k a d e m ii i p ro f e s o r z w y c z a j ny te o lo g ii. T e n s a m d r u k z a w ie ra c ie k a w ą in f o r m a c ję o sp o so b ie w y z n a c z a n ia te m a tó w n a e g z a m in m a g is te r s k i z filo zo fii, m ia n o w ic ie trzy r a z y o tw ie r a n o n a c h y b ił tr a f i ł te k s t A ry s to te le s a i te z a g a d nienia m ie li w y ja ś n ić e g z a m in o w a n i (zob. ta m ż e : Q u a e stio n e s a DD. P hilo so p h ia e b a c c a la u re is a n te p r o m o tio n e m e n u n c le a n d a e , q u a e eis, ter a p e rto A r is to te le , o b tig e r u n t). W in te r e s u ją c y m n a s p r z y p a d k u były to n a s tę p u ją c e z a g a d n ie n ia : 1) Co to j e s t czas? 2) C zy n ie b o je s t n iezn iszczaln e? 3) C zy d z ię k i in te r w e n c ji b o ż e j m o ż liw y je s t b y t n ie skończony (i n f i n i t u m )? — E g z e m p la rz o m a w ia n e g o d r u k u z n a jd u je się w B ib lio te c e J a g ie llo ń s k ie j w K ra k o w ie , sy g n .: 589042 III.
żał od г. 1608. Znał język hiszpański, łaciński, grecki, hebrajski i polski.
W czasie zarazy w Wilnie w 1625 r. schronił się wraz ze słuchaczami teologii do Nieświeża, gdzie — chory już od kilku lat na gruźlicę — zmarł dnia 11 X 1625 r.14
Wielorakie zajęcia i funkcje, jakie pełnił Ortiz, świadczą o poważaniu i szacunku, jakim darzyli go współcześni. Podkre ślano szczególnie zdolności i roztropność; a bardzo pochlebne świadectwo w ystaw ił mu autor anonimowego nekrologu 15.
2. D O R O B E K F IL O Z O F IC Z N Y O R T IZ A
Na znany nam obecnie dorobek Ortiza w dziedzinie filozo fii składają się dwa drukowane zbiory tez oraz trzy ręko pisy prowadzonych przez niego wykładów. Omówimy je w porządku chronologicznym.
I. Assertiones ex universa philosophia.
P ars I. In Collegio Posnan. Soc. Iesu. Posnaniae 1591, folio, (D rukarnia Wolrabowska)
C. Som m ervogelle i R. Pleckaitis 17 uw ażają Ortiza za auto ra tych tez, natom iast Estreicher rejestruje je bezimiennie pod hasłem Assertiones (t. XII, s. 251). Podobnie bez autora podaje ten zbiór M. Wojciechowska 1S. Estreicher sygnalizował nadto, że egzemplarz druku znajdował się w Bibliotece Swi- dzińskich. Obecnie jednak ani C entralny K atalog Starych D ru ków, znajdujący się w Bibliotece Narodowej w Warszawie, ani katalog Biblioteki Krasińskich (do których włączono zbiory
13 W ie d e ń , O e ste r r e ic h is c h e N a tio n a lb ib lio th e k , C od 11977: A c ta c o n g re g a tio n u m , i. 126v (r. 1597), f. 144v <1599), f. 155v (1603), 170v (1606), f. 183v (1607); L ib e r o r d in a tio n u m P ro v. L ith u a n ia e , W ilno, B ib lio te k a U n iw e rs y te c k a , r k p s F3— 2382, s. 270 (r. 1603), s. 279 (1606), s. 283 <1607),
S. 289 (1611), s. 298 (1614), s. 303 (1615).
14 A R S I, H ist. Soc. 44, f. 30v (D e fu n c ti; o fic ja ln a d a ta śm ierci). 15 W ro c ła w , O sso lin e u m , r k p s 96: C a ta lo g u s se c u n d u s C o lleg ii V iln e n -
sis S. I., 1597, f. 25 („ va let in g e n io e t iu d ic io ’’)·, A R S I, S u m m a r io la e o r u m q u i p o s t u lt im a m C o n g r e g a tio n e m P r o v in c ia le m in L ith u a n a P r o v in c ia v it a fu n c ti [su n t], L ith . 61, f. 48— 49, g d zie m . in. n a p is a n o o n im : „Vir m e m o r ia p e r e n n i d ig n u s , e t c u m d e u tr a q u e h u iu s re g n i P ro v in c ia , t u m m a x im e d e L ith u a n ia o p tim e m e r itu s . M ira in eo in g e n ii s u b lim ita s e t c e le rita s c u m ra ra q u a d a m e t a d m o d u m g ra ta s im p lic ita te a n im iq u e c a n d o re c e r ta b a n t. ... in d e fe s s i la b o r is e x e m p la r ...” Z ob. ta k ż e A n n u a e L ith u a n a e P ro v in c ia e , 1625 (L ith . 38, f. 180 i 402) o ra z w y żej, p rz y p is 8.
>" D zieło i m ie js c e c y to w a n e w p rz y p is ie 1.
17 Dz. c y t., s. 457.
Świdzińskich — obie biblioteki tworzą obecnie Zbiory Spe cjalne Biblioteki Narodowej) nie zaw ierają o nim wzmianki. Nie udało się też odnaleźć innego egzemplarza. Nie można więc sprawdzić, czy druk ten zawiera jakieś bliższe dane o autorze i czasie dysputy. W grę mogły wchodzić dwie po świadczone źródłowo dysputy: 28 IV 1591 r. z okazji rozpoczę cia zajęć po feriach wielkanocnych oraz 8 X tegoż roku z oka zji rozpoczęcia roku szkolnego19. Ponieważ jednak wiadomo, że dysputa październikowa dotyczyła logiki, którą Ortiz od maja tego roku wykładał, dlatego jest wielce prawdopodobne, że dysputa, o którą chodzi, odbyła się w kw ietniu i że auto rem tez jest Ortiz, który po wyjeździe w lutym 1590 r. Jana K lein a20, wykładowcy filozofii w Poznaniu w latach 1587- 1590, był wśród jezuitów poznańskich jedynym człowiekiem, mogącym się podjąć prowadzenia tego rodzaju dysputy.
II. Rękopis wykładów logiki
Poznań, Kolegium Jezuitów, 1591/92, format: 20X16,5 mm, skryptor nie znany, k. 386 liczbowanych później ołówkiem w niektórych tylko miejscach, pismo jednej ręki, k arty nie zapisane: 2— 4, 78—80v, 81v—90v, 377v—378v+ 1 5 na końcu rę kopisu, oprawa pergam inowa współczesna.
— Kraków, Biblioteka Jagiellońska, rkps 2654 II. Rękopis składa się z następujących części:
19 „28 [A p rilis 1591] H a b ita e s t d is p u ta tio P h ilo so p h ic a , p r a e s e n tib u s
R [ev eren d i]s P . P a tr ib . P [ a t] r e V is ita to re [L. M a se lli] e t P ro v in c ia li [J. P . C a m p a n o ], C a n o n icis e t n o n p a u c is N o b ilib u s " , A c ta e t h is t. Coll. P o s n a n ., r k p s c y t., f. 182v; „14 K a le n d . Maid [18 IV 1591] P. L u - d o vicu s M a s e lli V is ita to r , c o m ita tu s P. P r o v in c ia li P o s n a n ia m v e n it ... E t q u o n ia m te m p u s r e n o v a tio n is s t u d io r u m im m in e b a t, d is p u ta tu m est in P h ilo so p h ia ...” , A n n a le s C oli. P o s n a n . S. I., r k p s c y t., t. 1, f. 30. O b a p rz e k a z y m ó w ią o ty m sa m y m fa k c ie , a le p o d a ją in n y d z ie ń d y sp u ty . P rz e k a z pierw iszy jeist b a rd z ie j w ia ry g o d n y , g d y ż p o c h o d z i z d a riu s z a , p is a n e g o n a bieżąco, p o d c z a s g dy R o c z n ik i b y ły p is a n e p ó źn iej. — O ty m , że d y s p u ta 8 X 1591 r . d o ty c z y ła lo g ik i, ś w ia d c z ą
te s a m e A c ta e t h is t. C oll. P o s n a n ., f. 184 o ra z A n n a le s C oll. P o sn a n ., f. 30v. T e z y n a tę d y s p u tę z n a jd u j ą się w o m ó w io n y m p o n iż e j r ę k o pisie w y k ła d ó w lo g ik i, g d zie p o d a n o n a z w is k o p rz e w o d n ic z ą c e g o d y s p u ty ( k tó ry z r e g u ł y b y ł a u to r e m tez). O te j p r o w a d z o n e j p rz e z O rtiz a dyspucie p o s ia d a m y d o d a tk o w e św ia d e c tw o w liśc ie , ja k i H ie ro n im L aeliu s A u r itiu s s k ie ro w a ł 11 X 1591 r. z P o z n a n ia do g e n e r a ła J e zuitów K la u d iu s z a A q u a v iw y : „ H uius m e n s is 7“ e t 8° A s s e r tio n e s s u n t p ropositae t u m th e o lo g ic a e , t u m p h ilo so p h ic a e , h a s P. O r tiz iu s , illa s P. B r a n tu s d e fe n d i t”, A R S I, G e rm . 169, f. 288.
20 Zob. R. D a ro w s k i, J a n K le in S J (1556— 1601), w y k ła d o w c a filo zo fii w P o z n a n iu , „ S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e ” , 16 (1980) 2, s. 145— —160.
1. Introductio in logicam Aristotelis in quatuor partes dis
tine ta, Anno Domini MDXCI [1591] Die 7 Maii, k. 1—70 —
Jest to tzw. dialektyka (logika formalna), której tem atem są trzy działania umysłu.
2. Assertiones ex universa logica, k. 71—75.
Stefan Szoldrius Posnaniensis dedykuje je Andrzejowi Ko- ścieleckiemu, dziekanowi poznańskiemu i członkom kapituły katedry poznańskiej. Na końcu znajduje się notatka: „Defen
dentur ab eodem in Collegio Posnaniensi Societatis lesu. Prae side patre Jacobo Ortizio in eodem Societatis Collegio Philo sophiae Professore. Mense Aprili A nni 1592 die 26. hora 19”.
Zbiór zawiera 40 tez w ybranych zagadnień z całości logiki. Szołdrski (Szoldrius) bronił ich po upływie roku od rozpo częcia wykładów przez Ortiza. Do kodeksu zostały wpisane później, po Zakończeniu wykładów logiki (tezy opisane poni żej są wcześniejsze).
3. Assertiones logicae in Collegio Posnaniensi ad disputan
dum propositae sub initium innovationis studiorum Anno M.D.XCI. [1591] Mense Octobri, k. 75—77v.
Na końcu znajduje się notatka: „Defendet Joannes Łochocz-
ki, Societatis Jesu, Praeside P. Jacobo Ortizio in eodem So cietatis Collegio Philosophiae Professore”. Zbiór zawiera 27
tez dotyczących wyłącznie m ateriału wprowadzania (Introduc tio, zob. wyżej), czyli logiki form alnej. D ysputa odbyła się 8 X 1591 r. (por. przypis 19).
Od k. 81 rozpoczyna się właściwa logika, czyli kom entarź do w ybranych pism logicznych (Organon) A rystotelesa i Por- firiusza (Isagoge). Nosi ona tytuł:
In universam Aristotelis logicen commentarii cum quaestio nibus Anno Domini M.D.XCI. [1591] Die 19 Iunii. horis pro- merid. 1. K. 91—115V (tytuł na k. 81). — Ta część dotyczy za
gadnień w stępnych logiki.
2. In Introductionem Porphyrii de quinque universalibus
commentarii, k. 115— 175v.
3. ln Praedicamenta Aristotelis commentarii cum quaestio
nibus, k. 176—247v.
4. ln libros Peri hermenias (!) Aristotelis commentaria cum
quaestionibus, k. 248—266.
5. In libros Aristotelis de priori analysi commentarii cum
quaestionibus, k. 266v—286.
6. In libros Aristotelis de posteriori resolutione com m enta
rii cum quaestionibus, k. 286v—377.
379—386v. — Są to uzupełnienia, uściślenia i w yjaśnienia nie których zagadnień.
Introductio in logicam dzieli się na 4 części (wstęp i 3 dzia
łania umysłu), części zaś na rozdziały. Tekst kom entarzy dzieli się zwykle n a dysputacje (disputatio), a te na kw e stie.
III. Rękopis wykładów logiki
Akademia Wileńska, 1596, format: 21X16 cm, k. 56 nie liczbowanych -f- 268 liczbowanych przez skryptora (studenta), którym był Mikołaj Prossowski Toplicius; k arty nie zapisa ne: 1, 3—7, 44v—55 nie liczb., 269—274; opraw a w skórę, nieco późniejsza.
— Kraków, Biblioteka Jagiellońska, rkps 2080 (mikrofilm w Bibliotece U niw ersyteckiej w Wilnie).
Rękopis składa się z następujących części:
A. In universam Aristotelis Logicam Sum m ula tradita a R-
Patre Iacobo Ortizio Hispano Magistro ordinario Philosophiae, Anno a partu Virginis 1596. Aure decerpta, m anu scripta a Nicolao [następny w yraz poprawiono na:] Chrisostomo Topli- cto, k. 2r (tytuł), 8—44r. — Jest to tzw. sum m ula logicae,
czyli logika form alna, której przedmiotem są 3 działania um y słu. Poszczególne jej części dzielą się na krótkie sekcje.
B. In universam Aristotelis Logicam Com mentarii cum quae
stionibus traditi a Reverendo Patre Iacobo Ortizio Professore Ordinario Societatis Iesu Anno a Partu Virginis 1596. Nico-
ła[us] Prossowski Toplicius aure et calamo excepit, k arta 56 nie liczbowana oraz k. 1—268v.
Jest to właściwy kom entarz do pism logicznych A rystotele sa (i Porfiriusza). Składa się z następujących części:
1. Prooemium, к. 1—44 liczb., jedna dysputacja zawierająca 11 kwestii n a tem at zagadnień w stępnych logiki.
2. In Introductionem Porphyrii de quinque universalibus, k. 44—97v, 7 dysputacji.
3. In librum Praedicamentorum Aristotelis, k. 98—155v, 9 dysputacji.
4. In libros Peri hermeneias Aristotelis, k. 155v— 167v, 3 dy sputacje.
5. In libros Priorum analyticorum Aristotelis, k. 167v— 184v, 2 dysputacje.
6. ln libros Posteriorum analyticorum Aristotelis, k. 185— 268v, 6 dysputacji.
Dysputacje dzielą się na kwestie, a te niekiedy na dubita
Na końcu rękopisu (к. 268v) znajduje się informacja: „Topi
corum et Elenchorum com pendium traditum est in Sum m ula et apud Fonsecam in Introductione latius continetur, cui nihil occurrit addendum, quare cum nihil aliud supersit quod tra damus fin em optatum universae Logicae im ponam us’’.
IV. Psychologia i metafizyka
Rękopis w Biblitece Głównej U niw ersytetu im. Adama Mic kiewicza w Poznaniu, sygn.: 606 I.
W ilno-Akademia 1596— 1597, format: 20X16 cm, k. 183— 295.
Analiza rękopisu o sygn. 606 I prowadzi do wniosku, że powstał on z opraw y dwóch różnych rękopisów, dokonanej na początku XVII wieku. Część pierwsza (k. 1— 182v) zawiera dyktaty wykładów psychologii (De anima) i metafizyki, pro wadzonych w r. 1598/99 w Akademii W ileńskiej przez Hiero nim a Stefanowskiego SJ, którego autorstwo zostało w tekście kilkakrotnie poświadczone2ł. Stefanowski przejął w ykłady fi lozofii po Jakubie Ortizie, gdy ten został profesorem teologii w Kolegium Jezuitów w Poznaniu. Natom iast druga część rękopisu (k. 183—295v) zawiera d yktaty części wykładów z psychologii (Liber tertius de anima, к. 183—226v; Parva na
turalia, k. 227—248) i z m etafizyki (к. 249—295v; brak po
czątku metafizyki, która zaczyna się od Quaestio tertia: An
metaphysica sit una scientia totalis). Przed psychologią i mię
dzy kom entarzem do P arva naturalia a m etafizyką wycięto pewną ilość kart.
Zachowane teksty drugiej części rękopisu w przypadku psy chologii dzielą się na 4 dysputacje i dotyczą problemów duszy rozumnej i jej władz, zwłaszcza rozumu i woli. Natomiast w 4 dysputacjach z metafizyki zostały omówione zagadnienia wstępne, byt w ogólności, transcendentalne własności bytu, B yt nieskończony (Bóg) oraz 10 kategorii bytowych. Problem relacji był ostatnim tem atem metafizyki i równocześnie całe go kursu filozofii.
O autorstw ie Ortiza świadczą: notatka na początku drugiej części rękopisu (k. 183),-umieszczona po skreśleniu nazwiska Stefanowskiego: „Sub Iacobo Ortizio... 1596” oraz, pośrednio, miejsce i rok na k. 249: ,,Vil[nae] 1597”, z biografii Ortiza wiadomo bowiem, że był on w tedy jedynym profesorem w Akademii Wileńskiej.
Odrębność pierwszej (Stefanowskiego) i drugiej części
tiza) omawianego rękopisu potw ierdzają następujące dane. Piśmo w cz. I jest inne iż pismo w cz. II; tekst cz. I u jęty jest w ozdobne ram ki, których w II cz. brak; psychologia w cz. I dzieli się na rozpraw y (tractationes), te na sekcje, sekcje na kwestie, a te niekiedy na artykuły; m etafizyka zaś dzieli się na sekcje, te zaś na kwestie. Natom iast psychologia i m e tafizyka w cz. II dzielą się na dysputacje (disputatio), a te na kwestie. W prawdzie w obu częściach pow tarzają się nie które zagadnienia, ale ich ujęcie merytoryczne, metodologiczne i form alne jest ró ż n e n.
V. Assertiones ex universa logica in Academia Vïlnensi Societatis Iesu ad disputandum propositae sub initium autum nalis studiorum renovationis anni 1597.
Na dole: D efendet Quirinus Cnoglerus Austrius philosophiae
studiosus, alum nus Su m m i Pontificis, praeside R. P. Iacobo Ortizio e Societate Iesu, artium liberalium et philosophiae magistro et in eadem Academia philosophiae professore ordi nario, mense octobri die [dopisano ręką: 19] hora [dopisano
ręką: 2 pomerid.]
[Wilno 1597], 39,5X29 cm, k. 1.
Estr. t. XIV, s. 308 (pod: Cnoglerus K w iryn ) — Kraków, Bibl. Jagiellońska, Cim. vol. 41
Druk zawiera 20 tez z logiki: De natura logicae (1), De uni
versalibus (2—5), De praedicamentis (6— 11), De enunciatione
(12— 13), De discursu (14— 15), De demonstratione (16— 18), De scientia (19—20).
Tez — pod kierunkiem O rtiza — bronił K w iryn Onoglerus, Austriak, alumn Sem inarium Papieskiego w Wilnie, który na początku w. XVII działał na Litwie
3. P O G L Ą D Y F IL O Z O F IC Z N E 3.1 L O G IK A
Do odtworzenia poglądów Ortiza z zakresu logiki posiada my szczególnie obfite m ateriały, na które składają się dwa kompletne rękopisy wykładów: jeden z Poznania z r. 1591/92, drugi z Akademii Wileńskiej z r. 1596, rękopiśm ienne tezy z całej logiki oraz z logiki form alnej (oba zbiory z Poznania
22 K a ta lo g rę k o p is ó w B ib lio te k i G łó w n e j U n iw e r s y te tu im . A d a m a
M ickiewicza w P o z n a n iu (P o z n a ń 1971, s. 54), o p ra c o w a n y p rz e z M. S zy m ańską, w y m ie n ia je d y n ie p ie rw s z ą część rę k o p is u , tj. p sy c h o lo g ię w g w ykładów S te fa n o w s k ie g o .
Z T. 1591), a wreszcie drukow any zbiór tez z całości logiki
z Akademii W ileńskiej z r. 1597. W poniższym przeglądzie uwzględnimy wszystkie te m ateriały, zwracając jeszcze szcze gólniejszą uwagę na zbiór drukowany, który jako taki repre zentował w pewnym sensie poglądy „oficjalne” (druki pod legały cenzurze), a także mógł trafić do większej liczby ludzi, naw et przy niezbyt wysokim nakładzie.
Z porównania obu rękopisów wykładów oraz zbiorów tez wynika, że na początku Ortiz w ykładał logikę form alną (in
troductio, summula), której przedmiotem były trzy działania
um ysłu (proste postrzeganie, sąd, rozumowanie). Potem n a stępowała logika, czyli kom entarz do w ybranych pism logicz nych (Organon) A rystotelesa oraz do Isagogi Porfiriusza. Ko lejność poszczególnych części była następująca: po omówieniu zagadnień w stępnych do logiki komentowano Isagogę P orfiriu sza, a potem tra k ta ty Arystotelesa: Kategorie, H erm eneutykę,
A na lityki pierwsze, a wreszcie A na lityki drugie. Na końcu
rękopisu wykładów poznańskich są jeszcze Recognitiones, czy li uzupełnienia, uściślenia i w yjaśnienia niektórych przerobio nych zagadnień. Z traktatów składających się na Organon nie przerobiono więc Topik ani O sofizmatach. Jedynie w w ykła dach wileńskich O rtiz zauważa, że ich skrót przekazał w
Sum m ula i że obszerniej na ten tem at pisze Fonseca.
W ykłady wileńskie, równie jasne i praktyczne jak wykłady poznańskie, zostały zredagowane na nowo, językiem bardziej precyzyjnym , a zagadnienia zdań modalnych, supozycji, rozu mowania i dowodzenia zostały rozbudowane.
Logika jest zarówno narzędziem wszelkich nauk, jak i praw dziwą nauką oraz częścią filozofii. Należy do nauk praktycz nych, a jej przedm iotem pełnym i bezpośrednim są trzy dzia łania um ysłu ludzkiego, o ile można je kierować i kształtować w celu uzyskania bezbłędnego poznania rzeczyw istości24.
Mimo że O rtiz nie jest przekonany o potrzebie wykładania
24 „Logica, q u a e lic e t s c ie n tia r u m s it in s tr u m e n tu m , v e r e ta m e n e t sc ie n tia , e t p a rs p h ilo so p h ia e e st, e t e x p r a c tic a r u m s c ie n tia r u m n u m e ro , p ro o b iecto a d a e q u a to e t p r o x im o tr e s in te lle c tu s n o s tr i o p e ra tio n e s h a b e t, q u a te n u s d ir ig i illa e e t e ffo r m a r i ad r e r u m s in e erro re a c q u ir e n d a m c o g n itio n e m p o ss u n t" , D ru k o w a n y z b ió r te z z r. 1597, te z a 1; p o d o b n ie w rę k o p is ie w y k ła d ó w z r. 1596: „[Logica est] sc ie n tia d ir ig e n s o p e ra tio n e s in te lle c tu s n o stri, u t r e c te e t sin e erro re in v e r i ta tis c o g n itio n e e x e r c e a n tu r " (k. 57 od p o c z ą tk u rę k o p is u lu b 1 lic z b o w a n a p rz e z sk æ y p tara).
Isagogi Porfiriusza o pięciu powszechnikach, czyni to jednak ze względu na tradycję szk o ln ą25.
Powszechnik (universale) wg Ortiza to byt, którem u dzięki abstrakcji intelektu przysługuje cecha ogólności. Pojęcia ogól ne nie istnieją form alnie ani w poszczególnych rzeczach, ani poza nim i — jak chciał P laton — ani naw et dzięki mocy bo żej, lecz zależą od intelektu, który je tworzy. Ogólność, będą ca cechą pojęć ogólnych, jest bytem m yślnym (ens rationis), zależnym w istnieniu od działania umysłu, ale m ającym pod stawę w rzeczach2*. A utor prezentuje przyjętą powszechnie przez scholastykę definicję pojęcia ogólnego, które jednoznacz nie (univoce) przysługuje tylko 5 sposobom orzekania o rze czach, jakim i są: rodzaj (genus), gatunek (species), różnica gatunkowa (differentia specifica), właściwość (proprium) i przy padłość (accidens)27. Na podstawie tej definicji powszechni- kiem nie jest pojęcie jednostkowe, naw et nieokreślone, ani pojęcie przyjm owane przez nominalistów.
W kw estii cech pojęcia bytu w ogóle przyjm uje jego ana logię, która jest albo analogią przypisania (attributionis), albo analogią proporcji (proportionis).
Zgodnie z zasadą, że logika jest wiedzą czysto formalną, Ortiz pomijał w komentowaniu Organonu kwestie m etafizy czne. Jednakże pod wpływem tradycji szkolnej uważał K ate
gorie A rystotelesa i Isagogę Porfiriusza za należące do logiki.
Dodać jednak trzeba, że tradycja ta była uzasadniona, gdyż kategorie m ają charakter zarówno logiczny, jak i ontyczny. Tak więc problem em kategorii w ystępuje u Ortiza dw ukrot nie: w logice i w metafizyce.
W ślad ze S tagirytą Ortiz przyjm uje 10 kategorii bytowych, czyli najwyższych rodzajów bytu (praedicamenta), które róż
25 „N os v e te r i s c h o la r u m c o n s u e tu d in i s e r v ie n te s t e x t u m P o r p h y r ii nunc e x p lic a tio n e ac q u a e s tio n ib u s p r a e m itte m u s , h a c fe r e sola r a tio ne d u c ti, q u o d v e n e r a n d a to t s a e c u lo r u m v e tu s ta s se m p e r C a teg o riis A risto te lis P o r p h y r ii e x p lic a tio n e m p r a e m is e r it" , R k p s w y k ła d ó w z r. 1591/92, k. 116.
2· „ U n iv e rs a le n a tu r a q u a e d a m e s t a ffe c ta u n iv e r s a lita te , q u a e illi per o p e r a tio n e m in te lle c tu s a b s tr a c tiv a m , se u a b s o lu ta m a d v e n it”; e s tq u e e n tita s q u a e d a m p u llu la n s in r e b u s e x n o stra c o g n itio n e ”; „... id, q u o d in m u lti s in e s se a p tu m n a tu m e s t”, D ru k o w a n y z b ió r tez, tezy 2, 3 i 4.
27 T a k w d r u k o w a n y m z b io rze te z z cało ści lo g ik i, b ro n io n y c h w
W ilnie w r. 1597, n a to m ia s t w rę k o p iś m ie n n y m z b io rz e te z b ro n io n y c h w P o z n a n iu 26 IV 1592 r . w y r a ż a ł co do te g o w ą tp liw o ś ć : „ A n v e ro u n iversa le u n iv o c e d e q u in q u e p ra e d ic a tis u n iv e r s a lib u s e n u n tie tu r , pro b lem a esto ", R k p s 2654 II, k. 72, te z a 12.
nią się między sobą albo rzeczowo, albo formalnie, albo rao- dainie. Do nich sprowadzają się wszystkie byty z w yjątkiem Boga, który jest poza kategoriami.
Szczegółowo zostały opracowane ważniejsze kategorie by towe: suhstancja, wielkość (quantitas), jakość (qualitas) i rela cja. Do istoty wielkości należy rozciągłość części, w następ stwie czego istnieje możliwość jej podziału, mierzalność itp. Do istoty relacji należy podmiot, fundam ent i kres (terminus). W kwestii stosunku relacji do fundam entu Ortiz przyjm uje różnicę form alną z n atu ry rzeczy 28. Form uła ta brzmi w praw dzie „skotystycznie”, ale — jak zobaczymy przy omawianiu poglądów metafizycznych Ortiza — należy ją chyba uważać za tomistyczną różnicę rzeczową.
W racając do zagadnień ściśle logicznych, Ortiz podejmuje problem sądu i jego zewnętrznego wyrazu, tj. zdania. Zdanie (enunciatio) polega na intelektualnym połączeniu orzeczenia z podmiotem w postaci sądu, którem u człowiek daje przyzwo lenie (assensus). Wiele uwagi poświęca autor rodzajom zdań. Główną form ą rozumowania (discursus) jest w ynikanie (il
latio), które różni się gatunkowo od poprzednika i następnika.
Głównym zaś gatunkiem rozumowania jest sylogizm udowad niający (s. probativus). Inne form y sprowadzają się do niego. Ortiz nie przyjm uje sylogizmu wnioskującego (s. illativus). P rzyjm uje też jedynie trzy figury sylogizmu przekazane przez Stagirytę.
Omawiając źródła poznania, Ortiz stwierdza, że poznanie dyskursyw ne nie polega na przypominaniu (reminiscentia). Tworzy się je na nowo z poznania już istniejącego.
Dowodzeniem nazywa Ortiz sylogizm złożony z przesłanek koniecznych (pewnych). Istnieją tylko dwa jego rodzaje: quia oraz propter quid. W obu przypadkach za pożyteczny uważa „Regressus et Circulus”.
Najdoskonalsze dowodzenie składa się z przesłanek prawdzi wych, pierwszych i bezpośrednich. Pewność matem atyczna nie jest największa, bo nie płynie z istoty rzeczy. Najsilniejsze są dla Ortiza racje metafizyczne.
Wymagane jest jednak poznanie zasad dowodzenia propter
quid. Oczywistość tych zasad jest tak wielka, że do ich przy
jęcia w ystarcza często powtarzane poznanie zmysłowe. Wiedza naukowa (scientia) wg O rtiza jest poznaniem inte lektualnym pewnym i oczywistym rzeczy (cechy, przymiotu,
28 „... [Relatio] a suo fu n d a m e n to ta n t u m e x n a tu r a rei fo r m a lite r d is tin g u itu r " , D ru k o w a n y z b ió r tez, te z a 10.
właściwości itp.) i to poznaniem za pośrednictwem właściwej (odpowiedniej) przy czy n y 29. Jedność specyficzna wiedzy nau kowej zależy od jej przedmiotu. Nauka więc rozważana w ca łości nie jest jakością prostą (nie złożoną), lecz zbiorem wie lu częściowych ujęć (habituum), które łączy ta sama (jedna) racja form alna przedm iotu lub rodzaju (in ordine ad unam
rationem form alem obiecti, seu generis, teza 19). Właściwymi
narzędziami wiedzy są dowód i definicja.
W kwestii stosunku wiedzy naukowej do błędu oraz do w ia ry i opinii Ortiz stwierdza, że równoczesne istnienie wiedzy i błędu o jednej i tej samej rzeczy jest nie do przyjęcia w tym sam ym podmiocie, natom iast wiedza naukowa może bez trudności (bene) współistnieć z w iarą i opinią (cum opinione).
Nauka i metoda logiczna A rystotelesa były w mniemaniu Ortiza najlepszym narzędziem do formułowania i obrony za sad w iary w okresie sporów religijnych.
3.2. P S Y C H O L O G IA
Psychologia w ujęciu O rtiza — podobnie jak i innych auto rów szesnastowiecznych — stanowi w zasadzie kom entarz do traktatu A rystotelesa O duszy. Znany nam obecnie rękopis wykładów Ortiza z tej dziedziny ogranicza się jednak tylko do trzeciej księgi tra k tatu Stagiryty. Dlatego też i omówienie poglądów psychologicznych Ortiza będzie z konieczności jedy nie wycinkowe; zasygnalizujemy ważniejsze zagadnienia do tyczące duszy rozum nej (anima intellectiva) i jej władz (po tentiae).
Dusza rozumna zajm uje najwyższy stopień w hierarchii dusz, istniejących w świecie bytów ożywionych; przysługuje jedynie człowiekowi, jest ze swej istoty niem aterialna (du chowa), a konsekwentnie nieśm iertelna, stanowi formę ciała ludzkiego, jest stw arzana bezpośrednio przez Boga i łączy się z ciałem, gdy osiągnie ono pewien stopień ro zw o ju 30. Dusza rozumna posiada dwie główne władze: rozum i wolę. Przy omawianiu władzy, jaką jest rozum, Ortiz sporo uwagi po święcił procesowi poznania intelektualnego, przyjm ując m.in. istnienie um ysłu czynnego (intellectus agens), um ysłu bierne go (i. possibilis, patiens), słowa myślnego (verbum mentis)
29 „ S cien tia , q u a e e s t co g n itio in te lle c tiv a c e rta e t e v id e n s rei n e
cessariae p e r p r o p r ia m ca u sa m , a c c ip it u n it a te m s u a m s p e c ific a m a ratione fo r m a li o b ie c ti tu m Q uae, tu m P r o p te r q u a m ”, T am że, te z a 19.
30 „ [A n im a in te lle c tiv a ] p e r c r e a tio n e m in f u n d i c o rp o ri d is p o sito ”, Rękopis w y k ła d ó w p sy c h o lo g ii, k. 184.
itd. Sprawy, jaka dusza przysługuje poszczególnym gatunkom bytów ożywionych, nie omawia obszerniej, gdyż — jak zau waża — była o niej mowa w kom entarzu do ks. II trak tatu
O duszy.
Po traktacie O duszy komentował Ortiz drobne pisma przy rodnicze Arystotelesa, tzw. Parva naturalia (k. 227—248).
3.3. M E T A F IZ Y K A
Z biografii Ortiza wiadomo, że metafizykę w ykładał on trzykrotnie: raz w Poznaniu i dwa razy w Wilnie. Dysponu jemy jednak obecnie tylko jednym rękopisem jego wykładów z tej dyscypliny, pochodzącym z Wilna z r. 1597. Metafizyka została w nim u jęta dość krótko (k. 249—295v); zawiera ty l ko 4 dysputacje (w dysputacji pierwszej brak dwu pierwszych kwestii). Prawdopodobnie zabrakło czasu n a obszerniejsze jej potraktowanie. Poszczególne dysputacje om awiają kolejno za gadnienia wstępne, byt w ogólności (tu także problem osob nika i natury), własności bytu (passiones entis: unum verum ,
bonum), Byt Nieskończony (problem Boga) oraz 10 kategorii
bytowych.
M etafizyka jest według Ortiza nauką o bycie i jego własno ściach ,byt zaś jest tym, co posiada istnienie (quod habet esse). Byt m yślny (ens rationis) nie jest bytem w znaczeniu praw dziwym i właściwym (vere et proprie); w takim znaczeniu bytem jest jedynie byt realny. Pojęcie bytu nie jest jedno znaczne, lecz analogiczne zarówno w stosunku do substancji, jak i do przypadłości.
Zdanie Ortiza na tem at dyskutowanego wówczas zagadnie nia, czy i jak istota różni się od istnienia, nie jest całkiem ja sne. Z jednej strony tw ierdzi on, że istnienie nie jest bytowo- ścią rzeczowo różną od istoty, z drugiej jednak uważa, że między istotą a istnieniem powinna zachodzić jakaś różnica z n atu ry rzeczy31. Nie można jednak z pewnością powiedzieć, czy mówiąc o różnicy z n atu ry rzeczy (ex natura rei) ma O rtiz na myśli różnicę przyjm owaną przez Dunsa Szkota
(distinctio formalis ex natura rei), czy też pogląd Suâreza,
który w tym zagadnieniu odrzucał wprawdzie różnicę rzeczo wą, ale rozumiał przez nią właściwie różnicę fizyczną, czyli możliwość fizycznego oddzielenia tych dwu bytowości. Wyda
31 „ E x is te n tia n o n e s t e n tita s r e a lite r d is tin c ta ab e ss e n tia " , r ę k o
p is w y k ła d ó w m e ta fiz y k i, к. 259v; „ In te r e s s e n tia m e t e x is te n tia m d e b e t n ecessa rio esse a liq u a d is tin c tio e x n a tu r a r e i”, T a m ż e , k. 258т, zob ta k ż e k . 262.
je się, że Ortiz, k tó ry studiował filozofię w Hiszpanii, szedł raczej za zdaniem hiszpańskiej tradycji filozoficznej, której wyrazem był Suârez, a nie za Szkotem, i że przyjm owana przez niego różnica między istotą a istnieniem jest w term ino logii tom istycznej różnicą rzeczową (distictio realis), a nie róż nicą myślną (distictio rationis), jak mogłoby sugerować pierw sze z cytowanych tu taj zdań Ortiza.
W ostatniej dysputacji omówiono problem Bytu Nieskoń czonego (Boga) oraz 10 kategorii bytowych, o których była już mowa w logice. Wobec rozbieżności interpretacji tw ier dzeń A rystotelesa na tem at Boga O rtiz uważa, że Stagiryta przyjmował tylko jednego (jedynego) Boga. Bóg jest bytem działającym w sposób wolny, posiadającym moc nieskończoną i wszędzie obecnym. Zagadnienia kategorii bytowych zostały ujęte zasadniczo w duchu Arystotelesa. Jednakże pogląd oma wianego autora na relację jest nieco inny. Twierdzi on — podobnie jak i w logice — że relacja różni się od swej pod stawy (fundam entu) nie tylko myślnie, lecz w pewien sposób „z n atu ry rzeczy”, ale nie jest to różnica rzeczowa. Różnicę tę nazywa także różnicą form alną 32. K ontekst rozważań zdaje się przemawiać za tym, że nie jest to skotystyczna różnica formalna z n a tu ry rzeczy (distinctio form alis ex natura rei) — jak mogłyby sugerować w ystępujące w tekście wykładów w y rażenia (form aliter, ex natura rei) — lecz raczej różnica przyj mowana przez szkołę hiszpańską, zwłaszcza przez Suâreza, o czym wspomniałem wyżej przy om awianiu różnicy między istotą a istnieniem.
P O D S U M O W A N IE
Z powyższego przeglądu ważniejszych koncepcji filozoficz nych O rtiza w dziedzinach, do których obecnie dysponujem y materiałami, wynika, że reprezentow ana przez niego filozo fia jest w zasadzie filozofią arystotelesowską, a jego w ykłady mają charakter kom entarza do odnośnych pism S tagiryty przy zastosowaniu metody scholastycznej i form y sylogistycz- nej. Nie jest to jednak czysty arystotelizm, lecz arystotelizm zmodyfikowany przez jego kom entatorów, przede wszystkim
22 „ R ela tio d is tin g u itu r a suo fu n d a m e n to n o n sola c o n sid e ra tio n e , sed a liq u o m o d o e x n a tu r a r e i”, r ę k o p is w y k ła d ó w m e ta fiz y k i, k . 292— 292v; „ R ela tio n o n d is tin g u itu r r e a lite r a su o fu n d a m e n to " , ta m ż e , k. 292v; „ R ela tio d is tin g u itu r fo r m a lite r a su o fu n d a m e n to —, re la tio e t fu n d a m e n tu m d is tin g u u n tu r e x n a tu r a r e i”, T a m ż e , k. 293.
średniowiecznych kom entatorów chrześcijańskich, w szczegól ności Tomasza z Akwinu. Widoczne są także wpływu innych myślicieli, zwłaszcza Dunsa Szkota i Suâreza, jakkolwiek tru dno odgraniczyć, co pochodzi od Dunsa Szkota, a co od Suâ reza. I tak np. w kwestii różnicy między istotą a istnieniem twierdzi Ortiz, że istnienie nie jest bytowością rzeczowo róż ną od istoty, jednakże zachodzi między nimi jakaś różnica z n atu ry rzeczy. Pakt, iż O rtiz studiow ał w Hiszpanii, upo ważnia nas — jak się wydaje — do wysunięcia przypuszcze nia, iż był on zwolennikiem hiszpańskiej tradycji filozoficz nej, której głównym wyrazicielem był później Suârez, i kon sekwentnie, że są to wpływy raczej hiszpańskie i suarezjań- skie niż skotystyczne33. Podobnie rzecz wygląda przy oma wianiu różnicy, jaka zachodzi między relacją a jej fundam en tem.
Godna uwagi jest aktualistyczna (egzystencjalna) koncepcja bytu, wywodząca się od Franciszka de Silvestris z Ferrary, wg której bytem jest tylko to, co posiada istnienie. W kilku miejscach stw ierdzam y u Ortiza krytyczny stosunek do A ry stotelesa (np. czy problem kategorii należy do logiki), ale zwykle idzie on w tym względzie za zdaniem Tomasza z Akwi nu lub innych komentatorów Stagiryty. Rozgranicza też po glądy Tomasza z Akwinu od poglądów tomistów (np. w za gadnieniu, czy byt m yślny jest przedmiotem logiki, rkps 2080, k. 10).
W ykłady Ortiza odznaczają się zresztą dużą erudycją.
Świadczy o niej częste przytaczanie — czy to w charakterze zwolenników, czy też przeciwników głoszonych poglądów — wielu autorów z wszystkich okresów historii filozofii. Z m y ślicieli nowożytnych są to m. in. Jan Pico della Mirandola, K ajetan (często), Franciszek de Silvestris (Ferrariensis), F ran ciszek Titelmans, Franciszek de Toledo (Toletus, często), Do m inik Soto (dość często), P io tr da Fonseca (często), Benedykt P ereira (Pererius), Jakub Zabarella, Gabriel Vâzquez, a także Melchior Cano, W awrzyniec Valla i Ludwik Vives. Na ogół dość dokładne referencje do wzmiankowanych autorów mo głyby prowadzić do wniosku, że miał ich dzieła do dyspozycji. Refleksję nad spuścizną filozoficzną O rtiza z myślą odszu kania wpływów, jakim ulegał, i poglądów, które preferował w granicach dostępnej wówczas swobody głoszenia poglądów — co mogło zachodzić zasadniczo w kwestiach drugo- i
dalszopla-33 Z d a n ie m S te g m iille ra (a rt. cy t., s. 185) w te o lo g ii O rtiz a p a n u je ró w n ie ż k ie r u n e k s u a r e z ja ń s k i.
nowych — nasuwa mniemanie, że jego filozofia nosi znamiona pewnej form y eklektyzmu. Różnica poglądów na tem at, co jesit eklektyzmem, a oo spójną syntezą, nie pozwala n a je d noznaczne i precyzyjne stw ierdzenia w tym względzie.
W tym kontekście rodzi się także pytanie, czy Ortiz, akcep tując zasadniczo główne poglądy A rystotelesa i ich modyfika cje dokonane przez Tomasza z Akwinu, sam sięgał do wymie nionych poprzednio filozofów i pisarzy nowożytnych, czy też oparł się raczej na jakim ś jednym autorze i do jego poglądów wprowadzał jedynie nieznaczne korekty. I na to pytanie tru dno dać jednoznaczną, wiążącą odpowiedź. Nie jest wykluczo ne, że czerpał ze wspom nianych autorów jedynie pośrednio. W jego spuściźnie nie stw ierdzam y jednak oparcia się na jed nym tylko autorze. Było ich raczej kilku, a przynajm niej dwóch: Toletus i Fonseca, n a których powołuje się szczególnie często. N ajbardziej jednak prawdopodobne w ydaje się domnie manie, że korzystał z ówczesnej tradycji filozoficznej jezuitów, wywodzącej się z Hiszpanii poprzez Kolegium Rzymskie. Dy sponujemy obecnie jedynie nielicznymi, wycinkowymi praca mi z zakresu filozofii w Polsce w XVI wieku. Dopiero dalsze, bardziej systematyczne badania tego okresu, zwłaszcza schola styki jezuickiej, mogą to zagadnienie nieco wyjaśnić.
D IEGO O R T IZ , S .J. (1564— 1625), P R O F E S S E U R D E P H IL O S O P H IE A P O Z N A N
E T A L ’A C A D É M IE D E W IL N O R é s u m é
L’a r tic le c o n s titu e u n e b rè v e m o n o g r a p h ie d ’O rtiz e n t a n t q u e p h ilo sophe d o n t l’a c tiv ité é ta it ju s q u ’à m a in te n a n t p e u co n n u e.
O rtiz, E sp a g n o l, n é à C a b ra e n A n d a lo u s ie , e n tr a d a n s la C o m p a gnie de J é s u s e n 1583, a p rè s a v o ir f a i t 3 a n s d ’é tu d e s de p h ilo so p h ie . A près so n n o v ic ia t, il f i t les é tu d e s d e th é o lo g ie e t e n 1587 il f u t e n voyé e n m issio n e n T r a n s y lv a n ie e t e n s e ig n a la s y n ta x e à A lb a J u lia . A près l’e x p u ls io n de jé s u ite s de T ra n s y lv a n ie , il v in t e n P o lo g n e e t enseigna la p h ilo s o p h ie à P o z n a ń (1591— 1594) e t à l ’A c a d é m ie d e W il no (1594— 1597) e t le d o g m e à P o z n a ń (1598— 1601) e t à l ’A c a d é m ie de W ilno (1601— 1610). P u is , il e n s e ig n a la m o r a le e t la c o n tr o v e rs e à P u ł tusk (1610— 1613) e t le d o g m e à l’A c a d é m ie d e W iln o (1613— 1619). Il obtint à la m ê m e A c a d é m ie la m a îtr is e e n p h ilo so p h ie e t le d o c to r a t en th é o lo g ie . I l f u t, p e n d a n t p lu s ie u r s a n n é e s , c h a n c e lie r d e l’A c a d é m ie . Il m o u r u t à N ie św ie ż le 11 X 1625.
O rtiz e s t l’a u te u r de 5 o e u v ra g e s de p h ilo so p h ie : A s s e rtio n e s e x u n i versa p h ilo so p h ia , P o s n a n ia e 1591; c o u rs m a n u s c r it d e lo g iq u e , P o z n a ń
1591/92; c o u rs m a n u s c r it de lo g iq u e, A c a d é m ie d e W iln o 1596; c o u rs m a n u s c r it d e p sy c h o lo g ie e t d e m é ta p h y s iq u e , A c a d é m ie d e W ilno
1596— 1597; A s s e rtio n e s e x u n iv e r s a lo g ica, V iln a e 1597.
G râ c e à ces so u rc e s, o n a p u p r é s e n te r le s p o in ts e s s e n tie ls d e sa p h ilo s o p h ie q u i e st, e n g r a n d e p a r tie , c e lle d ’A ris to te , m o d ifié e c e p e n d a n t p a r S t. T h o m a s d ’A q u in , D u n s S co t, d es p ré d é c e s s e u rs de S u â re z , T o le t, F o n s e c a e t d ’a u tr e s . Il a f f ir m e p a r e x e m p le q u e l’e x i ste n c e n ’e s t p a s u n e e n tité r é e lle m e n t d if f é r e n te d e l’essen ce, m a is q u ’e n tr e e lle s il y a u n e d if fé re n c e e x n a t u r a re i. A n o te r e s t sa c o n c e p tio n „ a c tu a lis te ” de l ’ê tr e (l’ê tr e e s t ce q u i p o ssèd e l’ex iste n c e ).
U Z U P E Ł N IE N IE
J u ż po izłożeniiu pow yższegio a r t y k u łu d o w ie d z ia łe m się, że w B ib lio te c e S e m in a riu m Duchioiwinesgo w K ie lc a c h z n a jd u je się r ę k o p is w y k ła d ó w filo zo fii p rz y ro d y , ja k ie w P o z n a n iu w la ta c h 1592— 1594 p ro w a d z ił J a k u b O rtiz (sygn.: R p. 1). R ę k o p is s k ła d a się z n a s tę p u ją c y c h części:
1. I n lib r o s A r is to te lis D e coelo e t m u n d o c o m m e n ta r ii c u m q u a e s tio n ib u s R. P . Jacotai Ontiziii in C o lleg io P o sn an ien isi S o c ie ta tis J e s u P h i lo s o p h ia e P ro f e s s o ris A. D. 1592, s. 1— 186.
2. I n lib ro s A r is to te lis m e te o ro lo g ic o s c o m m e n ta r ii A. D. 1593, s. 187—281.
3. I n lib ro s A r is to te lis D e g e n e ra tio n e e t c o rr u p tio n e c o m m e n ta r ii c u m q u a e s tio n ib u s A. D. 1593, s. 281—596.
4. D w ie d e d y k a c je к 1593 i 1594 т., s. 598—623. — Zob. R. Niir, K a ta log r ę k o p is ó w B ib lio te k i S e m in a r iu m D u c h o w n e g o w K ie lc a c h , „ A rc h i w a , B ib lio te k i i M u zea K o śc ie ln e ”, 40 (1980) n r HO, s. 359.
