W ybrane czynniki traumatyczne i ich oddziałyWanie na chore noworodki w warunkach szpitalnych
z uWzględnieniem o ddziału i ntensyWnej t erapii n oWorodka . c zęść i. h ałas i sztuczne ośWietlenie
s elected traumatic factors and their impact on ill newborns
in hospital conditions including the n eonatal i ntensive c are u nit . p art i. n oise and artificial lighting
Agnieszka Kruszecka-Krówkaa,B,c,d, grażyna cepuchd,E,F
StreSzczenie
Hospitalizowane noworodki, szczególnie urodzone przedwcześnie, są narażone na szereg traumatycznych bodźców, takich jak hałas, sztuczne oświetlenie oraz zbyt intensywny i częsty dotyk. Powyższe stresory, a także separacja od matki oraz działania związane z realizacją zadań opiekuńczych i diagnostyczno-terapeutycznych, w tym specjali- stycznych procedur inwazyjnych, również mogą wywoływać bądź potęgować silne dolegliwości bólowe. Zważywszy na specyfikę okresu noworodkowego, ekspozycja na czynniki traumatyczne generuje ryzyko odległych, negatywnych następstw. Oddziaływanie czynników traumatycznych na noworodki zaburza proces adaptacji oraz ma negatywny wpływ na rozwój ośrodkowego układu nerwowego, rozwój psychiczny i narządów percepcji sensorycznej. W pracy pielęgniarskiej istotne jest postępowanie mające na celu optymalizację opieki poprzez ograniczenie destrukcyjnego oddziaływania czynników środowiskowych na pacjenta neonatologicznego oraz zmniejszenie ryzyka wystąpienia wczesnych i odległych powikłań w obszarze biopsychospołecznym.
Słowa kluczowe: hospitalizacja, noworodek, hałas, sztuczne oświetlenie.
AbStrAct
Hospitalised newborns, especially those born prematurely, are exposed to a number of traumatic stimuli, such as noise, artificial lighting, and overly intense and frequent touching. The above stressors, separation from the mother, as well as care and diagnostic-therapeutic activities, including specialist invasive procedures, can cause or exacer- bate severe pain. Given the specificity of the neonatal period, the exposure to traumatic factors generates the risk of distant, negative consequences. The influence of traumatic factors on newborns disturbs the process of adapta- tion and has a negative impact on the development of the central nervous system, psychological development and the formation of the organs of sensory perception. In their work, nurses should seek to optimize care by limiting the destructive impact of environmental factors on the neonatal patient and reduce the risk of early and distant complications in the biopsychosocial area.
Key words: hospitalization, noise, newborn baby, artificial lighting.
Adres do korespondencji:
Agnieszka Kruszecka-Krówka Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum
Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Polska ul. Kopernika 25
31-501 Kraków, Polska
e-mail: agnieszka.kruszecka-krowka@uj.edu.pl PrZesłAne: 4.12.2018
AKcePtAcJA: 20.01.2019
DOI: https://doi.org/10.5114/ppiel.2018.84132 Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Uniwersytet Jagielloński,
Collegium Medicum, Kraków, Polska
Department of clinical nursing, Institute for nursing and Midwifery, Jagiellonian University Medical college, Krakow, Poland
Authors’ contribution | Wkład autorów:
A. study design/planning | zaplanowanie badań • B. Data collection/entry | zebranie danych
• c. Data analysis/statistics | dane – analiza i statystyki • D. Data interpretation | interpretacja danych • e. Preparation of manuscript | przygotowanie artykułu • F. Literature analysis/search | wyszukiwanie i analiza literatury • G. Funds collection | zebranie funduszy
Wstęp
W ostatnim dziesięcioleciu w wyniku dynamicz- nego rozwoju opieki perinatalnej oraz technik diag- nozowania i leczenia w ramach intensywnej opieki neonatologicznej obserwuje się istotny wzrost możli- wości przeżycia noworodków przedwcześnie urodzo- nych [1]. Pomimo tego wcześniactwo obok wad wro- dzonych jest nadal główną przyczyną śmiertelności i ciężkich powikłań w okresie noworodkowym [2–6], a opieka nad pacjentem wymaga wykonywania wielu specjalistycznych, inwazyjnych zabiegów pielęgnacyj- no-leczniczych oraz diagnostycznych [7]. Ekspozycja hospitalizowanych noworodków na działanie trau- matycznych czynników (stresorów) środowiskowych w oddziałach neonatologii, intensywnej terapii bądź w innych oddziałach specjalistycznych może zaburzać przebieg procesów rozwojowych i adaptacyjnych.
Stresorami tymi są przede wszystkim bodźce dźwię- kowe, sztuczne oświetlenie, zbyt częsty i silny dotyk oraz ból, a reakcję stresową noworodków potęguje separacja od matki [7].
Trauma, jakiej doznają hospitalizowane nowo- rodki, wiąże się zarówno z fizycznym zranieniem, jak i cierpieniem psychicznym [7]. Z uwagi na brak po- siadania zdolności do behawioralnego lub słownego wyrażania przeżyć doświadczenie traumy noworodki manifestują reakcjami ogólnoustrojowymi poprzez m.in. zwiększony wyrzut kortyzolu, tachykardię, zabu- rzenia w oddychaniu, płacz, niepokój bądź sen [7–9].
Wobec powyższego podstawą optymalizacji dzia- łań terapeutycznych w oddziałach neonatologii i inten- sywnej terapii noworodka jest wdrożenie i przestrze- ganie zasady minimal handling. Działanie w oparciu o tę zasadę polega na wdrażaniu do praktyki klinicznej rozwiązań minimalizujących oddziaływanie stresorów środowiskowych oraz promuje organizację opieki zin- dywidualizowanej, ukierunkowanej na potrzeby neuro- behawioralne i rozwojowe noworodków [8, 9].
Cel doniesienia
Celem doniesienia jest przedstawienie oddziaływa- nia hałasu i sztucznego światła na noworodka w pro- cesie leczenia szpitalnego.
Hałas i jego następstWa dla noWorodka
Rozwój pierwotnych struktur narządu słuchu przypada między 3. a 6. tygodniem życia płodowe- go. Około 25. tygodnia życia płodowego narząd słu- chu jest ukształtowany pod względem struktural- nym i płód jest gotowy, aby odbierać i reagować na dźwięki o niskiej częstotliwości przechodzące przez płyn owodniowy. Komórki słuchowe osiągają pełną dojrzałość ok. 30. tygodnia życia płodowego, nato- miast rozwój morfologiczny oraz funkcjonalny drogi
słuchowej kończy się pomiędzy 9. a 10. miesiącem ży- cia niemowlęcia [8–10]. Zagrożenie dla rozwijającego się narządu słuchu hospitalizowanych noworodków stanowią warunki akustyczne oddziałów neonatologii oraz intensywnej terapii [11, 12].
Hałas u noworodka wywołuje wiele negatywnych skutków fizjologicznych i behawioralnych. Zaburza funkcjonowanie układu krążenia (bradykardia, ta- chykardia, wahania ciśnienia tętniczego krwi), odde- chowego [bezdech, nieregularny oddech, obniżenie wysycenia (saturacji) hemoglobiny tlenem w badaniu pulsoksymetrycznym, zwiększenie zapotrzebowania na tlen], hormonalnego (wzrost wydzielania amin ka- techolowych i kortykosteroidów), nerwowego (wzrost ciśnienia śródczaszkowego grożący krwawieniem we- wnątrzczaszkowym) oraz pokarmowego (zwiększenie wydzielania soku żołądkowego, zaleganie pokarmu), a także obniża wydolność układu odpornościowego [13–18]. Negatywnym skutkiem oddziaływania hałasu na noworodki jest zakłócenie snu, który pełni waż- ną rolę w rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, szczególnie w grupie pacjentów przedwcześnie uro- dzonych [19]. Dźwięki o wysokim natężeniu utrud- niają noworodkom zasypianie, powodują częste wy- budzanie, uniemożliwiają przejście do fazy spokojnej snu [14–16]. Nadmierna ekspozycja na hałas utrudnia rozwój emocjonalny i społeczny oraz jest jednym z głównych czynników prowadzących do uszkodze- nia słuchu [15–18]. Czynnikami zwiększającymi ry- zyko uszkodzenia narządu słuchu są: wcześniactwo (< 33. tygodnia ciąży), niska urodzeniowa masa ciała (< 1500 g), hospitalizacja na oddziale intensywnej te- rapii > 7 dni, prowadzenie sztucznej wentylacji > 5 dni, przyjmowanie leków ototoksycznych (antybiotyki aminoglikozydowe, antybiotyki makrolidowe, cyto- statyki, diuretyki, niesteroidowe leki przeciwzapalne), występowanie wad słuchu w rodzinie, obecność wady wrodzonej w obrębie głowy i szyi, uzyskanie punktacji w skali Apgar w 1. minucie < 4 pkt lub w 5. minucie
< 6 pkt, obecność żółtaczki wymagającej transfuzji wymiennej, infekcje (wywołane m.in. przez Toxoplas- ma gondii, krętek blady, wirusy cytomegalii, różyczki oraz opryszczki), zapalenie opon mózgowo-rdzenio- wych czy też stwierdzenie zespołu wad wrodzonych skojarzonych z niedosłuchem [20–22]. Wrodzony lub nabyty niedosłuch koreluje z upośledzeniem rozwoju mowy, co może rzutować na gorsze wyniki w nauce, trudności w kontaktach międzyludzkich oraz zaburze- nia emocjonalne w przyszłości [12, 23].
Hałas na oddziale intensywnej terapii noworodka jest generowany głównie przez aktywność zespołu medycznego obejmującą działania opiekuńcze, za- biegi pielęgnacyjno-lecznicze i diagnostyczne, bada- nie noworodka, a także odbywanie wizyt lekarskich [15, 16]. Ważnym źródłem emisji hałasu jest także praca aparatury medycznej i jej wewnętrznych wen- tylatorów, przede wszystkim aparatów Infant Flow
oraz respiratorów, ale także ssaków, alarmujących monitorów, pulsoksymetrów czy pomp infuzyjnych [14–16, 24]. Na zależność pomiędzy rodzajem sali, w której hospitalizowany jest noworodek, a średnim równoważnym poziomem dźwięku w pomieszczeniu wskazują również Livera i wsp. [25]. Dowodzą oni, że najgłośniejszym miejscem oddziału intensywnej te- rapii jest sala, w której prowadzona jest wentylacja mechaniczna. Wentylacja mechaniczna oraz wspo- maganie oddechu noworodka mogą więc stanowić szczególne ryzyko uszkodzenia słuchu niedojrzałych noworodków, zważywszy na całodobowy charakter te- rapii, a także czas jej trwania, korelujący ze stopniem niedojrzałości i niewydolności układu oddechowego pacjenta [26, 17]. Kontrowersyjnym zagadnieniem jest rola inkubatorów zamkniętych jako bariery przed zbyt intensywnym bodźcem dźwiękowym. Inkubatory zamknięte, stanowiące ochronę przed otoczeniem ze- wnętrznym poprzez filtrację powietrza oraz regulację temperatury i wilgotności dla optymalizacji mikrokli- matu, miały jednocześnie być barierą przed dźwię- kiem przekraczającym dopuszczalne normy [16]. Jed- nakże część wyników badań naukowych dowodzi, że mogą one stanowić zagrożenie dla słuchu noworod- ków, gdyż chroniąc pacjenta przed dopływem bodź- ców akustycznych z otoczenia, jednocześnie swą pra- cą generują wysoki poziom dźwięku, który odbijając się od ścian i kopuły z jeszcze większym nasileniem powraca do narządu słuchu dziecka [27]. Wewnątrz inkubatora średni równoważny poziom dźwięku może wahać się od 58 dB do 75 dB [12, 28], jednakże wzrasta podczas wszelkich czynności terapeutycznych, pielęg- nacyjnych, opiekuńczych czy diagnostycznych, osią- gając wartość do 96,2 dB, gdy inkubator jest otwarty, oraz 107 dB, gdy inkubator jest zamknięty [29].
Na warunki akustyczne oddziałów wpływ ma również obecność grup studenckich i realizacja zadań dydaktycznych, a także obecność osób odwiedzają- cych, przede wszystkim rodziców. Hałas generowany jest przez zbyt głośne rozmowy i śmiech, działanie radia, telefonów, zbyt głośne zamykaniem drzwi lub koszy na śmieci, wyrzucanie śmieci, sprzątanie, prze- mieszczanie aparatury medycznej i mebli, korzystanie z szafek, szuflad, otwieranie opakowań jednorazowe- go sprzętu bądź działanie klimatyzacji [15, 16].
The American Academy of Pediatrices zaleca, aby poziom dźwięku w szpitalu wynosił mniej niż 45 dB, a wewnątrz inkubatora nie przekraczał 58 dB [30].
Światowa Organizacja Zdrowia dopuszcza natomiast wartość poziomu dźwięku w środowisku szpitalnym do 45 dB w ciągu dnia i 30 dB w nocy [31]. Z kolei norma PN-B-02151-2:2018-01P wydana przez Polski Komitet Normalizacyjny ustanawia wartość dopusz- czalnego równoważnego poziomu dźwięku w salach pacjentów oddziału intensywnej terapii (pochodzące- go z wszystkich źródeł) na 30 dB zarówno w dzień, jak i w nocy [32].
Wyniki badań naukowych dowodzą, że zalecane normy dla poziomu dźwięku w oddziałach intensyw- nej terapii noworodka są często przekraczane [26–29].
Narząd słuchu noworodków może być narażony na dźwięki o wartość nawet 120 dB [15, 33]. Warunki akustyczne na oddziałach są zmienne i mogą zależeć od dnia tygodnia oraz pory dnia, w której dokonuje się pomiaru poziomu dźwięku, osiągającego naj- wyższe wartości w godzinach intensyfikacji działań związanych z organizacją pracy zespołu medycznego [25, 29, 34]. Potwierdzony w doniesieniach nauko- wych niekorzystny wpływ hałasu na noworodki hospi- talizowane na oddziałach intensywnej terapii i opieki specjalistycznej skłania do poszukiwania i wdrażania metod zmniejszających narażenie tych pacjentów na destrukcyjne bodźce dźwiękowe. Podstawą dzia- łań profilaktycznych w tym obszarze powinna być zmiana zachowań zespołu terapeutycznego w celu kreowania bezpiecznego środowiska hospitalizacji poprzez: zmniejszenie głośności alarmów aparatury medycznej, unikanie głośnych rozmów, wyłączenie radia, umieszczenie telefonu na filcowej podkładce, unikanie umieszczania przedmiotów na kopule inku- batora, delikatne zamykanie inkubatorów oraz zakła- danie na nie osłon zmniejszających zarówno dostęp światła, jak i hałasu do ich wnętrza, używanie obuwia z gumową podeszwą, ograniczenie liczby odwiedza- jących [35]. Inną metodą redukcji hałasu jest zmia- na warunków akustycznych pomieszczeń oddziału poprzez zastosowanie w architekturze wnętrza – na podłogach, ścianach czy suficie, materiałów tłumią- cych dźwięki. W bezpośrednim otoczeniu noworodka, wewnątrz inkubatora zamkniętego zaleca się z kolei zastosowanie paneli o „piramidowej” powierzchni z pianki poliuretanowej, które przechwytują i rozpra- szają dźwięki [36]. Innym rozwiązaniem jest stoso- wanie u noworodków innowacyjnie zaprojektowa- nych nauszników – earmuffs, ograniczających dopływ bodźców dźwiękowych do rozwijającego się narządu słuchu [18] bądź ułożenie noworodków w tzw. gniazd- kach, które pochłaniają fale dźwiękowe. Zastosowa- nie powyższych metod w działaniach ukierunkowa- nych na zredukowanie destrukcyjnego faktora, jakim jest hałas, powinno być rozpowszechniane na wszyst- kich oddziałach neonatologicznych.
ŚWiatło i jego oddziałyWanie na noWorodka
Najważniejszym zadaniem światła jest dostarcze- nie energii potrzebnej organizmowi do przebiegania procesów życiowych oraz kształtowanie rytmu do- bowego człowieka w okresie poporodowym. Świat- ło stanowi także jeden z najistotniejszych bodźców wzrokowych, który ma wpływ na prawidłowy rozwój anatomiczno-fizjologiczny narządu wzroku, podobnie jak indywidualne uwarunkowania psychofizyczne
go [38, 39, 46, 47]. Średnie natężenie światła na od- dziale intensywnej terapii noworodka nie powinno przekraczać 100–200 lx w porze dziennej oraz 50 lx w godzinach nocnych [38, 39]. Z kolei podczas przepro- wadzania precyzyjnych procedur medycznych natęże- nie światła nie powinno przekraczać 2000 lx [14, 41].
Dokładniejsze poznanie pozytywnego i negatywnego oddziaływania warunków oświetlenia na organizm noworodka i procesy adaptacyjne umożliwi w przy- szłości opracowanie szczegółowych rekomendacji dla praktyki, w tym dla opieki pielęgniarskiej [42].
W dobie intensywnego rozwoju medycyny i tech- niki, dzięki któremu możliwe stało się ratowanie no- worodków z grup ryzyka, wyzwaniem dla zespołów neonatologicznych wciąż pozostaje zapobieganie możliwym powikłaniom często skrajnej niedojrzało- ści wielu układów i narządów oraz intensywnie pro- wadzonych działań diagnostyczno-terapeutycznych.
Domeną opieki pielęgniarskiej jest zapewnienie bez- piecznego środowiska hospitalizacji poprzez redukcję ekspozycji noworodków na stresory destabilizujące ich stan oraz zaburzające procesy rozwojowe i adap- tacyjne. Konieczne staje się więc prowadzenie działań edukacyjnych wśród członków zespołów neonatolo- gicznych, zwłaszcza pielęgniarek, mających na celu nie tylko dostarczenie wiedzy w tym obszarze, ale także kształtowanie postawy odpowiedzialności za wdrażane działań profilaktycznych.
podsumoWanie
1. Noworodki hospitalizowane w oddziałach neo- natologii oraz intensywnej terapii narażone są na działanie czynników traumatycznych w postaci sztucznego oświetlenia oraz hałasu, które mogą destabilizować ich stan oraz wywierać niekorzystny wpływ na rozwój oraz procesy adaptacyjne.
2. Zespół pielęgniarski powinien dążyć do optymali- zacji opieki nad noworodkami poprzez ogranicze- nie ekspozycji pacjentów na oświetlenie sztuczne oraz hałas, a także podejmowanie działań zmierza- jących do zmniejszenia ryzyka wystąpienia wczes- nych i odległych powikłań ekspozycji na te czynniki.
Oświadczenie
Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.
Piśmiennictwo
1. Varga P, Berecz B, Pete B i wsp. Trends in mortality and morbidity in infants under 500 grams birthweight: observa- tions from our Neonatal Intensive Care Unit (NICU). Med Sci Monit 2018; 24: 4474-4480.
2. Sharma A, Ford S, Calvert J. Adaptation for life: a review of neonatal psychology. Anaesth Intensive Care Med 2011; 12:
85-90.
3. Komitet Redakcyjny Głównego Urzędu Statystycznego.
Rocznik Demograficzny 2016. Zakład Wydawnictw Staty- stycznych, Warszawa 2016.
i genetyczne [37]. Jednakże światło o zbyt wysokim natężeniu może być uszkadzające dla narządu wzro- ku, doprowadzając do strukturalnych zmian gałki ocznej, głównie do uszkodzeń siatkówki. Ponadto wysokie natężenie światła powoduje zmniejszenie częstości otwierania oczu przez niedojrzałe nowo- rodki, co może prowadzić do zaburzenia procesu roz- woju widzenia. Nadmierne oświetlenie w połączeniu z zastosowaniem wysokich stężeń tlenu w wentylacji noworodków może przyczyniać się do rozwoju retino- patii wcześniaczej [38-40].
Jedną z metod zabezpieczenia noworodków przed szkodliwym oddziaływaniem sztucznego oświetlenia jest zakładanie okularów ochronnych na oczy dzie- cka podczas fototerapii [38, 39]. Rekomendowane jest także stosowanie lamp do fototerapii z wykorzysta- niem niebieskiego światła LED-owego o długości fali 460–490 nm, zapewniającego szybki rozkład bilirubi- ny, a tym samym skracającego czas prowadzenia tera- pii [40]. Ponadto w celu normowania rytmu dobowego noworodków zaleca się stosowanie pokrowców na inkubatory w godzinach nocnych [38, 39] oraz umoż- liwienie docieranie do noworodka naturalnego świat- ła podczas dnia [41]. Duże znaczenie dla powodzenia działań ochronnych ma także ułożenie noworodka w inkubatorze. W porze nocnej, kiedy inkubator jest przykryty, zaleca się ułożenie dziecka na plecach, dzię- ki czemu uzyskuje się maksymalną ochronę narządu wzroku przed ekspozycją na oświetlenie sztuczne, na- tomiast gdy inkubator jest odkryty – ułożenie na boku [38, 39] w celu zabezpieczenia przed docieraniem zbyt intensywnego światła dziennego [39].
The American Academy of Pediatrics i American College of Obstericians and Gynecologists zalecają sto- sowanie cyklicznego oświetlenia (cycled light) o śred- nim natężeniu w granicach 100–150 lx w regularnych dzienno-nocnych cyklach (8 godzin w ciągu dnia z redukcją oświetlenia w ciągu nocy) jako warunek prawidłowego kształtowania rytmu snu i czuwania [38, 39]. Korzystne działanie cyklicznego oświetlenia potwierdzają doniesienia naukowe, w których wyka- zano poprawę przyrostu masy ciała [14, 38, 39, 42, 43, 44] i wzrostu noworodków [42], skrócenie czasu ich hospitalizacji [14, 42–44], pozytywny wpływ na kształtowanie się rytmu biologicznego [34, 38] i czas snu [45] oraz zmniejszenie częstości występowania retinopatii wcześniaków [43], regulację pracy serca, wartości saturacji oraz czynności oddechowej [33, 34]
w porównaniu z noworodkami przebywającymi w in- nych warunkach oświetleniowych. Pozytywne i nega- tywne skutki stosowania ciągłego jasnego oświetlenia (continous bright light – CBL) oraz przyciemnionego oświetlenia (near darkness – ND) nie zostały jeszcze w pełni poznane. Doniesienia naukowe dowodzą jed- nak, że CBL może wywoływać stres u noworodków, zaburza ich sen oraz rytm pracy serca, natomiast ND może zakłócać rozwój prawidłowego rytmu dobowe-
4. Reuter S, Moser C, Baack M. Respiratory distress in the newborn. Pediatr Rev 2014; 35: 417-429.
5. Saboute M, Kashaki M, Bordbar A i wsp. The incidence of respiratory distress syndrome among preterm infants admitted to Neonatal Intensive Care Unit: a retrospective study. Open J Pediatr 2015; 5: 285-289.
6. Glińska J, Bera A, Brosowska B i wsp. Analiza przyczyn hospitalizacji oraz wyników leczenia na oddziale patologii i intensywnej terapii noworodka. Rola pielęgniarki neona- tologicznej. Probl Pielęg 2011; 19: 431-438.
7. D’Agata AL, Young EE, Cong X i wsp. Infant Medical Trauma in the Neonatal Intensive Care Unit (IMTN): a proposed concept for science and practice. Adv Neonatal Care 2016;
16: 289-297.
8. Cabral LA, Velloso M. Comparing the effects of minimal han- dling protocols on the physiological parameters of preterm infants receiving exogenous surfactant therapy. Braz J Phys Ther 2014; 18: 152-164.
9. Szczepański M, Kamianowska M, Janowicz J i wsp. Mini- malizacja pielęgnacji i terapii noworodka urodzonego przedwcześnie. W: Pilewska-Kozak AB (red.). Opieka nad wcześniakiem. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009; 176-184.
10. Zimmerman E, Lahav A. Ototoxicity in preterm infants:
effects of genetics, aminoglycosides, and laud environmental noise. J Perinatol 2013; 33: 3-8.
11. Kamianowska M, Szczepański M, Janowicz J. Hałas w Oddzia- le Intensywnej Opieki Neonatologicznej jako czynnik ryzyka uszkodzenia słuchu oraz zaburzeń homeostazy noworodka.
Post Neonatol 2006; 2: 120-126.
12. Lai T, Bearer CF. Iatrogenic environmental hazards in the Neonatal Intensive Care Unit. Clin Perinatol 2008; 35: 163ix.
13. Rozalska-Walaszek I, Lesiuk W, Aftyka A i wsp. Opieka pie- lęgniarska nad wcześniakiem leczonym na oddziale inten- sywnej terapii noworodka. Probl Pielęg 2012; 20: 409-415.
14. Rea MS, Figueiro MG. The NICU lighted environment. New- born Infant Nurs Rev 2016; 16: 195-202.
15. Almadhoob A, Ohlsson A. Sound reduction management in the neonatal intensive care unit for preterm or very low birth weights infants. CDSR 2015; 1: CD010333.
16. Chen HL, Chen H, Wu CC i wsp. The influence of Neonatal Intensive Care Unit design on sound level. Pediatr Neonatol 2009; 50: 270-274.
17. Pineda R, Durant P, Mathur A i wsp. Auditory exposure in the Neonatal Intensive Care Unit: room type and other predic- tors. J Pediatr 2017; 183: 56-66.e3.
18. Duran R, Ciftdemir NA, Ozbek UV i wsp. The effects of noise reduction by earmuffs on the physiologic and behawioral responses in very low birth weight preterm infants. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2012; 76: 1490-1493.
19. D’Souza SRB, Lewis LE, Kumar V i wsp. Noise in neonatal intensive care units: effects on hospitalized preterm infants.
MJNHS 2015; 1: 57-62.
20. Pucher B, Szydłowski J, Jakubczak-Szymańska K i wsp.
Analiza czynników ryzyka uszkodzenia słuchu u niemowląt w materiale Kliniki Otolaryngologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu w latach 2008–2010. Fam Med Primary Care Rev 2013; 15: 379-380.
21. Pucher B, Jończyk-Potoczna K, Szymańska-Jakubczak K i wsp. Zdrowa mama, zdrowy noworodek – czynniki ryzy- ka uszkodzenia słuchu u niemowląt w materiale Kliniki Otolaryngologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego im.
K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Now Lek 2012; 81: 311–315.
22. Dominowska JK, Cybulski M, Krajewska-Kułak E. Profilaktyka niedosłuchu u dzieci do 7. roku życia. Pediatr Med Rodz 2016; 12: 384-393.
23. Skarżyński H, Piotrowska A. Prevention of communication disorders – screening pre-school and school-age children for problems with hearing, vision and speech: European Consen- sus Statement. Med Sci Monit 2012; 18: 17-21.
24. Swathi S, Ramesh A, Nagapoornima M i wsp. Sustaining a „culture of silence” in the neonatal intensive care unit during nonemergency situations: a grounded theory on ensuring adherence to behavioral modification to reduce noise levels. Int J Qual Stud Health Well-being 2014; 9: 22523.
25. Livera MD, Priya B, Ramesh A i wsp. Spectral analysis of noise in the neonatal intensive care unit. Indian J Pediatr 2008; 75: 217-222.
26. Cardoso SM, Kozlowski LC, Lacerda AB i wsp. Newborn psychological responses to noise in the neonatal unit. Braz J Otorhinolaryngol 2015; 81: 583-588.
27. Shimizu A, Hiroya M. Sound envirinments surrounding pre- term infants within an occupied closed incubator. J Pediatr Nurs 2016; 31: e149-154.
28. Jordao KR, de Assis Proenca Pinto L, Machado LR i wsp. Pos- sible stressors in a neonatal intensive care unit at a univer- sity hospital. Rev Bras Ter Intensiva 2016; 28: 310-314.
29. Pinheiro EM, Guinsburg R, Nabuco MA i wsp. Noise at the neonatal intensive care unit and inside the incubator. Rev Lat Am Enfermagem 2011; 19: 1214-1221.
30. American Academy of Pediatrics. Noise: A hazard for the fetus and newborn. Pediatrics 1997; 100: 724-727.
31. Berglund B, Lindvall T, Schwela DH, World Health Organi- zation. Guidelines for community noise. Technical Report 1999. Geneva. Dostępne na: http://www.who.int/iris/han- dle/10665/66217 (dostęp 10.01.2018).
32. PN-B-02151-2: 2018-01P – Akustyka budowlana – Ochrona przed hałasem w budynkach – Część 2. Wymagania doty- czące dopuszczalnego poziomu dźwięku w pomieszczeniach.
Polski Komitet Normalizacyjny. Dostępne na: https://czytel- nia.pkn.pl/#/reading-room/PN-B-02151-2:2018-01P/~/PN-B- 02151-2_2018-01P.pdf/9 (dostęp 15.10.2018).
33. Casavant SG, Bernier K, Andrews S i wsp. Noise in the Neona- tal Intensive Care Unit: what does the evidence tell us? Adv Neonatal Care 2017; 17: 265-273.
34. Cepuch G, Gniadek A, Bytowska N. The assessment of neo- nate’s exposure to traumatic factors in the cardiac ward within the first 24 hours of hospitalization. Med Środ 2016;
19: 17-24.
35. Ahamed MF, Campbell D, Horan S i wsp. Noise reduction in the Neonatal Intensive Care Unit: a quality improvement initiative. Am J Med Qual 2018; 33: 177-184.
36. Altuncu E, Akman I, Kuleku S i wsp. Noise levels in neonatal intensive care unit and sound absorbing panel in the isolette.
Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2009; 73: 951-953.
37. Smith GC, Gutovich J, Smyser Ch i wsp. NICU stress is associ- ated with brain development in preterm infants. Ann Neurol 2011; 70: 541-549.
38. Kamianowska M, Szczepański M, Janowicz J. Światło w Oddziale Intensywnej Opieki Neonatologicznej jako czyn- nik ryzyka uszkodzenia narządu wzroku oraz zaburzeń rytmu dobowego noworodków. Post Neonatol 2005; 2: 152-156.
39. Szczepański M, Kamianowska M, Janowicz J. Natężenie oświetlenia na oddziale intensywnej opieki neonatologicz- nej. Post Neonatol 2005; 2: 73-76.
40. Janosik E. Pozytywne i negatywne aspekty oddziaływania światła na człowieka. Kosmos 2015; 64: 617-623.
41. Kaneshi Y, Ohta H, Morioka K i wsp. Influence of light expo- sure at nighttime on sleep development and body growth of preterm infants. Sci Rep 2016; 6: 21680.
42. Guyer C, Hubert R, Fontijn J i wsp. Cycled light exposure reduces fussing and crying in very preterm infants. Pediatrics 2012; 130: 145-151.
43. Morag I, Ohlsson A. Cycled light in the intensiva care unit for preterm and low birth weight infants. CDSR 2016; 8:
CD006982.
44. Brandon DH, Silva SG, Park J i wsp. Timing for the introduc- tion of cycled light for extremely preterm infants: a random- ized controlled trial. Res Nurs Health 2017; 40: 294-310.
45. Jin-Hua L, Rong-Fang H, Li-Jing S i wsp. Nonpharmacological interventions for sleep promotion on preterm infants in Neo- natal Intensive Care Unit: a systematic review. Worldviews Evid Based Nurs 2018; 15: 386-393.
46. Rodriguez RG, Pattini AE. Neonatal intensive care unit light- ing: update and recommendations. Arch Argent Pediatr 2016;
114: 361-367.
47. Santos J, Pearce SE, Stroustrup A. Impact of hospital envi- ronmental exposure on neurodevelopmental outcomes of preterm infants. Curr Opin Pediatr 2015; 27: 254-260.
