Nurt neoplatoński w filozofii: sprawozdanie z VIII Studenckiej Sesji Naukowej w ATK

Bogdan Łoszewski

Nurt neoplatoński w filozofii:

sprawozdanie z VIII Studenckiej Sesji

Naukowej w ATK

Studia Philosophiae Christianae 14/2, 231-239

S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e A T K

14(1978)2

SPRAWOZDANIA

NURT NEOPLATONSKI W FILOZOFII

( S p r a w o z d a n ie z V II S tu d e n c k ie j S e s ji N a u k o w e j w A TK ) W d n ia c h 23— 25 k w ie tn ia 1977 r . o d b y ła się w A T K V II S tu d e n c k a Sesja N a u k o w a , k tó r e j te m a te m b y ł N u r t n e o p la to ń s k i w filo z o fii. S e ­ sja tr w a ł a tr z y d n i, w c ią g u k tó r y c h s tu d e n c i z a p re z e n to w a li d ziesięć re fe ra tó w , d o ty c z ą c y c h n e o p la to n iz m u w d z ie ja c h filo zo fii.

N a s e s ję p rz y b y ło w ie lu g ości z ró ż n y c h o ś ro d k ó w u n iw e rs y te c k ic h i se m in a ry jn y c h w P o ls c e , co sp o w o d o w a ło o w o c n ą d y s k u s ję n a d p r o b le ­ m am i, o m a w ia n y m i w r e f e r a ta c h z p u n k tu w id z e n ia ró ż n y c h k o n c e p ­ cji i sz k ó ł filo z o fic z n y c h .

O tw o rc ie s e s ji w im ie n iu J e g o M a g n ific e n c ji R e k to r a A T K , k s. p ro f. J. S tę p n ia , d o k o n a ł P r o d z ie k a n W y d z ia łu F ilo z o fii C h rz e ś c ija ń s k ie j, ks. doc. E. M o ra w ie c . Z a b r a ł ta k ż e głos D z ie k a n W y d z ia łu F ilo z o fii, k s. prof. T. Ś lip k o . W ita ją c p rz y b y ły c h g o ści o ra z u c z e s tn ik ó w s e s ji, a szczególnie o p ie k u n a K o ła N a u k o w g o F ilo z o fó w A T K , p ro f. M. G o- gacza d z ie k a n i p o d k re ś lili d o n io s łą ro lę , ja k ą w ż y c iu k a ż d e g o c z ło ­ w ieka p e łn i filo z o fia zw ła sz c z a w o b e c n y c h c z a s a c h k ró lo w a n ia n a u k szczegółow ych, a co z a ty m id zie, o g ro m n ą p o tr z e b ę d a ls z e g o ro z w o ju filozofii i b a d a ń n a d filo z o fią , w czy m ró w n ie ż m o ż n a d o strz e c u d z ia ł u czestn ik ó w tr a d y c y jn y c h ju ż s e s ji filo z o fic z n y c h A k a d e m ii i w s z y s t­ kich u c z e s tn ic z ą c y c h w ż y w y c h d y s k u s ja c h .

P o ty m u ro c z y s ty m o tw a rc iu s e s ji z a b r a ł głos O p ie k u n K o ła F ilo z o ­ fów, p r o f . M. G o g а с z. P r z e d s ta w ił o n p o g lą d , w e d łu g k tó r e g o u p odstaw d z is ie jsz e j k u l t u r y le ż y n e o p la to ń s k i sp o só b r o z u m ie n ia r z e ­ czyw istości. C h a r a k te r y s ty c z n a d la te g o ty p u m y ś le n ia je s t k o n s tr u k c ja bytów r e a ln y c h w a k ta c h p o z n a w c z y c h p o d m io tu p o z n a ją c e g o , id e n ­ tyczna z k o n s tr u o w a n ie m w y tw o ró w i ro z u m ie n ie ic h ja k o z e sp o łu czy sy stem u re la c ji, p o z a k tó r y m są n ie z ro z u m ia łe . I s to tą -bytu w ta k ie j k o n cep cji je s t z k o n ie c z n o śc i jeg o w a rto ś ć fu n k c jo n a ln a w d a n y m u k ł a ­ dzie. Z a s a d n ic z ą r o lę w k o m p o n o w a n iu is to t b y tó w p e łn i p o z n a n ie , k tó ­ rego ro lę fa k ty c z n ie p o d n ie s io n o w n e o p la to n iź m ie do r a n g i b y to w a n ia , co w p r a k ty c e o z n a c z a , że w ła s n o ś ć p o z n a w a n ia w y p rz e d z a b y t cz ło ­ w ieka, k tó r e g o je s t w ła s n o ś c ią . T a k ie ro z u m ie n ie rz e c z y w is to śc i, ja k s tw ierd ził p r e le g e n t, w y p ie r a z k u lt u r y m e ta fiz y k ę b y tu re a ln e g o n a

k o rz y ś ć m y ś le n ia w a rto ś c iu ją c e g o , czy fu n k c jo n a lis ty c z n e g o lu b u ż y - teczn o ścio w eg o . P o w o d u je to z a ra z e m z a n ik m y ś le n ia m e ta fiz y c z n e g o w k la s y c z n y m ro z u m ie n iu , to z n a c z y ro z p o z n a w a n ia b y tu w ty m , co go od w e w n ą tr z k o n sty ftu u je, a w ię c jeg o w e w n ę tr z n e j k o n ie c z n o śc io w e j s t r u k ­ tu r y . P o z n a n ie n asze z a m ia s t d o ty k a ć b y tu w je g o n a jp ie rw o tn ie js z y c h p rz y c z y n a c h , z a tr z y m u je się n a re la c ja c h , k tó r e w s to s u n k u do b y tu m a ją c h a r a k t e r w tó rn y . S tą d p ro ś b a p ro f. M. G o g acza o m e ta fiz y k ę b y tu re a ln e g o , o d c z y ty w a n ie b y tu w jeg o s t r u k tu r z e w e w n ę trz n e j, t a ­ k ie w ię c b a d a n ie , b y c a ła n a sz a w ie d z a p o c h o d z iła od b y tu , b y b y ła jeg o p o z n a w c z y m o d c z y ta n ie m , a n ie k o n s tru o w a n ie m . P o p rz e m ó w ie n iu p ro f. M. G o g acza głos z a b ra li s tu d e n c i, p r z e d s ta ­ w ia ją c p rz y g o to w a n e r e f e r a ty . J a k o p ie rw s z a w y s tą p iła s t u d e n tk a M. W ę g r z y n i a k p r e z e n tu ją c w y k ła d p t. C e c h y n e o p la to n iz m u . S c h a r a k te r y z o w a ła o n a n e o p la to n iz m o m a w ia ją c k o le jn o k o n c e p c ję ś w ia ta , b y tu , c z ło w ie k a , p o z n a n ia o ra z p o ­ m ie s z a n ie m e to d o lo g ic z n e filo zo fii z te o lo g ią w te j k o n c e p c ji. N e o p la - to ń s k ie ro z u m ie n ie ś w ia ta c h a r a k te r y z u je się h ie r a rc h ic z n y m u s to p - n io w a n ie m h ip o s ta z , w y z n a c z o n y m s to p n ie m p a r ty c y p a c ji w d o s k o n a ło ­ ści J e d n i. P o cesze te j zaw sz e n ie o m y ln ie m o żem y ro z p o z n a ć n e o p la to ­ n izm w k a ż d e j jeg o p o sta c i. H ip o sta z y e m a n u ją n ie u s ta n n ie z J e d n i, sw o je j b e z p o ś re d n ie j p rz y c z y n y . Z n a m ie n n a d la te j k o n c e p c ji ś w ia ta je s t d ro g a w dół i w g ó rę w d r a b in ie b y tó w . D ro g a w dół je s t z m n ie js z a ­ n ie m się d o sk o n a ło śc i p o d czas p ro c e s u e m a n a c y jn e g o , n a to m ia s t d ro g a w g ó rę c h a r a k te r y z u je się p r z y r o s te m d o sk o n a ło śc i, b ę d ą c y m p r z e ­ k s z ta łc a n ie m się b y tu niższeg o w b y t w y ższy w d ro d z e p o w ro tn e j do Je d n i. B y te m w p e łn i je s t J e d n ia , tw o rz ą c a z sie b ie m n ie j d o sk o n a łe p o s ta c i b y tu . N ie u s ta n n y p ro c e s e m a n a c ji n ie z m n ie js z a d o sk o n a ło śc i J e d n i, g d y ż je s t w y le w e m n a d m ia r u te j d o sk o n a ło śc i. J a k z a u w a ż y ła r e f e r u ją c a s tu d e n tk a , is to tę b y tu w n e o p la to n iź m ie s ta n o w i d y n a m ic z ­ n y p ro c e s s ta w a n ia się. I s to tn ą c e c h ą n e o p la to ń s k ie j a n tr o p o lo g ii je s t k o n c e p c ja d u sz y , k tó r a — po u p rz e d n im oczy szczen iu z c ie le sn y c h o g ra ­ n ic z e ń p o p rz e z p o z n a n ie — d ą ż y do z je d n o c z e n ia z a b s o lu te m J e d n i. P o ­ z n a n ie to d o k o n u je się w o cen ie n ie d o s k o n a ło śc i b o sk ic h stw o rz e ń , w s k a ­ z u ją c ty m sa m y m n a d o sk o n a ło ść S tw ó rc y . Z łą c z e n ie z B o g iem m oże n a s tą p ić w p rz e ż y c iu m isty c z n y m po u p rz e d n im p rz y g o to w a n iu oczy- s z a ją c y m p rz e z ascezę. O s ta tn ią z c h a r a k te r y z u ją c y c h n e o p la to n iz m cech je s t m ie s z a n ie p r o b le m a ty k i filo z o fic z n e j z te o lo g ic z n ą , co j a k z a ­ u w a ż y ła p r e le g e n tk a w y n ik a ło z b e z k ry ty c z n e g o z a sz c z e p ie n ia n e o p la ­ to n iz m u ja k o r a c jo n a ln e g o u z a s a d n ie n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o O b ja w ie n ia . W d ru g im z k o le i r e f e r a c ie s tu d e n t B. Ł o s z e w s k i o m ó w ił O d ­ m ia n y n e o p la to n iz m u . W ro z w a ż a n ia c h sw y c h w y sz e d ł od n a u k i P lo ty - n a , k tó r ą w o d ró ż n ie n iu od p re z e n to w a n y c h o d m ia n o k re ś lił ja k o n e o ­ p la to n iz m czy sty . O d n a le z ie n ie cech c h a ra k te r y s ty c z n y c h te j n a u k i w

sy stem ach in n y c h filo zo fó w b y ło p o d s ta w ą do z a k w a lifik o w a n ia ic h j a ­ ko n e o p la to n iz m u , p o ło ż e n ie n a c is k u w s y s te m ie n a k tó r ą ś z cech , czy jakaś je j m o d y f ik a c ja w s k a z y w a ły n a k tó r ą ś z jeg o o d m ia n . P r z e d s ta ­ w ione p rz y k ła d y , z a c z e rp n ię te z h is to rii filo zo fii, p o z w o liły u s ta lić tr z y odm iany n e o p la to n iz m u :

1) w k tó r e j opis rz e c z y w is to śc i w s k a z y w a ł n a h ie r a r c h ic z n ą je j s t r u k ­ turę, to zn a c z y b y ty ró ż n iły się od sie b ie s to p n ie m d o sk o n a ło śc i o k r e ­ ślonym p rz e z o d le g ło ść d z ie lą c ą d a n y b y t od b y tu b ę d ą c e g o a b s o lu tn ą d o sk o n ało ścią (J a m b lic h , P ro k lo s), lu b p rz e z p o d o b ie ń s tw o do B oga (A ugustyn), czy te ż czas w p ro c e s ie e w o lu c y jn y c h p r z e m ia n (H egel, T e ilh a rd d e C h a rd in );

2) w k tó r e j filo z o fię ro z u m ia n o ja k o r e f le k s ję ro z u m u n a d p r a w d a ­ mi w ia ry , co p o w o d o w a ło z m ie sz a n ie w s y s te m ie d w ó c h p o rz ą d k ó w : teologicznego i filo zo ficzn eg o (A u g u sty n , P se u d o -D io n iz y , E riu g e n a , B o ­ n a w e n tu ra );

3) w k tó r e j s t r u k t u r ę b y tu i rz e c z y w is to śc i o d c z y ty w a n o n ie z sa m e j rzeczy w isto ści, lecz k o n s tru o w a n o w u m y ś le ta k , że k o n s tr u k ty m y ś lo ­ we s ta ły się p rz e d m io te m r e f le k s ji filo z o fic z n e j i im p rz y p is a n o r e a l ­ ność (K a rte z ju s z , B e rk e le y ).

J a k w s k a z a ł w z a k o ń c z e n iu p re le g e n t, p rz y to c z o n a k la s y f ik a c ja n ie w y c z e rp u je w s z y s tk ic h m o ż liw y c h o d m ia n n e o p la to n iz m u . Z a d a n ie m je j było je d y n ie p r z y p o m n ie n ie ż y w ej i ró ż n o ro d n e j o b ecn o ści o m a w ia n e g o typu m y ś le n ia w tr a d y c ji filo z o fic z n e j.

Po r e f e r a ta c h M. W ę g rz y n ia k i B. Ł o sz e w sk ie g o , p r e z e n tu ją c y c h c e ­ chy is to tn e i w y k s z ta łc o n e w o p a rc iu o n ie o d m ia n y n e o p la to n iz m u , s tu d e n t J. R u s z c z y ń s k i o m ó w ił N e o p la to n iz m w u ję c iu P lo ty n a , a w ięc tw ó rc y n o w eg o sp o so b u w id z e n ia rz e c z y w is to śc i. Z w ró c ił on szczególną u w a g ę n a je d e n c h a r a k te r y s ty c z n y p u n k t le ż ą c y u p o d s ta w nauki P lo ty n a i jeg o w iz ji św ia ta , k tó r y u m k n ą ł u w a d z e p o p rz e d n ic h p releg en tó w . O tó ż ty m sz czeg ó ln y m ry s e m je s t u ję c ie ś w ia ta ja k o j e d ­ nej, o rg a n ic z n e j c a ło śc i, co w ię c e j u ję c ie to , ja k są d z i P lo ty n , je s t c a ł­ kow icie z g o d n e z r e a ln ą rz e c z y w is to śc ią , g d y ż ś w ia t je s t w ła ś n ie o r g a ­ niczną c a ło ś c ią s k ł a d a ją c ą się z d u sz y i c ia ła . N ie m o ż n a w ię c m ó ­ wić o ż a d n y m e le m e n c ie te j rz e c z y w is to śc i bez o d n ie s ie n ia do cało ści, stąd te ż w y p ro w a d z o n y je s t w n io se k , iż is to tę b y tu w te j k o n c e p c ji stanow i w ła ś n ie to o d n ie s ie n ie . N ie w ie m y , czym są rz e c z y w w e ­ w n ę trz n y m ic h u s t r u k tu r o w a n iu , m o żem y je d y n ie p o z n a ć ic h m ie js c e w c a ło śc i w sz e c h ś w ia ta . P o z y c ja , k tó r ą z a jm u ją o ra z fu n k c ja , k tó r ą pełnią w k o sm o sie , s ta n o w ią ic h is to tę . P lo ty ń s k a w iz ja ś w ia ta je s t więc, ja k z a u w a ż y ł J . R u sz c z y ń sk i, m e ta fiz y k ą k o sm o su , w k tó r e j g łó w ­ ny n a c is k je j tw ó rc a p o ło ży ł n ie n a b a d a n ie w e w n ę trz n e j s t r u k tu r y bytu, lecz n a r e la c je w ią ż ą c e w s z y s tk ie b y ty w je d n o lity o rg a n iz m w szech św iata.

O s ta tn im r e f e r a te m p ie rw s z e g o d n ia s e s ji b y ł N e o p la to n iz m P se u d o - -D io n ize g o ja k o m o d e l teo lo g ii. R e f e r a t w y g ło sił J. K r y ń s k i . P r z e d ­ s ta w ił o n szczegółow o n a u k ę P se u d o -D io n iz e g o , co n a tl e r e f e r a t u p o ­ p r z e d n ik a p o z w o liło z a o b se rw o w a ć z a le ż n o śc i i ró ż n ic e m ię d z y n e o p la - to n iz m e m jeg o tw ó rc y a ś re d n io w ie c z n e g o k o n ty n u a to r a . U ję c ie P s e u d o - -D io n izeg ó je s t ta k ż e u ję c ie m k o sm o lo g iczn y m . J a k P lo ty n , D io n izy n a ­ k r e ś la c a ło ś c io w ą w iz ję ś w ia ta , w k tó r e j je ż e li je s t m o w a o b y c ie , to w o d n ie s ie n iu do cało ści, a szczeg ó ln ie je j n a jw y ż sz e g o k r a ń c a — B o ­ g a. B óg, p rz y c z y n a w s z e c h ś w ia ta je s t b y te m , k tó re g o is to tę s ta n o w i D o b ro . P r z e le w te g o D o b ra p o w o d u je is tn ie n ie w sz e c h ś w ia ta , co ta k ż e je s t p r z e ja w e m n a jw y ż s z e j d o b ro c i. N a ty c h tw ie r d z e n ia c h o p a r ta je s t c a ła n a u k a P se u d o -D io n iz e g o . S to s u n e k b y tó w do n a jw y ż sz e g o D o b ra o k re ś la ic h is to tę . D o b ro je s t w ię c ź ró d łe m , u z a s a d n ie n ie m tr w a n i a i k re s e m w sz e c h ś w ia ta . N a tu r ę w s z y s tk ie g o , co s tw o rz o n e , o k re ś la sto p ie ń o d d a le n ia od B oga. B óg o św ieca s w o je s tw o r z e n ia ilu m in a c y jn y m w y ­ le w e m d o b ra , co c z y n i je d a n y m i rz e c z a m i, ty m i b y ta m i. S tą d te ż r o ­ s n ą c a o d leg ło ść od B oga, a co za ty m id z ie — m n ie js z y u d z ia ł w b o s ­ k im o św ie c e n iu p o w o d u je h ie r a r c h ię b y tó w . J e s t o n a h ie r a r c h ią d o sk o ­ n a ło śc i.

W ed łu g P se u d o -D io n iz e g o B óg je s t a b s o lu tn ie p o za p o z n a n ie m , czło ­ w ie k m o że je d y n ie p o z n a ć , że O n je s t. D z ie je się t a k d la te g o , że B oga m o ż n a p o z n a ć je d y n ie d ro g ą p o ś r e d n ią , p o p rz e z J e g o stw o rz e n ia . O ne w s k a z u ją n a J e g o is tn ie n ie i n a t u r ę n a jw y ż sz e g o D o b ra.

D ru g ie g o d n ia s e s ji, ja k o p ie rw s z y p rz e d s ta w ił r e f e r a t p re z e s N a u ­ k o w eg o K o ła S tu d e n tó w F ilo z o fii A T K , s t u d e n t A d a m A d u s z k i e - w i с z p t. E le m e n ty n e o p la to ń s k ie w m e ta fiz y c e A w ic e n n y . S tw ie r d z ił on, iż A w ic e n n a p o w tó rz y ł s c h e m a t P lo ty n a , w k tó r y m p o n a d b y te m u m y s łu s t a ła J e d n ia , n a jw y ż s z a je d n o ś ć , o k tó r e j n ie m o ż n a n a w e t p o ­ w ie d z ie ć , że je s t b y te m . A w ic e n n a z a s to s o w a ł t e n s c h e m a t w sw e j m e ­ ta f iz y c e B y tu K o n ieq zn eg o . F ilo z o fia b o w ie m w e d łu g A w ic e n n y m u s i z a jm o w a ć się w p ie rw s z y m rz ę d z ie B y te m K o n ie c z n y m , ja k o je d y n y m b y te m w e w ła ś c iw y m te g o sło w a z n a c z e n iu , in n y m rze c z o m b y t p r z y ­ s łu g u je w sp o só b w tó r n y i n a m ia r ę ic h is to t. A w ic e n n a ro z d z ie lił is to ­ tę i is tn ie in e w by cie. B y to w o ść , b ę d ą c a n a m ia r ę is to ty , w z r a s ta w p o ­ r z ą d k u z b liż a n ia s ię is to t d o B y tu K o n ieczn eg o . B y t K o n ie c z n y n a to ­ m ia s t je s t p o n a d rz e c z a m i, je s t p rz y c z y n ą is tn ie n ia k a ż d e j z n ic h , n ie je s t je d n a k do n ic h p o d o b n y .

W e d łu g p r e le g e n ta , u to ż s a m ie n ie p rz e d m io tu m e ta fiz y k i z P ie r w s z ą P rz y c z y n ą w filo z o fii A w ic e n n y b y ło z a s a d n ic z y m p o w o d e m ro z r ó ż n ie ­ n ia is to ty i is tn ie n ia w k o n k r e tn y m b y cie. A w ic e n n a o b o k e le m e n tó w n e o p la to ń s k ic h s to s o w a ł w sw e j filo z o fii a ry s to te le s o w s k i o p is b y tu . M e ta fiz y k a A w ic e n n y b y ła p ie rw s z y m w ie lk im sy s te m e m filo zo ficzn y m , k tó r y w z n a c z n y m s to p n iu o d d z ia ła ł n a ła c iń s k ie ś re d n io w ie c z e . S tą d

też do ła c iń s k ie j k u lt u r y z a c h o d n ie j p r z e n ik n ą ł a r y s to te liz m a w ic e - n iań sk i z m ie sz a n y z n e o p la to n iz m e m .

W k o le jn y m r e f e r a c ie p t. N e o p la to n iz m r e n e s a n s o w y n a p r z y k ła d z ie Pico d e lla M ira n d o la s tu d e n t L. K u c z y ń s k i p r z e d s ta w ił n o w y sp o ­ sób ro z u m ie n ia filo z o fii w o k re s ie o d ro d z e n ia .

P ico d e lla M ira n d o la w y c h o d z i w sw y c h ro z w a ż a n ia c h od k o n c e p c ji Boga i o k re ś le n ia J e g o n a u ry . Z a g a d n ie n ie to, j a k s tw ie rd z ił p re le g e n t, może p o ja w ić się w filo z o fii je d y n ie n a k o ń c u ro z w a ż a ń , b ę d ą c ic h w y ­ nikiem , j a k to n p . d z ie je się w filo z o fii k la s y c z n e j, w p rz e c iw n y m ra z ie jest n ie u z a s a d n io n e . B óg w e d łu g P ic a d e lla M ira n d o la je s t p rz y c z y n ą , jest w s z y s tk im n a sp o só b p rz y c z y n y . T a k i o p is B oga je s t k o n s e k w e n c ją p rz y ję te j p rz e z filo z o fa k o n c e p c ji, że s t r u k t u r ę b y tu s ta n o w i o d n ie s ie ­ nie do in n y c h b y tó w . B óg w ię c w o d n ie s ie n iu do ś w ia ta je s t p rz y c z y ­ ną. W sz y s tk ie b y ty są k o m p o z y c ją a k tu fo r m y i m a te r ii. A k t b y tu je s t b e z p o śre d n ią p e r ty c y p a c ją b o sk ieg o esse. B óg w ię c p rz y c z y n u je esse d a ­ nej rz e c z y , k tó r e z k o le i w y z n a c z a p rz y c z y n o w a n ie is to to w e , b ę d ą c e pow odem o d rę b n o ś c i b y to w e j (tre śc io w e j).

P r e le g e n t s tw ie rd z ił, że ro z w a ż a ń P ic a d e lla M ira n d o la n ie p o p rz e ­ d zają w z a sa d z ie ż a d n e a n a liz y . S ą one· po p r o s tu o m ó w ie n ie m p e w n y c h zag ad n ień z a c z e rp n ię ty c h z tr a d y c ji filo z o fic z n e j, a n ie w y n ik ie m k o n ­ ta k tu z r e a l n ą rz e c z y w is to śc ią . D la te g o te ż fa k ty c z n ie n e o p la to n iz m r e ­ n esan so w y w w e r s ji P ic a d e lla M ira n d o la p rz e n ió s ł p u n k t cięż k o ści a n a ­ liz z o ta c z a ją c e j rz e c z y w is to śc i n a w y tw o r y k u ltu r y .

W k o le jn y m , o s ta tn im r e f e r a c ie d ru g ie g o d n ia s e s ji p t. N e o p la to n iz m jako m o d e l m ie s z a n ia filo z o fii z te o lo g ią w X V w . s tu d e n tk a M. G r y - g r o w s k a p r z e d s ta w iła z a sa d n ic z e te n d e n c je w n e o p la to ń s k ie j filo z o fii re n e s a n so w e j. C e c h ą c h a r a k te r y s ty c z n ą te j filo z o fii b y ło je j z e sp o le ­ nie z re lig ią . J e d y n y m p rz e d m io te m p o z n a n ia s t a ł się B óg, O n te ż b y ł jego n a c z e ln y m u z a s a d n ie n ie m . P r e le g e n tk a z w ró c iła u w a g ę n a d w ie głów ne p rz e m ia n y t a k p o ję te j filo z o fii, k tó r a z je d n e j s tr o n y p r z e s ta ła być ś r o d k ie m do p o z n a n ia B oga, z d ru g ie j zaś p r a k ty c z n y m je j cele m nie b y ło ju ż k ie r o w a n ie i k s z ta łto w a n ie ży c ia , lecz w y z w o le n ie z ży cia doczesnego. S tą d w ła ś n ie n a s tą p iło z a c ie ra n ie się ró ż n ic m ię d z y w ia r ą a p o z n a n ie m w k i e r u n k u c o ra z w ię k sz e g o ic h u to ż s a m ie n ia . N ie w ą tp li­ we z n a c z e n ie w ty c h p rz e m ia n a c h , j a k z a u w a ż y ła p re le g e n tk a , m ia ł w z a je m n y s to s u n e k do s ie b ie ró ż n y c h n a u k . P r y m a t te o lo g ii n a d in n y ­ mi n a u k a m i w ó w c z e sn y m m y ś le n iu , k s z ta łto w a n y p rz e z u n iw e r s y te ­ ty, p o w o d o w a ł, ż e filo z o fię tr a k to w a n o je d y n ie ja k o w s tę p do teo lo g ii. Nie tr u d n o s ię d z iw ić , że a k c e n t w b a d a n ia c h filo z o fic z n y c h z r e f le k s ji nad o ta c z a ją c ą rz e c z y w is to ś c ią p rz e s u w a ł się w k ie r u n k u r e f le k s ji n a d p ra w d a m i w ia ry . T a k ż e ro z w ija ją c e się n a u k i p rz y r o d n ic z e z aczęły w y ­ d zierać filo z o fii część tr a d y c y jn ie p rz y n a le ż n e j je j p r o b le m a ty k i. N ie ­ doskonałość a p a r a t u r y p o z n a w c z e j c z ło w ie k a p o w o d o w a ła sc e p ty c y z m ,

k tó r y sz e rz y ł p o g lą d n ie m o ż liw o śc i p o z n a n ia z m ie n n e j rz e c z y w isto śc i. K ie r u n e k w y ty c z o n y p rz e z te o lo g ó w n a rz u c ił filo zo fo m — ja k o je d y ­ n e — b a d a n ie p r a w d w ie c z n y c h i n ie z m ie n n y c h , p o d a n y c h w O b ja ­ w ie n iu . M e ta fiz y k ę z a c z ę to u to ż s a m ia ć z o g ó ln y m p o z n a n ie m B oga, a g łó w n y m je j z a d a n ie m b y ło p rz y g o to w a n ie do p o z n a n ia m isty c z n e g o . T rz e c i d z ie ń s e s ji s ta ł p o d z n a k ie m filo z o fii w sp ó łc z e s n e j. S tu d e n t K . S ip o w ic z z a p re z e n to w a ł r e f e r a t p t. N e o p la to n iz m w h e r m e n e u ty c e , a W. C z a rto r y s k i D o jście do m e ta fi z y k i w filo z o fii S tr a w s o n a . J a k o p rz e c iw ­ w a g ę do k o n c e p c ji w sp ó łc z e s n y c h filo zo fó w o ra z s ta n o w is k o p rz e c iw n e u ję c io m n e o p la to ń s k im , s tu d e n t. J. W y sz y ń s k i p rz e d s ta w ił w y k ła d z z a k re s u filo zo fii k la s y c z n e j p t. R ó żn ic a m ię d z y b y te m a jeg o u ję c ie m u A r y s to te le s a .

W e w s tę p ie w y k ła d u K . S i p o w i c z w y ja ś n ił, że h e r m e n e u ty k a je s t to te o r ia w y ja ś n ia n ia u k r y te g o s e n s u te k s tu . Z e sw e j is to ty je s t o n a n e o p la to ń s k a , b o w ie m z a sa d n ic z a je j m e to d a p o le g a n a w y ja ś n ia n iu p rz e z o d n ie s ie n ie je d n e g o p rz e d m io tu do in n eg o . I s tn ie ją d w ie w ie lk ie s z k o ły h e rm e n e u ty c z n e : 1) X lX -w ie c z ije te o r ie „ m is trz ó w p o d e jr z e ń ” : M a r k s a , F r e u d a i N itz sc h e g o ; 2) X X -w ie c z n e h e r m e n e u ty k i z m ie rz a ją ­ ce do u tw o rz e n ia o n to lo g ii: H e id e g g e r, G a d a m e r i R ic o e u r. P re le g e n t p rz e d s ta w ił d w ie z n ic h , a m ia n o w ic ie h e r m e n e u ty k ę h e r m e n e u ty k P a u ­ la R ic o e u ra i fu n d a m e n ta ln ą h e r m e n e u ty k ę M a r tin a H e id e g g e ra . I s to tn ą c e c h ą te o r ii R ic o e u ra je s t s y n k r e ty c z n e z łą c z e n ie tr z e c h w ie l­ k ic h h e r m e n e u ty k : fr e u d o w s k ie j p s y c h o a n a liz y , h e g lo w sk ie j fe n o m e ­ no lo g ii d u c h a i E lia d e g o fe n o m e n o lo g ii re lig ii. Z łą c z e n ie ty c h tr z e c h te o r ii m a d a ć f u n d a m e n ta ln ą o n to lo g ię c z ło w ie k a . C zło w iek , w e d łu g te j k o n c e p c ji, je s t b y te m w y z n a c z o n y m p rz e z tr z y re la c je : do p o ­ p ę d ó w , k u lt u r y i B oga. T e tr z y c z y n n ik i le ż ą u p o d s ta w e g z y s te n c ji lu d z k ie j, o n e ją k s z ta łt u ją n a d a ją c je j o k re ś lo n y sen s. N a jp ie r w o tn ie j­ szą z a s a d ą je s t s f e ra p o p ę d ó w , k u lt u r a je s t c e le m c z ło w ie k a , jeg o d ą ­ ż e n ie m do u tr w a le n ia i z o b ie k ty w iz o w a n ia d u c h a , B óg n a to m ia s t, b ę ­ d ą c p o n a d w s z y s tk im , je s t w sz y stk ie g o o s ta te c z n ą r a c ją . H e r m e n e u ty k a H e id e g g e ra je s t o d m ie n n a . P o d s ta w ą je j je s t a n a li ty ­ k a c z ło w ie k a i w ty m s e n s ie te k s te m do o d c z y ta n ia je s t sa m czło ­ w ie k . H e id e g g e r tw o rz y s w ą h e r m e n e u ty k ę n a tr z e c h e ta p a c h : 1) in ­ te r p r e t a c ji K r y t y k i c z y s te g o r o z u m u . I. K a n ta , d z ie ła ta k ż e h e rm e n e u - ty c z n e g o ; 2) b a d a n ia se n só w ję z y k a ; 3) w y ja ś n ie n ia s e n s u p o c h o d z ą c e ­ go od b y tu i d o ta r c ia do s e n s u b y cia. H e id e g g e r u w a ż a K a n ta za je d n e g o z n a jw ię k s z y c h m y ś lic ie li ś w ia ­ ta . K a n t a n a liz u ją c p o z n a n ie , w y k r y ł s f e r ę tr a n s c e n d e n ta ln ą c zy steg o czasu , p r z e s tr z e n i i m y ś le n ia , z k tó r e j w y ło n ił się b y t. C zy ste J a p rz e z tr z y sy n te z y tw o rz y czas w y p e łn io n y . T e tr z y s y n te z y w y z n a c z a ją tr z y w a r s tw y p r z e d m io tu : c z a s o w o -tra n s c e n d e n ta ln ą , f o r m a ln o - k a te g o r ia ln ą , z m y s ło w o -e m p iry c z n ą . K a n t n ie o d k ry ł je d n a k ż e s f e ry n a jw a ż n ie j­

szej — s f e ry b y c ia . T o o d k ry c ie je s t ce le m h e id e g g e ro w s k ie j h e r m e ­ n eu ty k i.

H e id e g g e r o d ró ż n ia d w a r o d z a je p o z n a n ia : w c z e śn ie jsz e , o n to lo g ie z n e — to w s tę p n e ro z u m ie n ie b y c ia , p ó ź n ie jsz e , o n ty c z n e — p y ta n ie b y tu - p r z y - -czym ś (D asein ) o b y c ie . E fe k te m a n a liz H e id e g g e ra je s t s tw ie rd z e n ie , że is to tą c z ło w ie k a je s t czas, że J a to czas. P o z n a n ie o n ty c z n e je s t q u a ­ si tw ó rc z e , w n im k o n s t y tu u j e s ię ś w ia t — je s t ro z u m ie n ie m b y c ia , w k tó ry m ś w ia t d a n y je s t w p ro s t.

P r e le g e n t p o ró w n a ł te o r ie K a n ta i H e id e g g e ra do te o r ii A w ic e n n y , z tą je d n a k ró ż n ic ą , że u a ra b s k ie g o filo z o fa w s z y s tk o r o z g r y w a się n a p oziom ie k o sm ic z n y m , u o m a w ia n y c h filo z o fó w zaś n a p o zio m ie czło ­ w ie k a . H e r m e n e u ty k i te , s tw ie rd z ił p re le g e n t, c h a r a k t e r y z u j ą ta k i e c e ­ chy n e o p la to ń s k ie ja k m o n izm , w y ja ś n ia n ie je d n e g o e le m e n tu p rz e z o d n ie sie n ie do in n e g o , u to ż s a m ie n ie b y tu z p o z n a n ie m .

K o le jn y głos z a b r a ł s tu d e n t W. C z a r t o r y s k i , k tó r y p rz e d s ta w ił k o n c e p c ję filo z o fii P. S tr a w s o n a . S tr a w s o n p o d a je d w a ro z u m ie n ia m e ­ ta fiz y k i: l)o p is o w ą , k tó r ą je s t rz e c z y w is ta s t r u k t u r a n aszeg o m y ś le n ia , u jm u ją c a ś w ia t i w y ra ż o n a w m o w ie p o to c z n e j i 2) t a k z w a n ą r e w i­ z jo n is ty c z n ą , k tó r a s t a r a się w y jś ć p o za ję z y k p o to c z n y i p re c y z y jn ie j opisać s t r u k t u r ę ś w ia ta . W e d łu g p re le g e n ta , b a d a n ia S tr a w s o n a p o ­ p rz e d z a z ało ż en ie, iż ję z y k z a w ie ra f a k ty c z n ą s t r u k tu r ę ś w ia ta .

M y śl S tr a w s o n a id z ie d w ie m a d ro g a m i: je d n a je s t o d k ry c ie m s t r u k ­ tu r y ś w ia ta , d ru g a z aś m a za z a d a n ie z b a d a n ie w a ru n k ó w , ja k ie m u s z ą s p e łn ia ć b y ty p o z n a w a n e , b y t a k a w iz ja b y ła m o żliw a.

P o d s ta w o w e w filo z o fii S tr a w s o n a są d w a p o ję c ia b y tu k o n k r e t n e ­ go, w k tó r e g o z b ió r filo z o f o b o k rz e c z y w łą c z a ró w n ie ż z d a rz e n ia h i ­ s to ry c z n e , o ra z p o ję c ie id e n ty fik a c ji, ja k o n a c z e ln e j z a s a d y p o z n a n ia p o z w a la ją c e j s tw ie rd z ić , że to, co p o z n a je m y , je s t w ła ś n ie ty m p r z e d ­ m io tem .

I s to tn y m c z y n n ik ie m w p o z n a n iu d la a n g ie ls k ie g o filo z o fa je s t r ó w ­ nież jeg o in te rs u b ie k ty w n o ś ć , a w ię c m o żliw o ść k o m u n ik a c ji z d ru g im p o z n a ją c y m p o d m io te m n a te m a t p o z n a w a n e g o p rz e d m io tu . P o d s ta w ą / in te rs u b ie k ty w n o ś c i p o z n a n ia je s t w ła ś n ie id e n ty fik a c ja . K o le jn y m i s to t­

n y m c z y n n ik ie m p o z n a n ia je s t t a k z w a n a r e id e n ty fik a c ja , d z ię k i k tó r e j p o d m io t m o że p o z n a w a ć d a n y p rz e d m io t i id e n ty fik o w a ć go, m im o u p ły w u c z a su i z m ie n ia ją c y c h się a k tó w p o zn a w c z y c h . S tr a w s o n a n a ­ liz u je m o ż liw o śc i b e z w z g lę d n e j id e n ty f ik a c ji p rz e d m io tu , co k a ż e m u s tw ie rd z ić , iż w a r u n k ie m w y s ta r c z a ją c y m je s t lo k a liz a c ja p rz e d m io tu p rz y p o m o cy zm y słó w . I d e n ty f ik a c ja ta k a , z w a n a d e m o n s tr a ty w n a je s t m o ż liw a d z ię k i w s p ó ln e m u o d n ie s ie n iu , w k tó r y m id e n ty f ik o w a n e są p rz e d m io ty p o z n a w a n e w p ro s t, bo o te tu ch o d zi. T y m o d n ie s ie n ie m je s t lo k a liz a c ja w c zasie i p rz e s trz e n i. K a ż d y p rz e d m io t, k tó r y m o ż n a w n ie j u m ie śc ić , je s t id e n ty fik o w a ln y . W obec te g o , b y d o k o n a ć id e n ty fik a c ji,

n a le ż y z n a ć f a k t je d n o s tk o w y ja k ie g o ś je d n o s tk o w e g o p rz e d m io tu i w ła ś n ie jeg o o ra z f a k t te n m u s i b y ć ta k i, że m oże b y ć o d n ie s io n y do w y p o w ie d z i in n e g o c z ło w ie k a n a te m a t te g o p rz e d m io tu . D a le j p r e le ­ g e n t p rz e d s ta w ił ro z w a ż a n ia S tr a w s o n a n a d m o ż liw śc ią is tn ie n ia k la ­ sy p rz e d m io tó w , d z ię k i k tó r y m m o ż n a b y d o k o n a ć id e n ty f ik a c ji b e z p o ­ ś r e d n ie j. T a k im i p rz e d m io ta m i są rz e c z y m a t e r i a ln e — je d n o s tk o w e p rz e d m io ty p rz e s trz e n n o - c z a s o w e i w z g lę d n ie tr w a łe . M u szą n im i b o ­ w ie m b y ć ta k ie p rz e d m io ty , k tó r e s ą p o w sz e c h n ie d o s tę p n e w k o n ta k c ie z m y s ło w y m ró ż n y m lu d z io m . S p e łn ia ją o n e w ó w c z a s w a r u n e k in t e r k o - m u n ik o w a ln o ś c i, w ię c i o d b io rc a i n a d a w c a w d y s k u s ji m o g ą je z lo ­ k a liz o w a ć w k o n k r e tn e j s y tu a c ji. N a k o n ie c p r e le g e n t p rz e d s ta w ił w z a ry s ie k o n c e p c ję c z ło w ie k a S tr a w ­ so n a o p a r t ą o d e fin ic ję o so b y , k tó r a ja k o f a k t n a jp ie r w o tn ie js z y u w y ­ p u k liła to , iż c z ło w ie k je s t p o d m io te m z a ró w n o św ia d o m o śc i ja k i c ia ­ ła . J a k ju ż w y ż e j w s p o m n ia n o , o s ta tn im r e f e r a te m s e s ji b y ł w y k ła d p o ­ g lą d ó w A ry s to te le s a n a te m a t ró ż n ic y p o m ię d z y b y te m a jeg o p o z n a w ­ czy m u ję c ie m , p rz e d s ta w io n y p rz e z s tu d e n ta J. W y s z y ń s k i e g o . R e ­ f e r a t b y ł p o d s u m o w a n ie m p o le m ik i filo zo fii k la s y c z n e j — a r y s to te le - so w s k o -to m is ty c z n e j — z n e o p la to n iz m e m .

J u ż w e w s tę p ie p r e le g e n t s tw ie rd z ił, że z a ta r c ie ró ż n ic y m ię d z y b y ­ te m a jeg o u ję c ie m o w o c u je n e o p la to n iz m e m . F ilo z o f p r z e s ta je w ó w ­ czas b a d a ć r e a l n ą rz e c z y w is to ść , s tw ie rd z ił J. W y sz y ń sk i, a b a d a n a ­ t u r ę in te le k tu , a w y n ik i ty c h b a d a ń t r a k t u j e ja k o in f o r m a c ję o rz e c z y ­ w isto śc i. P r e le g e n t p rz e d s ta w ił w sk ró c ie k o n c e p c ję p o z n a n ia A ry s to te le s a . P o z n a n ie w e d łu g S ta g i r y t y je s t o d b ie r a n ie m in f o rm a c ji, k tó r ą d a je b y t i p r z e tw a r z a n ie m je j p rz e z in t e le k t c z y n n y i b ie rn y . E fe k te m p o z n a n ia rz e c z y je d n o s tk o w y c h s ą p o ję c ia o g ó ln e, p o w sz e c h n e , o d n o sz ą c e s ię d o w ie lu p rz e d m io tó w . K o n c e p c ja ta z a p e w n ia re a liz m p o z n a w c z y i k o n ­ t a k t z rz e c z y w is to ś c ią in te r s u b ie k ty w n ą . P r e le g e n t p r z e c iw s ta w ił ją k o n ­ c e p c ji K a r te z ju s z a , K a n ta , fe n o m e n o lo g ó w , u k tó r y c h — ja k s t w i e r ­ d z ił — r e la c ja p o z n a w c z a : b y t p o z n a w a n y -p o d m io t p o z n a ją c y , ro z d z ie ­ lo n a z o s ta ła p rz e z p o ję c ie . S p o w o d o w a ło to, że c zło w ie k n ie m a w y j­ śc ia w p o z n a n iu p o za p o ję c ia i p o za in te le k t, a ta k ż e n ie m a k o n ta k tu z rz e c z y w is to śc ią . T r a n s c e n d e n ta ln e w a r u n k i p o z n a n ia n ie d o ty c z ą r z e ­ c z y w isto śc i, m o g ą p o m ó c je d y n ie w a n a liz ie p o z n a n ia — s tw ie rd z ił n a z a k o ń c z e n ie p r e le g e n t.

M ię d z y k a ż d y m r e f e r a te m n a s tę p o w a ły d łu g ie , b u rz liw e , a le i z a ­ ra z e m rz e c z o w e d y s k u s je . D o ty c z y ły o n e w w ię k sz o ś c i p o d s ta w f ilo ­ zofii, z a k re s u je j b a d a ń , m e to d s p e c y fic z n y c h d la p o z n a n ia filo z o fic z ­ n eg o . P o d d a w a n o k r y ty c e p o szczeg ó ln e e le m e n ty filo z o fii n e o p la to ń - s k ie j, w ro z u m ie n iu „ c z y sty m ” , j a k i w n o w o ż y tn y c h o d m ia n a c h . P u n k t

w idzenia filo z o fii k la s y c z n e j s f o rm u ło w a ł p ro f. M. G ogacz, rz e c z n ik re a listy c z n e j m e ta fiz y k i to m is ty c z n e j, p o d d a ją c k r y ty c z n e j o c e n ie k o n ­ cepcję filo z o fii tr a n s c e n d e n t a ln e j, s fo rm u ło w a n e j p rz e z K a n ta i k o n ty ­ n u o w a n e j p rz e z fe n o m e n o lo g ó w .

N a jc z ę śc ie j d y s k u to w a n o ta k ie p ro b le m y , ja k : 1) z a g u b ie n ie w n e o - p la to n iź m ie a n a liz s a m o d z ie ln y c h s t r u k t u r b y tu n a k o rz y ś ć t r a k t o w a ­ nia go, ja k o u k ła d u o d n ie s ie ń ; 2) w ią ż ą c y się z ty m z a n ik p r o b le m a ­ ty k i m e ta fiz y c z n e j, b a d a ją c e j re a ln o ś ć i to ż s a m o ść b y tu ; 3) p ie r w o t- ność d o ś w ia d c z e n ia o d rę b n o ś c i re a ln y c h b y tó w p rz e d u św ia d o m ie n ie m sobie is tn ie n ia czy f a k t u p o z n a w a n ia ; 4) b łę d n e ro z p o c z y n a n ie m e t a ­ fizyki od te o r ii p o z n a n ia , k tó r e j ję z y k je s t n ie p r z e k ła d a ln y n a ję z y k m e ­ ta fiz y k i; 5) to, iż m e ta fiz y k i n ie w y z n a с - a k u lt u r a , tr a d y c ja , ś w ia to p o ­ gląd, lecz r e a l n a rz e c z y w is to ść ; 6) m o żliw o ść n ie w y p rz e d z a re a ln o ś c i; 7) o n to lo g ia In g a r d e n a n ie je s t o d c z y ta n ie m rz e c z y w is to śc i, a le n a r z u ­ ceniem je j s t r u k t u r tw o rz o n y c h p rz e z in te le k t.

O b ro ń c y filo z o fii tr a n s c e n d e n t a ln e j s tw ie rd z a li w o d p o w ie d z i, że: 1) je d y n ie tr a n s c e n d e n ta liz m p o tr a f i p rz e k ro c z y ć w p o z n a n iu b a r i e r ę p o ­ jęć i w y jś ć p o z a m y ś le n ie , p o n ie w a ż p ie r w o tn e w a r u n k i p o z n a n ia : czas, p rz e s trz e ń , m y ś le n ie , n ie są p o ję c ia m i, lecz e m p iry c z n ie s tw ie r - d z a ln y m i f a k ta m i; 2) n ie m o ż n a b a d a ć b y tu n ie u w z g lę d n ia ją c r e la c ji p o zn aw czej, p o n ie w a ż p o d m io t p o z n a ją c y i p rz e d m io t p o z n a n ia w s p ó ł- k o n s ty tu u ją się w r e l a c ji p o z n a w c z e j; 3)· je d y n ie p rz e z z g łę b ie n ie ś w ia ­ dom ości m o ż n a s tw ie rd z ić fa k ty c z n ie o b ie k ty w n o ś ć św ia ta .

Z a k o ń c z e in a i p o d s u m o w a n ia s e s ji d o k o n a ł p ro f. M. G ogacz, k tó r y p o ­ d zięk o w ał w s z y s tk im p rz y b y ły m g o ścio m i u c z e s tn ik o m za a k ty w n y i tw ó rc z y u d z ia ł w d y sk u s ji.

B o g d a n Ł o s z e w s k i

SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI PROFE SORÖ W FILOZOFII W WYŻSZYCH UCZELNIACH KATOLICKICH W POLSCE

W d n ia c h 20—21 w rz e ś n ia 1977 r. o d b y ła się w g m a c h u A k a d e m ii T eologii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie K o n fe re n c ja K się ż y P ro f e s o ró w w y ­ k ła d a ją c y c h w w y ż sz y c h s e m in a ria c h d u c h o w n y c h lo g ik ę , o g ó ln ą m e ­ to d o lo g ię n a u k , te o r ię p o z n a n ia o ra z h is to rię filo z o fii w s p ó łc z e s n e j. Z a ­ sa d n ic z y m c e le m te j K o n fe re n c ji b y ło p rz e d ło ż e n ie i p rz e d y s k u to w a n ie p e w n y c h p r o p o z y c ji o b e jm u ją c y c h w ła ś c iw y d o b ó r m a t e r i a łu z w y ­ m ie n io n y c h d y s c y p lin o ra z sp o só b ic h w y k ła d u .

K o n fe re n c ję o tw o rz y ł P r o f . S t . K a m i ń s k i ( a k tu a ln y P r z e w o d n i­ czący S e k c ji P ro f e s o ró w F ilo z o fii W y ższy ch U c z e ln i K a to lic k ic h w P o