Mariusz Prokopowicz
Uwagi do dwu interpretacji
zagadnienia subsystencji
sformułowanego w "De ente et
essentia" Tomasza z Akwinu
Studia Philosophiae Christianae 16/2, 177-185
z n a le z ie n ia w y tłu m a c z e n ia n ie je d n e g o z m o ż liw y c h , a le je d y n e g o , o s ta tec z n e g o . D a je te m u w y r a z A u to r, g d y tw ie r d z i, że o s ta te c z n y m w y t ł u m a c z e n ie m is tn i e n ia b y tó w o rg a n ic z n y c h p rz y g o d n y c h je s t Ż y c ie , k tó r e je s t Ż y c ie m s a m y m , k o n ie c z n y m , n ie ty lk o n ie z a p o c z ą tk o w a n y m , ale i n ie p r z y g o d n y m , e g z y s te n c ja ln ie s p ra w c z y m . E g z y s te n c ja ln a s p r a w - czość te j P ie r w s z e j P rz y c z y n y ż y c ia n ie e lim in u je in n y c h p rz y c z y n , a n a w e t w s p ó łd z ia ła z n im i. A u to r n ie u n ik n ą ł w sw o im d z ie le w y p o w ie d z i d y s k u s y jn y c h . P r e z e n tu ją c je d n a k d ość w y ra ź n ie w ła s n e s ta n o w is k o w w ie lu s p r a w a c h tr u d n o o w y p o w ie d z i, k tó r e z a d o w o liły b y z w o le n n ik ó w ró ż n y c h s p o
so b ó w u p r a w ia n i a filo z o fii B oga. K s ią ż k a b ę d z ie s ta n o w iła p o z y c ję , o b o k k tó r e j u p r a w ia j ą c y te o d y c e ę n ie b ę d ą m o g li p rz e jś ć o b o ję tn ie .
P r ó b a in te r d y s c y p lin a r n e g o s p o jr z e n ia n a te o d y c e a ln e z a g a d n ie n ia m o że b y ć d o b r ą in s p ir a c ją do p o d e jm o w a n ia d a ls z y c h te g o r o d z a ju p ró b . Z m u s z a ją c do p rz e m y ś le n ia n a n o w o w ie lu p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń filo z o fii B oga. A u to r w z n ió s ł n ie w ą tp liw ie p o w a ż n y w k ła d w d zieło ro z w o ju t e j t a k w a ż n e j i je d n o c z e ś n ie t a k d y s k u s y jn e j d y s c y p lin y filo z o fic z n e j.
R o m a n F o r y c k i
M A R IU S Z P R O K O P O W IC Z
UWAGI DO DWU INTERPRETACJI ZAGADNIENIA SUBSYSTENCJI SFORMUŁOWANEGO W D E E N T E E T E S S E N T I A
TOMASZA Z AKWINU.
Z a s a d n ic z y m c e le m n in ie js z e g o a r t y k u ł u je s t p o k a z a n ie d w u ró ż n y c h sp o so b ó w in t e r p r e to w a n ia z a g a d n ie n ia s u b s y s te n c ji, s fo rm u ło w a n e g o p rz e z T o m a sz a z A k w in u w tr a k c ie D e e n t e e t ess e n tia . I n t e r p r e t a c j a , d o k o n a n a p rz e z B ru n o n a J . R u c iń s k i e g o 1, s p o tk a ła s ię z k r y ty c z n y m i u w a g a m i P. P a c h c ia r k a i E. W o lic k ie j2, u w a g a m i, k tó r e — ja k się o k a z u je — ta k ż e d o m a g a ją się k r y t y k i t a k co do r o z u m ie n ia te k s tu T o m a sz a z A k w in u , j a k i o d n o ś n ie do n ie tr a f n e g o — ja k s ą d z ę — n a ś w ie tle n ia s ta n o w is k a B. J . R u c iń sk ie g o .
Z ty c h p o w o d ó w c h c ia łb y m n a jp i e r w u s to s u n k o w a ć się do u ję c ia B. J. R u c iń s k ie g o , a n a s tę p n ie u ja w n ić d y s k u s y jn ą z a w a rto ś ć a r t y k u ł u P. P a c h c ia r k a i E. W o lic k ie j.
D o d a tk o w y m b o d ź c e m do n a p is a n ia a r ty k u łu je s t w a ż n o ść p o d ję te j p r o b le m a ty k i, p o n ie w a ż z a g a d n ie n ie s u b s y s te n c ji u w y r a ź n ia r o z u m ie n ie s u b s ta n c ji, a w ię c d o się g a p o d s ta w o w y c h p ro b le m ó w m e ta f iz y k i b y tu . 1 B ru n o n J . R u c iń s k i: S t r u k t u r a b y t u i s t r u k t u r a m e t a f i z y k i w ś w i e t le „De e n t e e t e s s e n t i a ’’ T o m a s z a z A k w i n u , W : O p e ra P h ilo s o p h o ru m M e d ii A e v i — te x t u s e t s tu d ia , 1 (1976) A T K , 109—-197. 2 P a w e ł P a c h c ia r e k , E lż b ie ta W o lic k a : Z a g a d n i e n i e i s t n i e n i a w „De e n t e e t e s s e n t i a ’’ — u w a g i d y s k u s y j n e , W : R o c z n ik i F ilo z o fic z n e , 24 (1976), 131— 134.
1. S U B S Y S T E N C JA W U J Ę C IU B R U N O N A J . R U C IŃ S K IE G O R u c iń s k i u w a ż a , że m e t a f i z y k ę . T o m a s z a w tr a k t a c i e D e e n t e e t
e s s e n t i a d a się p r z e d s ta w ić ja k o u k ła d tr z e c h p o r z ą d k ó w ; 3
1. e n to lo g ic z n e g o , w k tó r y m m ie ś c i się a) p o r z ą d e k e g z y s te n c ja ln y b) p o rz ą d e k e s e n c ja lis ty c z n y 2. ese n c jo lo g ic z n e g o 3. g n o zeo lo g iczn eg o N a jc z ę ś c ie j sto s o w a n e ro z b ic ie m e ta f iz y k i n a p o rz ą d e k p o z n a n ia i b y to w a n ia , je s t tu u z u p e łn io n e „ c z y m ś tr z e c im ”. „ M u s im y t u p r z y ją ć , o b o k d w u p o r z ą d k ó w d o tą d w s p o m n ia n y c h — p o r z ą d k u e n to lo g ic z n e g o , k tó r y je s t o b ie k ty w n y i w ła ś c iw y r e a ln e m u b y to w i i p o r z ą d k u g n o z e o lo g iczn eg o , k tó r y je s t w ła ś c iw y re a lis ty c z n e m u p o z n a n iu b y tu — t r z e ci p o rz ą d e k , p o r z ą d e k e s e n c jo lo g ic z n y , k tó r y je s t w ła ś c iw y k o n ie c z n y m re la c jo m k o m p o n e n tó w is to t y ” 4.
W id a ć w y ra ź n ie , że p o d z ia ł te n je s t d y k to w a n y o d p o w ie d n im s p o j rz e n ie m n a a s p e k ty esse. G n o zeo lo g ic zn o ść m a sw o je ź ró d ła w z m y s ło w y m p o z n a n iu b y tó w do m o m e n tu , w k tó r y m te w ła d z e p o z n a w c z e w s p ó łg r a ją c z in te le k te m , p rz e c h o d z ą „o d z m y sło w eg o p o z n a n ia b y tu , d a n e g o s y n c h r o n ic z n ie — p o p rz e z d ia c h r o n ic z n e ro z p o z n a n ie s t r u k t u r y z g o d n e j z p r a w a m i e s e n c jo lo g ic z n y m i — do sy n c h ro n ic z n e g o z r o z u m ie n ia c o m p o s i t u m ja k o s u b s y s te n c ji ró w n o c z e s n e j ze s tw o r z o n y m a k te m re a ln e g o e s s e ” 5. C h o d z i tu o to , że p o z n a n ie je s t u z a le ż n io n e od teg o , co p o z n a je m y : p o rz ą d e k g n o z e o lo g ic z n y w k r a c z a w in n e (sk o ro m a j ą b y ć p o z n a n e ) p o r z ą d k i p o s ia d a ją c e sw o je w ła s n e p r a w a ju ż n ie p o z n a w c z e , lecz o n ty c z n e , ch o ć d a ją c e się p o z n a ć . D la te g o p o z n a n ie m u s i p rz e b ie g a ć d ia c h r o n ic z n ie „ w c h o d z ą c n a w y ż s z y ” p o rz ą d e k , k tó r y z k o le i o d n a jd z ie u z a s a d n ie n ia , d e c y d u ją c e o je g o s y n c h r o n ii. O ile p ie r w s z y i tr z e c i p o rz ą d e k je s t „ k la s y c z n y ” i w ty m s e n s ie z r o z u m ia
ły,
o ty le d ru g i d o m a g a się w y ja ś n ie n ia . J e d n o c z e ś n ie je s t o n o ty le w a ż n y , że w jeg o p o lu je s t w y ja ś n ia n a s u b s y s te n c ja ln o ś ć b y tu . R u c iń s k i są d z i, że „d o is to ty ja k o is to ty u jm o w a n e j w je j s e n s ie a b s o lu tn y m , do p o ję c ia is to ty n ie n a le ż y p a s y w n a w ła s n o ś ć b y c ia p o z n a w a n y m ; (...) p r a w a is to ty d la s w e j p ra w d z iw o ś c i n ie d o m a g a ją się p o z n a w c z e g o u j ę c i a ” s. T e s tw ie r d z e n ia p o z w a la ją z ro z u m ie ć , d la czego p o r z ą d e k g n o z e o lo g ic z n y r ó ż n i się od e se n c jo lo g ic z n e g o , tr a c ą c s y n c h ro n ic z n o ś ć . Z a te m n o w y p o r z ą d e k b ę d z ie p r z y s łu g iw a ł u k ła d o m is to to w y m b y tu , a lb o — „ w ła ś c iw y m k o n ie c z n y m r e la c jo m k o m p o n e n tó w is to t y ” 7, k tó r e j „ c h a r a k t e r y s t y k ę u z y s k u je m y p rz e z o k r e ś le n ie z a k r e s u d z ia ła ń je j e le m e n tó w , m a t e r i i i f o r m y ” 8. T a k ie j „ is to c ie e se n c jo lo g ic z n e g o p o r z ą d k u p r z y s łu g u je ty lk o to , co z a w ie r a się w je j d e f i n ic j i” 9: w b y c ie je d n o s tk o w y m je s t je d n a , w a s p e k c ie w ie lu j e d n o s te k je s t w ie lo ś c ią . J e d n o c z e ś n ie „ is to ta t a k r o z u m ia n a n ie w y m a g a d la sie b ie a n i es s e r e a ln e g o b y tu , a n i esse n a t u r y p o z n a n e j (...) i z a te m „ a b s t r a h u j e od k tó r e g o k o lw ie k e s s e 10. W t a k r o z u m ia n e j is to c ie „ f o r 3 R u c iń s k i: ta m ż e , 184 4 T a m ż e , 130 6 T a m ż e , 185 6 T o m że, 132— 133 7 T a m ż e , 130 8 T a m ż e , 130 9 T a m ż e , 148 10 T a m ż e , 149m a a k tu a l iz u j ą c m a t e r ię d o m y k a je d n o c z e ś n ie w t e n sp o só b is to tę , c z y n i j ą k o m p le tn ą , czy m ś, co — ja k m ó w i św . T o m a s z — m o ż e s u b s y - s to w a ć ” łl. S y b s y s te n c ja ta k ro z u m ia n a , z w ią z a n a je s t z p e w n y m i p r a w a m i is to ty ja k o is to ty , o d n o si się do „ k o m p le tn o ś c i is to ty ja k o je d n e g o z w a r u n k ó w je j s u b s y s te n c ja ln o ś c i” 12. W b in a r n ie u k o m p o n o w a n e j is to c ie (f o rm a i m a t e r i a ) e le m e n ty p o d le g a ją w ła ś c iw y m so b ie f u n k c jo n a ln y m z a le ż n o śc io m , k o m p o n u ją c o k re ś lo n ą is to tę — t o t u m l3. T a k a is to ta b ę d ą c „ c a ło ś c ią z u p e łn ą ” d e c y d u je o m o ż liw o śc i z a is tn ie n ia , w ty m se n s ie , że „ s p e łn ia ła b y k o n ie c z n e w a r u n k i ”, a b y p o s ia d a ć e s s e u . R u c iń s k i p is z e , że „ ta k ą s t r u k tu r ę is to to w ą , k tó r a s p e łn ia te w y m o g i, n a z y w a św . T o m a sz s u b s ta n c ją p o s ia d a ją c ą p e r se ess e a b s o lu tn e , esse s u b s ta n c ja ln e , lu b n a z y w a j ą is to tą s u b s y s tu ją c ą . K a ż d a is to ta e s e n - cjo lo g ic z n e g o p o r z ą d k u , k tó r e j p rz y s łu g u je ess e w w y n ik u z ło ż e n ia f o r m y z m a t e r i ą , je s t s u b s ta n c ją , tz n . z d o ln a je s t z a is tn ie ć d la te g o , że s ta n o w i o n a s u b s y s te n c ję — „ k o m p le tn ie s c h a r a k te r y z o w a n ą is to tę , z a m y k a ją c ą w so b ie cało ść sw y c h is to to w y c h f u n k c ji, k tó r a m o że s t a n o w ić p o d m io t in n e g o r o d z a j u rz e c z y — p r z y p a d ło ś c i” 15.
C h a r a k te r y s t y k a s u b s y s te n c ji, d o k o n a n a p rz e z R u c iń s k ie g o je s t t a k p e łn a , że w ła ś c iw ie n ie w y m a g a k o m e n ta r z a . J e d n a k p ie r w s z e , n a s u w a ją c e się p y ta n ie , je s t n a s tę p u ją c e : j a k i je s t z w ią z e k t a k r o z u m ia n e j s u b s y s te n c ji z esse? N a jp ie r w R u c iń s k i z g o d n ie z T o m a sz e m p o w ie , że „ fo r m a s u b s ta n c ja ln a k o n s ty tu u je is to tę ja k o coś w so b ie k o m p le tn e g o , s u b s y s tu ją - cego w sw o im ess e, bo choć s a m a f o r m a n ie m o że b y ć u to ż s a m io n a z is to tą , je s t c z ę śc ią k o m p le tn e j is to t y ” 18. P o d k r e ś la m jesz c z e ra z , że je s t to e s e n c jo lo g ic z n y p o rz ą d e k „ n a ło ż o n y p r z e z is to tę p r z e z je j f u n k c ję ja k o c a ło ś c i” 17. A u to r tr a f n ie z a u w a ż a , że g d y b y ś m y w ogóle p o m in ę li esse, is to ta b y ła b y „ m o ż liw o śc io w ą s t r u k t u r ą (...), b ę d ą c zaś k o n ie c z n a w is tn ie n iu b y tu , a m o ż liw a w sw e j s t r u k tu r z e , b y ła b y n ie p o z n a w a ln a ” 18. M o ż liw o śc io w e a n a liz y p o ja w ia j ą się je d n a k , j e ż e li „ p o z o s ta n ie m y n a p o z io m ie o k re ś le ń p o p rz e z e le m e n ty is to to w e ” 19, a to je s t p o z io m e s e n c jo lo g ic z n y c h u ję ć . R u c iń s k i a n a liz u ją c in t e li g e n c je c z y ste , s tw ie rd z a , że „ a b y is to ta m o g ła b y ć, m u s i p o s ia d a ć w ty m p o r z ą d k u esse, tz n . m u s i b y ć z a m k n ię tą s t r u k t u r ą s u b s y s tu ją c ą . S k o ro je d n a k w s u b s ta n c ja c h s u b s y s tu ją c y c h n ie m oże b y ć m a te r ii, to ic h is to ta w r a z z e sse u k o n s ty tu o w a n a je s t z s a m e j fo r m y , k tó r e j p r z y s łu g u je esse. I s to ta s u b s y s tu ją c ą in te lig e n c ji — s u b s ta n c ji r e d u k u j e się do s a m e j f o r m y ” 29
R u c iń s k i, a b y o b ro n ić e s e n c jo lo g ic z n y p o r z ą d e k s u b s y s te n c ji, w k tó ry m „d o c z y n n ik ó w is to ty ja k o ta k ie j n ie z a lic z a się a k tu re a ln e g o is tn i e n i a ” al, p o tr a k tu j e ess e ja k o p rz y p a d ło ś ć , k tó r a „ je s t k o n ie c z n y m
11 T a m ż e , 133 12 T a m ż e , 152 13 T a m ż e , 153 14 T am że. 15 T a m ż e . 18 T a m ż e , 155 17 T a m ż e , 156 18 T a m ż e , 152 18 T a m ż e , 153 28 T a m ż e , 160 21 T a m ż e , 161
w y m o g ie m k o n ie c z n y c h p r a w e s e n c jo lo g ic z n y c h i m ie ś c i się w e s e n - c jo lo g ic z n y m p o r z ą d k u ” 22. O sta te c z n ie w ię c je s t to „ w y m ó g s u b s y s tu - ją c e j is t o t y ” 23 J a k w y g lą d a w ta k i m ra z ie s u b s y s te n c ja o d n o ś n ie do B oga, s k o ro św . T o m a sz p is z e , że „ i p s u m esse s it s u b s i s t e n s ” 4 o B ogu p rz e c ie ż n ie p o w ie m y , że je s t p rz y p a d ło ś c io w y m esse.
R u c iń s k i r o z w ią z u je to n a s tę p u ją c o : „ m ó w ią c , że coś s u b s y tu je w s w o im esse, m a m y n a m y ś li w s z y s tk ie s u b s y s te n c je , k tó r e są w sw o im e se n c jo lo g ic z n y m p o r z ą d k u u k o n s ty tu o w a n y m i s t r u k t u r a m i k o n ie c z n y m i, k tó r e m o g ą , le c z n ie m u s z ą is tn ie ć , z w y ją tk i e m te j je d n e j s u b s t a n c ji p r o s te j, k tó r a m u s i is tn ie ć , bo je s t je d n y m ty lk o esse: r e a l n e go is tn ie n ia . D la te g o w ła ś n ie je j s u b s y s te n c ja ln o ś ć m o że b y ć u jm o w a n a w p o r z ą d k u e n to lo g ic z n y m ty l k o ” 26. J e s t to a s p e k t e g z y s te n c ja ln y p o r z ą d k u e n to lo g ic z n e g o 20. J e s t t u w id o c z n e p r z e jś c ie z e s e n c jo lo g ic z n e g o p o r z ą d k u w e n to lo - g ic z n y —■ e g z y s te n c ja ln y . Z a te m w a r u n e k e s e n c jo lo g ic z n y z o s ta ł s p e ł n io n y , co z a ra z e m w p ro w a d z a w e n to lo g ic z n e u ję c ie , w k tó r y m esse b ą d ź e s s e n tia b ę d ą r o z u m ia n e ja k o d w a p o r z ą d k i w a s p e k c ie re a ln e g o
esse — esse p o r z ą d k u e s e n c jo lo g ic z n e g o w ła śc iw e g o is to c ie ja k o is to c ie ,
k tó r a w r a z z p o ję c ie m s u b s ta n c ji s ta n o w i e s e n c jo lo g ic z n y w a r u n e k a k tu re a ln e g o i s tn i e n ia ” 27.
W s u b s y s te n c ja ln e j b y to w o ś c i „esse je s t p o s tr o n ie is to t y ” 28 je s t j e j s k u tk ie m ró ż n ią c się od u d z ie lo n e g o , re a ln e g o a k tu esse.
W s z y s tk ie p o w y ż sz e a n a liz y z o s ta ły p r z e p r o w a d z o n e d z ię k i te m u , że „ p o rz ą d e k e s e n c jo lo g ic z n y d o s tę p n y je s t n a m p o p rz e z p o z n a n ie z m y s ło w e i in te le k t u a ln e (p o r z ą d e k g n o ze o lo g ic z n y ) teg o , co je s t n a z e w n ą tr z n a s, b y tu i is to ty (p o r z ą d e k e n to lo g ic z n y ). S a m o to p o z n a n ie i n t e le k t u a ln e (p o r z ą d e k g n o ze o lo g ic z n y ) m o ż liw e je s t ze w z g lę d u n a p r a w a is to ty (p o rz ą d e k e s e n c jo lo g ic z n y ) i ze w z g lę d u n a a k t is tn i e n ia (p o r z ą d e k e n to lo g ic z n y ), d z ię k i k tó r e m u b y t t e n je s t n a m u p r z e d n io d a n y w p o z n a n iu z m y s ło w y m (p o r z ą d e k g n o z e o lo g ic z n y )” 29. J a k w id a ć , te p o r z ą d k i są „ w z a je m n ie z w ią z a n e i w z a je m n ie się w y m a g a ją c e ” 39, je s t to s y n c h r o n ic z n o - d ia c h r o n ic z n a w sp ó łz a le ż n o ść . Z a ra z e m je d n a k „ n ig d y b y t r e a ln y n ie r e a liz u je w p e łn i p r a w is to ty , u ję ty c h w p o r z ą d k u e se n c jo lo g ic z n y m . Z b liż a się do n ic h sw y m p o d o b ie ń s tw e m , j e s t t a k i sam , le c z n ig d y te n s a m ” 31. T a k ie u w a g i zaw sz e k o m p lik u ją k r y ty k ę z z e w n ą trz , p o n ie w a ż o k r e ś l a j ą „ g ra n ic e n ie b ę d ą c e g r a n i c a m i”. 2. K R Y T Y K A S T A N O W IS K A B. J. R U C IŃ S K IE G O 1) Z a p ro p o n o w a n e p rz e z R u c iń s k ie g o w y ró ż n ie n ie tr z e c h m e ta fiz y c z n y c h p o r z ą d k ó w w y d a je się b y ć dość p ro b le m a ty c z n e . J e ż e li św . T o m a s z z b ie r a e r u d y c ję ró ż n y c h a u to r ó w p o s łu g u ją c się n ią , to alb o
22 T a m ż e , 162 23 T am że. 24 S. T h o m a e A q u in a tis : D e e n t e e t es s e n tia , w y d . W . S e ń k o , W: O p e ra P h ilo s o p h o ru m M e d ii A e v i, 2 (1978) A T K , 21 26 R u c iń s k i: T a m ż e , 168 20 T a m ż e , 171 27 T a m ż e , 181 28 T am że. 29 T a m ż e , 182 39 T a m ż e , 185 31 T a m ż e , 134
p r z y p is z e m y to m y ś le n ie u c z n io w i A lb e rta , a lb o in n y m filo zo fo m . W p ie r w s z y m w y p a d k u m u s ie lib y ś m y u z n a ć , że św . T o m a sz w y p o w ia d a sp rz e c z n e p o g lą d y u w a ż a ją c je za s w o je , w d r u g im z aś — tr z e b a b y k o n s e k w e n tn ie w y ró ż n ić sp o s o b y m y ś le n ia A w ic e n n y , B o e c ju sz a , A ry s to te le s a , k tó r e n ie są z a ra z e m ta k ie sa m e . Ł a tw ie js z ą m e to d ą je s t k o n f r o n to w a n ie te k s tu św . T o m a s z a z i n n y m i jeg o p r a c a m i, co m o że u m o ż liw ić p r a w id ło w e n a ś w ie tle n ie p r o b le m u . W z w ią z k u z ty m , sz c zeg ó ln e z a s trz e ż e n ia m o ż n a m ie ć do k o r z y s ta n ia z w y d z ie lo n e g o p o r z ą d k u e se n c jo lo g ic z n e g o . S ą d z ę , że t a k i z a b ie g ś w ia d c z y o z n a k o m ite j in t u ic j i R u c iń s k ie g o , k tó r y d o strz e g ł, że p e w n e p a r t i e T o m a sz o w e g o te k s tu p o m i ja ją u ję c ie b y tu w a s p e k cie re a ln e g o esse. E sse ta k ie alb o n ie w y s tę p u je , a lb o je s t s k u tk ie m u r e a l n ia j ą c e j f u n k c j i is to ty n a b ie r a ją c ty m s a m y m c h a r a k t e r u p r z y p a d ło ś c io w e g o . H is to r y k filo z o fii m o ż e w te d y p o w ie d z ie ć , że św . T o m a s z „ p o s łu g u je s ię ” A w ic e n n ą , co o s ta te c z n ie m o ż e m y n a z w a ć p o rz ą d k ie m e se n c jo lo g ic z n y m .
O b a w ia m się je d n a k , że n ie m a l c a ły p o r z ą d e k e se n c jo lo g ic z n y z o s t a ł p r z e d s ta w io n y w p e r s p e k ty w ie a ra b s k ie g o filo z o fa . O g ó ln ie w ia d o m o, że A w ic e n n a ro z s tr z y g a p ro b le m y m e ta fiz y c z n e w p ła s z c z y ź n ie k o n ie c z n o ść — m o ż liw o ść , co R u c iń s k ie m u u m o ż liw iło z a n a liz o w a n ie s u b s y s te n c ji, tk w ią c e j w y łą c z n ie w p o lu e se n c jo lo g ic z n y m . O c z y w iś c ie a u to r d o s trz e g a „ n ie r e a lis ty c z n o ś ć ” te g o t y p u m y ś le n ia , d z iw i z a te m p r ó b a k o n s e k w e n tn e g o u z g o d n ie n ia ty c h w y k lu c z a ją c y c h s ię p o rz ą d k ó w .
M o ja k r y t y k a m oże n ie b y ć s łu s z n a , o ile a u t o r c h c ia ł p o k a z a ć u z a s a d n io n e p rz e jś c ie św . T o m a sz a w „ e n to lo g ic z n e ”, d w u a s p e k to w e u ję c ie . T a k ie u s ta w ie n ie s p r a w y r y z y k u je je d n a k „ m y ś le n ie s y s te m a m i”, a n ie p ro b le m a m i, do czego n ie b e z p ie c z n ie z b liż y ł się R u c iń s k i p is z ą c , że „ je ś li b y ś m y c h c ie li k tó r y ś z ty c h p o rz ą d k ó w z a n e g o w a ć , k o h e r e n c ja s tr a c iła b y sw e f u n d a m e n ty ” 32. S z u k a n ie k o h e r e n c ji s y s te m ó w w y k lu c z a ją c y c h się n ie w y d a je się u z a s a d n io n e . M o żn a b y p rz y p u s z c z a ć , że R u c iń s k i s z u k a k o h e r e n c y jn o ś c i w s e n s ie p o k a z y w a n ia k o n s e k w e n tn ie p r z e k r a c z a n y c h m e ta f iz y k id e a liz u ją c y c h , i w ty m s e n s ie u ż y te je s t tw ie r d z e n ie , że „ k a ż d y z ty c h p o rz ą d k ó w w y m a g a o b y d w u p o z o s ta ły c h ” 33. N ie s te ty , sa m o p r z e jr z e n ie k o n c e p c ji s y m e try c z n y c h z a le ż n o śc i w y m ie n io n y c h p o r z ą d k ó w 3i, k a ż e p r z y p u s z czać, że a u to r p r z y p is u je św . T o m a sz o w i to , co n ie je s t jeg o w ła s n y m p o g lą d e m .
2) Z a u w a ż m y , że z a g a d n ie n ie s u b s y s te n c ji z o s ta je p r z e s u n ię te z p o la p o r z ą d k u e s e n c jo lo g ic z n e g o w p o r z ą d k e n to lo g ic z n y d o p ie ro w te d y , g d y o k a ż e się, że s u b s y s te n c ja o d n o si się do B oga, co k a ż e R u c iń s k ie m u o d k ry ć a s p e k t e g z y s te n c ja ln y . B óg u z a s a d n ia u k ła d y sy s te m o w e . O k aże się z re s z tą , że s u b s y s te n c ja w ty m p o r z ą d k u d o ty c z y w y łą c z n ie B y tu P ie rw s z e g o . Z a s ta n a w ia ją c e je s t, d la c z e g o a u t o r a n i r a z u n ie z a c y to w a ł ta k w a ż n e g o f r a g m e n tu , u jm u ją c e g o s u b s y s te n c ję w m e ta f iz y c e e g z y s te n c ja ln e j, o d n o śn ie do b y tó w p r z y g o d n y c h 35. R u c iń s k i 32 T a m ż e , 182 38 T a m ż e 34 T a m ż e , 185— 186 35 „ E t q u ia , u t d ic tu m e st, in te llig e n tia e q u id d i ta s e s t ip s a m e t in te l- lig e n tia , id e o q u id d ita s v e l e s s e n tia e iu s e s t ip s u m q u o d e s t ip s a , e t e ss e s u u m , r e c e p tu m a D eo, e s t id q u o s u b s is t it in r e r u m n a t u r a ; e t p r o p t e r h o c a q u ib u s d a m d ic u n t u r h u iu s m o d i s u b s ta n ti a e c o m p o s ita e ,
d o s trz e g ł n ie s p ó jn o ś ć te k s tu św . T o m a sz a , a le z a ra z e m ja k b y z a p o m n ia ł, że s u b s y s te n c ja ta k ż e m o że z o sta ć p o k a z a n a w ś w ie tle ró ż n y c h m e ta fiz y k . P o s z u k iw a n ie k o h e r e n c y jn o ś c i d o p ro w a d z iło do n ie p r e c y z o - z y jn y c h a n a liz m e ta fiz y c z n y c h .
3) R u c iń s k i w s p o m n ia ł ty lk o o a k tu a liz u ją c e j r o li fo r m y , p o w o d u ją c e j k o m p le tn o ś ć is to ty . A n a liz o w a ł w y łą c z n ie s k u tk i s u b s y s to w a - n ia , to ja k o no się u ja w n ia . W y d a je się, że ta k a m e to d a n ie p o z w o li d o s trz e c w ła śc iw e g o r o z u m ie n ia te g o z a g a d n ie n ia p rz e z św . T o m a sz a . P rz e c ie ż w s k a z a n ie n a a k tu a l iz u j ą c ą czy u r e a l n ia j ą c ą f u n k c j ę f o r m y p o m a g a w r o z w ią z a n iu p r o b le m u s u b s y s te n c ji od s tr o n y esse ja k o s k u tk u lu b p rz y c z y n y , a o to z a s a d n ic z o c h o d z iło R u c iń s k ie m u . W i n n y m w y p a d k u g n o z e o lo g ic z n e u ję c ie m o że p o m ie s z a ć się z o n ty c z n y m . 4) S u b s y s te n c ja s y n c h r o n iz u ją c a d ia c h r o n ic z n o ś ć p o r z ą d k u e s e n c jo - lo g ic z n e g o w y g lą d a n a u ję t ą w n ie c o p s y c h o lo g iz u ją c e j k o n c e p c ji i n te g r a c j i i d e z in te g r a c ji, co p o w o d u ją p r ó b y „ s y s te m o w y c h ” a n a liz , g d z ie a u t o r c h c e p o d ją ć „ p ró b ę s p o jr z e n ia ja k b y z z e w n ą tr z n a n a sz e d o ty c h c z a s o w e r o z w a ż a n ia ”. 5) N ie z a le ż n ie od k r y ty c z n ie — n e g a ty w n y c h u w a g , w y d a je się, że r o z u m o w a n ie R u c iń s k ie g o je s t c ie k a w ą p r ó b ą u k a z a n ia w ie lo a s p e k - to w o ś c i te k s tu św . T o m a sc z a , g d z ie p r o b le m s u b s y s te n c ji je s t u w ik ła n y w w ie le n ie ja s n y c h m o m e n tó w . W a ż n e je s t z a a k c e n to w a n ie s t o s u n k u esse do s u b s y s te n c ji, ja k m i się z d a je , c z ę s to k ro ć b a rd z o tr a f n e w o d n ie s ie n iu do e s e n c ja liz u ją c y c h u ję ć . Z a ra z e m z w ią z a n ie s u b s y s te n c ji z p o rz ą d k ie m e s e n c jo lo g ic z n y m to w s k a z a n ie n a tr a d y c ję , rz e c z y w iś c ie ró ż n ą od e g z y s te n c ja ln e g o u j ę c ia św . T o m a sz a , n ie je s t je d n a k d la m n ie ja s n a w y r a ź n a p ró b a o d d z ie le n ia p o r z ą d k u e s e n c ja lis ty c z n e g o od e se n c jo lo g ic z n e g o . 3. P A W Ł A P A C H C IA R K A I E L Ż B IE T Y W O L IC K IE J U W A G I D Y S K U S Y JN E D O A R T Y K U Ł U B R U N O N A J . R U C lST SK IE G O W K W E S T II Z A G A D N IE N IA S U B S Y S T E N C JI A u to rz y p o w y p is a n iu w s z y s tk ic h f r a g m e n tó w z t r a k t a t u D e ente e t e s s e n tia , w k tó r y c h je s t u ż y ty te r m i n s u b s y s te n c ja , s f o rm u ło w a li je d n o z n a c z n e r o z u m ie n ie o b a la ją c e — w ic h m n ie m a n iu — te z y R u c iń sk ie g o . „ J e ż e li w ię c p r z y j m u j e się ta k ą rz e c z , k tó r a je s t sa m y m is tn ie n ie m , t a k że n a m o c y sw eg o is tn i e n ia je s t s a m o is tn a (s u b s y s tu - ją c a ), to is tn ie n ie je j n ie p r z y j m u j e ż a d n e g o z ró ż n ic o w a n ia , g d y ż n ie b y ło b y sa m y m ty lk o is tn ie n ie , le c z is tn ie n ie m , a o p ró cz teg o ja k ą ś f o r m ą ; ty m b a r d z ie j n ie p r z y j m u j e z ró ż n ic o w a n ia m a te ria ln e g o , g d y ż n ie b y ło b y is tn ie n ie m s a m o is tn y m ( s u b s y s tu ją c y m ) , le c z m a te r ia ln y m . W y n ik a s tą d , że ta k a rz e c z , k tó r a je s t s w o im is tn ie n ie m m o że by ć ty lk o je d n a ” 36. I s tn ie n ie n ie m o że b y ć p rz y c z y n o w a n e p rz e z fo r m ę : „a p o n ie w a ż , j a k z o sta ło p o w ie d z ia n e , is to tn o ś c ią ( ą u i d d i t a s ) in te lig e n c ji (c z y sty c h ), je s t s a m a o w a in te lig e n c ja , z a te m je j is to tn o ś ć lu b is to ta je s t ty m , czy m je s t o n a s a m a , a d z ię k i is tn i e n iu o tr z y m a n e m u od B o g a je s t ty m , co is tn ie je s a m o d z ie ln ie (s u b s y s tu je ) w rz e c z y w is to ś c i; i d la te g o n ie k tó r z y m ó w ią , że teg o r o d z a ju zło żo n e są z te g o , d z ię k i
e x q u o e s t e t q u o d e st, v e l e x q u o d e s t e t esse, u t B o e tiu s d i c i t ”. D e e n te , 21
c z e m u są o ra z te g o , cz y m s ą a lb o j a k m ó w i B o e c ju sz z teg o c z y m są i z i s tn i e n ia ” s7. A u to rz y d o d a ją z a ra z , że „ d o ty c h c z a s o w e te k s ty je d n o z n a c z n ie w s k a z u ją , że s u b s y s te n c ja o z n a c z a p ie r w o tn ie sa m o is tn o ś ć b y tu , a lb o , i n a czej m ó w ią c , t a k i b y t, k tó r y je s t sa m y m is tn ie n ie m , (...) bo to ty lk o ta k ie is tn ie n ie je s t s u b s y s tu ją c e w s e n s ie w ła ś c iw y m ” 38. Z k o le i n a s t ę p u je p r z e jś c ie do ju ż tr u d n ie js z e g o c y ta t u : „ z a ś m ię d z y f o r m a m i s u b s ta n c ja ln y m i a p rz y p a d ło ś c io w y m i z a c h o d z i t a k i z w ią z e k , że t a k j a k f o r m a s u b s ta n c ja l n a n ie p o s ia d a p r z e z się is tn i e n ia z u p e ł n eg o (esse a b s o l u t u m ) p o z a ty m , do czego d o c h o d z i, m ia n o w ic ie m a te r ia (n ie p o s ia d a is tn i e n ia z u p e łn e g o ); i d la te g o w z a je m n e p o łą c z e n ie o b y d w u d o p u sz c z a to is tn ie n ie , d z ię k i k tó r e m u rz e c z is tn ie je s a m o d z ie ln ie (p er se s u b s is t it ) i w s k u te k teg o s a m a p rz e z się je s t je d n o ś c ią ; d z ię k i w ię c te m u ic h p o łą c z e n iu p o w s ta je ja k a ś is to ta . S tą d , fo r m a , ja k k o lw ie k r o z p a tr y w a n a ,, s a m a w so b ie n ie p o s ia d a p e łn e j r a c j i b y cia is to tą , je s t je d n a k c z ę śc ią p e łn e j is to ty . L ecz to , do czego p r z y p a d ło ś ć d o c h o d z i, je s t b y te m p e łn y m (c o m p l e t u m ), is tn ie ją c y m s a m o d z ie ln ie w sw y m in d y w id u a ln y m is tn ie n iu (s u b s i s t e n s in suo esse), k tó r e to w ła ś n ie is tn ie n ie w sp o só b n a t u r a l n y p o p rz e d z a p rz y p a d ło ś ć , k tó r a d o ń d o ch o d zi. I d la te g o d o c h o d z ą c a d o ń p rz y p a d ło ś ć n ie s p r a w ia , n a m o c y p o łą c z e n ia z ty m do czego d o c h o d z i, te g o is tn ie n ia , w k tó r y m rz e c z is tn ie je s a m o d z ie ln ie (p rz e z k tó r e rz e c z s a m a p rz e z się je s t b y te m ), lecz s p r a w ia ja k b y is tn ie n ie w tó r n e ( ą u o d d a m ess e s e c u n d u m ) , b e z k tó r e g o rz e c z s a m o d z ie ln ie is tn ie ją c a m o że b y ć in t e le k t u a ln i e p o z n a n a , ta k j a k to , co p ie r w s z e , m oże b y ć in t e le k tu a ln i e p o z n a n e b ez teg o , co w t ó r n e ” 39. A u to rz y k r y t y k u j ą R u c iń s k ie g o za fa łs z y w e r o z u m ie n ie teg o f r a g m e n tu w p o r z ą d k u e se n c jo lo g ic z n y m w y k a z u ją c , że: — te k s ty T o m a s z a w s k a z u ją „ n a f a k t s a m o p o s ia d a n ia sw e j b y to w o ś c i d z ię k i u r e a l n ia j ą c e m u a k to w i is tn ie n ia p rz e z r e a l n ie is tn i e ją c ą i w ty m w ła ś n ie s e n s ie z u p e łn ą , k o m p le tn ą , s u b s y s tu ją c ą rzecz. A k t is tn i e n ia n ie ty lk o je s t c zy m ś z e w n ę trz n y m , d o d a n y m do is to ty i u m o ż liw ia ją c y m je j re a ln o ś ć , le c z m u s i b y ć p ie r w o tn ie d a n y ja k o f a k t ” 49. — s u b s y s te n c ja „ n ie je s t w n io s k ie m k o ń c o w y m a n a liz e se n c jo lo g ic z - n y c h , lecz z w ią z a n a je s t z p ie r w o tn y m d o ś w ia d c z e n ie m b y tu , w k t ó r y m d a n e są rz e c z y w sw y m in d y w id u a ln y m , s a m o d z ie ln y m i s tn i e n i u ” 41
— „z te j r a c j i, że s u b s y s te n c ją w s e n s ie w ła ś c iw y m n a z y w a on B oga, w y k lu c z o n e je s t r o z u m ie n ie te g o te r m i n u w s e n s ie s t r u k t u r y id e a ln e j p o r z ą d k u e s e n c jo lo g ic z n e g o ” , b o w ie m „ k o n c e p c ja d w ó c h p o rz ą d k ó w m e ta fiz y c z n y c h w m e ta fiz y c e , ja k o je d n o lity m s y s te m ie w y ja ś n ia rz e c z y w is to ś c i, z a w ie r a w e w n ę tr z n ą s p r z e c z n o ś ć ”, o s ta te c z n ie — „ p o ję c ie s u b s y s te n c ji n ie d a się w ię c „ ro z b ić ” n a d w a o d rę b n e p o r z ą d k i te o r e ty c z n e ” 42. 37 T ąm że. 38 T am że. 39 T a m ż e , 132 p rz y p . 49 T a m ż e , 133 41 T am że. 42 T am że.
4. K r y ty k a s ta n o w is k a P. P a c h c ia r k a i E. W o lic k ie j
1) D ru g i z c y to w a n y c h f r a g m e n tó w św . T o m a s z a rz e c z y w iś c ie u z a s a d n ia ogó ln e s ta n o w is k o a u to r ó w . S u b s y s te n c ja je s t p o k a z a n a w a s p e k c ie ess e re a ln e g o b y tó w p rz y g o d n y c h (o so b o w y ch ), z a te m u w y r a ź n ia r ó ż n ic ę m ię d z y esse a e s s e n t i a , s k o ro f o r m a n ie m o że u r e a ln ia ć . W sp o m in a łe m ju ż , że c y ta t te n n ie w y s tę p u je w te k ś c ie R u c iń sk ie g o , co p o z w o liło m u u w y p u k lić e s e n c jo lo g ic z n y c h a r a k t e r s u b s y s te n c ji w b y t a c h p rz y g o d n y c h .
2) P ie r w s z y f r a g m e n t n ie w y k lu c z a a n a liz R u c iń s k ie g o , s k o ro je s t p o w o d e m p r z e s u n ię c ia u n ieg o ro z w a ż a ń n a e g z y s te n c ja ln y a s p e k t e n to lo g ic z n e g o p o rz ą d k u . P a c h c ia r k o w i i W o lic k ie j sz c z e g ó ln ie m o c n o m u s ia ł u w y r a ź n ić się te n te k s t, s k o ro d o szli do w n io s k u , że s u b s y s te n c ja w s e n s ie w ła ś c iw y m o d n o si się do B oga.
T e z a ta k a n ie je s t p r a w d z iw a i to z d w ó c h p o w o d ó w :
a) „D e e n te ...” n ie d a je m o ż liw o śc i w n io sk ó w , s k o ro m a m y do cz y n ie n ia ty lk o z je d n y m f r a g m e n te m , g d z ie o B ogu m ó w i się, że s u b s y - s tu je ; b) I n n e te k s ty św . T o m a sz a w s k a z u ją , że s u b s y s te n c ja o d n o si się do sa m o d z ie ln o ś c i czy s a m o is to ś c i b y tu , p r z y c z y m w b y ta c h s tw o r z o n y c h ta k a s a m o is tn o ś ć je s t p rz e d e w s z y s tk im g w a r a n to w a n a p rz e z f o r m ę s a m o d z ie ln ie d z i a ł a j ą c ą 43. A u to r z y k r y t y k i p o w o łu ją s ię n a T o m a s z a , o d n o ś n ie do u r e a l n ia j ą c e j r o li a k tu esse , z a p o m in a ją c o ro li a k tu a l iz u j ą c e j, sz czeg ó ln ie w a ż n e j d la s u b s y s te n c ja ln o ś c i b y tu . T rz e b a p rz y z n a ć R u c iń s k ie m u , że w y c z u w a ł te ró ż n ic e , k tó r y m by ć m o że d a ł częścio w o w y ra z , o d d z ie la ją c e s e n c jo lo g ic z n y p o rz ą d e k . 3) T r z e c i i n a jw a ż n ie js z y f r a g m e n t d la s ta n o w is k a R u c iń s k ie g o , P a - c h c ia r e k i W o lic k a c h c ie li z ro z u m ie ć ja k p o p rz e d n ie . D la te g o p o m i ja ją c ja k ą k o lw ie k a n a liz ę —■ k tó r e j z r e s z tą n ie m a w ła ś c iw ie w c a ły m te k ś c ie — od r a z u s f o rm u ło w a li sw o je s ta n o w is k o , b ę d ą c e z e sp o łe m tw ie r d z e ń p o to c z n ie u w a ż a n y c h za e g z y s te n c ja ln ie p o p r a w n e . Z d u m ie w a w ię c ic h tw ie r d z e n ie , że „ z a le tą a r t y k ł u R u c iń s k ie g o je s t z w ró c e n ie u w a g i n a k o n ie c z n o ść u p o r z ą d k o w a n ia m e ta f iz y k i T o m a sz o w e j p rz e z w p ro w a d z e n ie p o d z ia łu n a ró ż n e p o z io m y w y j a ś n i e n i a 44”. D z iw ię się d la te g o , że —■ p r z y n a jm n i e j w części d o ty c z ą c e j s u b s y s te n c ji — p o k a z a li ty lk o je d e n p o z io m w y ja ś n ie n ia i to a k u r a t n ie a d e k w a tn y . T a k się s k ła d a , że c y to w a n y tr z e c i f r a g m e n t T o m a s z a je s t w ła ś n ie a n a liz ą e s e n c ja liz u ją c ą ; je s t w z ię ty m z tr a d y c j i n e o p la to ń s k im
esse, b ę d ą c y m s k u tk ie m d z ia ła n ia e le m e n tó w is to to w y c h . T o n ie je s t
tw ie r d z e n ie T o m a sz a , to je s t je g o e r u d y c ja , p rz e k s z ta łc o n a d a le j w p o p r a w n e u ję c ia . R u c iń s k i p r a w id ło w o z a n a liz o w a ł te k s t w s k a z u ją c n a p ó ź n ie jsz e , T o m a sz o w e p r z e in te r p r e to w a n ia . P a c h c ia r e k i W o lic k a c h c ą c „ p o p r a w ić ” T o m a sz a p r z y p is a li m u to , z cz y m m o że z g o d z iłb y się, g d y b y to b y ło jego tw ie r d z e n ie . N a to m ia s t w ą tp ię , czy z g o d z iłb y się z ty m , że s u b s y s te n c ja „ z w ią z a n a je s t z p ie r w o tn y m d o ś w ia d c z e n ie m b y tu ” , p o n ie w a ż : a ) n ie b a rd z o w ia d o m o , co to je s t p ie r w o tn e d o ś w ia d c z e n ie ; w s k a z a n ie n a to d o ś w ia d c z e n ie to w s k a z a n ie r a c z e j n a p o z n a w c z y , a n ie o n ty c z n y p o rz ą d e k , b ) je ż e li s u b s ty s te n c ja z a s a d n ic z a o d n o si się do B oga, to n ie p o d p a d a p o d p ie r w o tn e d o św ia d c z e n ie . 43 S z e rs z e a n a liz y z a w a r te są w m o je j p r a c y m a g is te r s k ie j d o ty c z ą cej z a g a d n ie n ia s u b s y s te n c ji w te k s ta c h T o m a s z a z A k w in u 44 P. P a c h c ia r e k , E. W o lic k a : T a m ż e , 134
4) T w ie rd z e n ie o z w ią z k u a n a lo g ii z s u b s y s ta n c ją n ie z o sta ło u m o ty w o w a n e . 5) Z a s k a k u ją c e je s t tw ie r d z e n ie , że s k o ro św . T o m a s z n a z y w a B oga s u b s y s te n c ją , to n ie m o że t e r m i n t e n w y s tę p o w a ć w p o r z ą d k u e s e n c jo - lo g iczn y m . W id z ę t u t a j n ie c o p o d o b n y , ja k u R u c iń sk ie g o , z a b ie g „ w y k o r z y s ty w a n i a ” B oga w c e lu u z a s a d n ie n ia tw ie r d z e ń n ie w y n ik a ją c y c h z f a k t u p r z y ję c ia , czy n ie p r z y ję c ia J e g o is tn ie n ia . O ile R u c iń s k i z m ie n ił ro z u m ie n ie s u b s y s te n c ji w m o m e n c ie , g d y p o ję c ie to „ z e tk n ę ło s ię ” z B o g iem , o ty le t u t a j , p o s tę p u je się o d w ro tn ie — to , że B óg s u b s y - stu je , m a d o w o d zić, że z a g a d n ie n ie s u b s y s te n c ji z a w sz e u z a s a d n ia r e a lis ty c z n e m y ś le n ie . A p rz e c ie ż o k a z u je się, że n ie je s t to p r a w d ą p r z y n a jm n ie j o d n o śn ie do n ie k tó r y c h p a r t i i te k s tu .
6) O sta te c z n ie z ro z u m ia ły je s t p o w ó d te g o t y p u tw ie r d z e ń , sk o ro s u g e r u je się, że „ k o n c e p c ja d w ó c h p o r z ą d k ó w m e ta fiz y c z n y c h w m e t a fiz y c e , ja k o je d n o lity m s y s te m ie w y ja ś n ie n ia rz e c z y w is to ś c i, z a w ie ra w e w n ę tr z n ą s p rz e c z n o ś ć ” i d la te g o „ s u b s y s te n c ji n ie d a się ro z b ić n a d w a o d rę b n e p o r z ą d k i”.
W sz y s tk o to b y ło b y słu sz n e , g d y b y te k s t T o m a s z a b y ł „ je d n o lity m ” s y s te m e m , co — p r z y n a jb a r d z ie j o g lę d n y m b a d a n iu — n ie o k a z u je się b y ć p ra w d z iw e .
L. S. W y g o ts k i, N a r z ę d z i e i z n a k w r o z w o j u d z i e c k a , tłu m . B. G re li, P W N , W a rs z a w a 1978, ss. 148.
1. L e w S. W y g o ts k i u r o d z ił się w 1896 r. n a B ia ło ru s i, s tu d io w a ł filo z o fię w M o sk w ie , p o R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j z a jm o w a ł się l i t e r a t u r ą , a po w y s tą p ie n iu n a P ie r w s z y m Z je ź d z ie P sy c h o lo g ó w R a d z ie c k ic h w 1922 r. ro z p o c z ą ł w ła ś c iw e b a d a n ia p s y c h o lo g ic z n e w I n s ty tu c ie P sy c h o lo g ii w M o sk w ie. P r o w a d z ił b a d a n ia i k ie r o w a ł p r a c a m i w in s ty tu c ie p sy c h o lo g ii, w A k a d e m ii im . K r u p s k ie j, w in s t y t u cie d e fe k to lo g ii i w in s ty tu c ie p e d a g o g ik i, je d n o c z e ś n ie p r o w a d z ił w y k ła d y z p s y c h o lo g ii w M o s k w ie , L e n in g r a d z ie i C h a rk o w ie . Z m a r ł w w ie k u 38 la t, w 1934 r. L. S. W y g o ts k i b y ł tw ó r c ą k u lt u r o w o - h is to r y c z n e j te o r ii p s y c h ik i o ra z z a p o c z ą tk o w a ł b a d a n ia n a d fiz jo lo g ic z n y m i m e c h a n iz m a m i p r o c esó w p s y c h ic z n y c h , n a d z ło ż o n y m i p ro c e s a m i p s y c h ic z n y m i, ta k i m i ja k , p ro c e s y św ia d o m o ś c i, p ro c e s y w o lic jo n a ln e , n a d p a m ię c ią d o w o ln ą i u c z e n ie m o ra z m y ś le n ie m a b s t r a k c y j n y m i u w a g ą d o w o ln ą . D o g ro n a jeg o u c z n i n a le ż ą m ię d z y in n y m i: A. R. Ł u r ia , A. N. L e o n - tie w , A. W. Z a p o ro ż c , Ł. I. B ożew icz, R. J . L e w in e j.
N a d o ro b e k n a u k o w y W y g o ts k ie g o s k ła d a się p o n a d 120 p r a c i a r ty k u łó w , k il k a m o n o g r a fii, k ilk a d z ie s ią t o d c z y tó w i s te n o g ra m ó w z w y k ła d ó w . C a ło ść d o ro b k u m a u k a z a ć się w k ilk u to m o w e j e d y c ji d z ie ł W y g o ts k ie g o , k tó r e j o p ra c o w a n ie z a p o c z ą tk o w a ł A. R. Ł u r ia . U k a z a ły się d o ty c h c z a s n a s tę p u ją c e d z ie ła : W y b r a n e p r a c e p s y c h o l o
g ic z n e , M o s k w a 1956 (tłu m . p o ls k ie , W a rs z a w a 1971); R o z w ó j w y ż s z y c h f u n k c j i p s y c h i c z n y c h , M o s k w a I960; W y o b r a ż e n i a i t w ó r c z o ś ć w w i e k u d z i e c i ę c y m , M o s k w a 1967; P s y c h o lo g i a s z t u k i , M o s k w a 1968. R e c e n z o w a n a p r a c a N a r z ę d z i e i z n a k w r o z w o j u d z i e c k a z o sta ła n a p is a n a w 1930 r. n a z a m ó w ie n ie a m e r y k a ń s k ie g o w y d a w c y C. M u r- c h is o n a , k tó r y w y d a ł w 1931 r. P o d rę c z n ik p s y c h o lo g ii d z ie c k a , a le n ie
