Widok Recenzja: Elżbieta Chromiec, Dialog międzykulturowy w działalności polskich organizacji pozarządowych okresu transformacji systemowej, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2011, ss. 260

(1)

Sprawozdania i recenzje

258

Elżbieta Chromiec, Dialog międzykulturowy w działalności polskich organizacji pozarządowych okresu transformacji systemowej, Ofi cyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2011, ss. 260

Monografi a Elżbiety Chromiec Dialog międzykulturowy w działalności polskich organi- zacji pozarządowych okresu transformacji systemowej jest pracą oryginalną i zorientowaną na samodzielność, jeśli uwzględnić, że 56% właściwego tekstu stanowi prezentacja badań własnych, przeprowadzonch na bazie metodologii teorii ugruntowanej. W przypadku tej metodologii każdy badacz musi przestrzegać pewnych reguł i jednocześnie może podej- mować nowe procedury badawcze zorientowane na realizację tematu i preferowanych celów. W wyniku złożonych i wieloetapowych badań, za sprawą stałego porównywania będących do dyspozycji materiałów, Elżbiecie Chromiec udało się poznać motywy aktyw- ności uczestników dialogu międzykulturowego, formy aktywności oraz wzory działania charakterystyczne dla organizacji pozarządowych uwzględnionych w analizach. Teoria ugruntowana w przypadku ocenianej pracy i całego projektu badawczego potwierdziła swoją użyteczność, umożliwiła Autorce wygenerowanie bogatej w zróżnicowane treści wiedzy i zbudowanie modelu teoretycznego.

Część „teoretyczna” książki, mam tu na uwadze cztery pierwsze rozdziały, świadczy o dogłębnej znajomości szeroko zakreślonej problematyki, o zapoznaniu się z pracami klasyków światowych i krajowych, o dostrzeżeniu w szerszym kontekście procesów o pod- stawowym znaczeniu dla życia społecznego. Modelowy dla takiej charakterystyki jest I rozdział Społeczeństwo obywatelskie w Polsce okresu transformacji. W celu wielostronne- go spojrzenia na fenomen społeczeństwa obywatelskiego i proces transformacji Autorka odwołuje się z pożytkiem do myśli wielu ważnych i modnych autorów zagranicznych, między innymi: U. Becka, M. Castellsa, R. Dahrendorfa, J. Habermasa, S.P. Huntingtona, R. Putnama, J.J. Smolicza, A. de Tocquevill’a, ale też do myślicieli koncentrujących uwagę na społeczeństwie polskim, że wymienię T.G. Asha, W. Bokajłę, W. Bursztę, P. Glińskiego, J. Szackiego, P. Sztompkę, E. Wnuka-Lipińskiego. Z analiz wynika, że Autorka świetnie sobie radzi z prezentacją złożonej problematyki, sięga do wielu koncepcji demokracji (de- liberatywna, partycypacyjna, radykalna), podejmuje kondycję współczesnej demokracji w świecie, Europie i oczywiście w Polsce, z sukcesem zmaga się z kategoriami społeczeń- stwa obywatelskiego, społeczeństwa obywateli, obywatelskości, defi cytu obywatelskości, polskiej obywatelskości, gdy trzeba, sięga do historii, odwołuje się do koncepcji komu- nitaryzmu i subsydiarności, do procesów integracji, globalizacji, regionalizacji, wreszcie do wielu rodzajów kapitału i — co dla społeczeństwa obywatelskiego najważniejsze — do obecności i roli klasy średniej. Szczegółowe zwrócenie uwagi na I rozdział pracy ma na celu podkreślenie erudycji i umiejętności Autorki oraz wskazanie, że ten bardzo szcze- gółowo dokumentowany rozdział sam w sobie jest szkicem (konspektem) do odrębnej monografi i.

Równocześnie rozdział ten ujawnia pewne słabości, które nazwałbym uchylaniem się od jasnego wyrażenia stanowiska, co też dotyczy rozważań w innych miejscach. W przy- padku rozdziału Społeczeństwo obywatelskie w Polsce okresu transformacji Autorka stroni od konkluzji w sprawach zasadniczych dla tematu: jest już polskie społeczeństwo obywatelskie, transformacja zakończyła się, istnieje klasa średnia jako fundament społeczeństwa

forum_socjologiczne4.indd 258

forum_socjologiczne4.indd 258 2014-06-06 09:47:372014-06-06 09:47:37

Forum Socjologiczne 4, 2013

(2)

Sprawozdania i recenzje 259

obywatelskiego w Polsce? Oczywiście byłbym niesprawiedliwy, pomijając odpowiedzi for- mułowane niejako „między wierszami”, gdyż na s. 29 czytamy, że w Polsce reformy ustro- jowe wprowadzono w odgórnym trybie, a przyłączenie do Unii Europejskiej następowało z pominięciem szeroko rozumianej debaty politycznej i dialogu ze społeczeństwem. Praca naukowa powinna na każdym etapie zawierać jasne konkluzje, a nie przyczynek do luź- nych interpretacji, jak w przypadku dzieła literackiego.

Podobnie oceniam II rozdział Różnorodność kulturowa jako problem i wyzwanie współ- czesnych demokracji. Świadczy on o wiedzy i umiejętnościach E. Chromiec, wpisuje się w szersze ramy dyskursu o kulturowej różnorodności stanowiącej wielokulturowe spo- łeczeństwo, potwierdza dostrzeżenie istotnych problemów — społecznych i badawczych zarazem. Z satysfakcją odnotowuję, że Autorka jest świadoma klęski ideologii multikultu- ralizmu w zderzeniu z odgórnie kreowaną rzeczywistością (s. 36). W uprzywilejowanym przeze mnie rozumieniu wielokulturowość miała swój najlepszy okres, kiedy nie istniało jeszcze pojęcie wielokulturowości, a poszczególne społeczności (Cyganie, Tatarzy, Żydzi) żyły po swojemu, korzystając z praw grupowych, czego zabrakło dziś w liberalnej wykład- ni z położeniem nacisku na prawa jednostkowe.

Także II rozdział wyzwala pytania i ujawnia niespełnione oczekiwania „na więcej”.

Na s. 44 Autorka zauważa, że Japonia łączy gospodarkę kapitalistyczną z demokratycz- nymi formami życia. I zgoda. Ale przedmiotem jej analiz jest wielokulturowość, a wtedy należałoby skonstatować, że społeczeństwu japońskiemu bliżej do mono- niż do wielo- kulturowości. Drugą uwagę wiążę z niedostrzeganiem lub, jak sygnalizowałem wcześniej, z zaniechaniem pewnych realnych problemów. W ramach euromyślenia kojarzonego tu z unioeuropejskim paradygmatem E. Chromiec płynnie rozprawia o integracji, akcep- towaniu różnorodności, o transnarodowości i o transnarodowym społeczeństwie obywa- telskim, ale nie konfrontuje tej ideologii z państwowo-narodową rywalizacją o wpływy w Europie i przemilcza ofi cjalną politykę wielu państw zmierzającą do „przycięcia” wielo- kulturowości i ograniczenia migracji.

Rozdział III Inicjatywy pozarządowe w Polsce po 1989 roku ma sprawozdawczy cha- rakter. Autorka zajęła się kondycją, wyzwaniami i perspektywami sektora pozarządowego.

Na pozytywne podkreślenie zasługuje wskazanie zagrożeń wobec organizacji non profi t ze strony instytucji rynkowych i problemu wsparcia fi nansowego dla tych organizacji. E. Chromiec porównuje polskie i międzynarodowe klasyfi kacje organizacji non profi t i konsekwentnie zmierza do prezentacji organizacji zajmujących się zagadnieniem wielo- kulturowości i międzykulturowymi projektami.

Rozdział IV Uwarunkowania dialogu międzykulturowego w Polsce trafnie wpisuje się w strukturę pracy i stanowi naturalne rozwinięcie podjętej wcześniej problematyki. Łączy kwestie tolerancji i wielokulturowości w Polsce z sytuacją w świecie, podnosi znaczenie edukacji i dialogu międzykulturowego, przy czym w różnym stopniu sięga do teorii, staty- styk oraz wyników sondaży. Zgłaszam też krytyczne uwagi. Autorka zdaje się występować jako strona w roli rzecznika mniejszości, który wskazuje ich niedolę we współczesnej Pol- sce, a czyni to z pominięciem szerszego kontekstu. Na s. 79 pisze o kwestiach odszkodo- wań i reprywatyzacji, zapominając, że dotyczą one w równym stopniu polskiej większości.

Podnosi też, że Program na rzecz społeczności romskiej ma na celu dostosowanie warun- ków życia tej mniejszości do standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. Należy się tu wyjaśnienie tego postulatu, bo jedynie zasygnalizuję, że naczelne państwa „starej” Unii

(3)

Sprawozdania i recenzje

260

stosują wobec Romów deportacje, w państwach „nowej” Unii natomiast w wyniku et- nicznych waśni każdego roku są śmiertelne ofi ary wśród Romów. Przeto lepiej chronić Romów przed groźnymi standardami.

Co dotyczy „części empirycznej” projektu, przedstawionej systematycznie w kolejnych rozdziałach (V–VIII), to stwierdzam, że podjęte czynności poznawcze są w znacznym stopniu oryginalne, co wynika z realizowanych procedur badawczych oraz dążenia do celu o pionierskim charakterze, bo jak słusznie zauważa E. Chromiec — „konteksty praktykowania dialogu międzykulturowego w działalności organizacji non profi t jak dotąd nie były przedmiotem zainteresowania teoretyków” (s. 105). Sygnalizowaną oryginalność umożliwiły badania jakościowe, które stawiają na otwartość, poszukiwania i dokonywa- nie wyborów, tym bardziej że E. Chromiec sięgnęła po metodologię teorii ugruntowanej, a jednocześnie skoncentrowała uwagę na penetrowanej przez siebie od lat problematyce badawczej, co przyznaje sama we wprowadzeniu do „części empirycznej” pracy: „koncep- cja badań własnych — generowanie teorii ugruntowanej dotyczącej obszaru aktywności pozarządowej na rzecz dialogu międzykulturowego w Polsce wpisuje się w ciąg systematycznie od lat rozwijanych zainteresowań naukowych autorki…”

Sygnalizowana już systematyczność charakteryzuje całe postępowanie badawcze, skoncentrowane na sposobie korzystania z trzech rodzajów materiałów: zapisy dokumen- tów urzędowych, treść wywiadów swobodnych, wyniki ankiety internetowej. W nawiąza- niu do tak wyróżnionych materiałów następuje trzyetapowy proces konstruowania teorii.

■ Analiza dokumentów, generowanie kategorii osiowych i selektywnych dotyczących form i motywów aktywności pozarządowej wspierającej dialog międzykulturowy.

Rozdział VI — Motywy i formy aktywności wybranych organizacji (SHALOM, BO- RUSSIA, POGRANICZE) w świetle badanych dokumentów.

■ Analiza porównawcza treści indywidualnych wywiadów swobodnych — kondy- cja organizacji, rola doświadczeń biografi cznych, wzory działania na rzecz dialogu międzykulturowego. Rozdział VII — SHALOM, BORUSSIA, POGRANICZE — ana- liza działalności na podstawie wywiadów z liderami, współpracownikami i obserwa- torami.

■ Analiza danych kwestionariuszowych, czyli sposób na poszerzenie kontekstu odkry- cia i sprawdzenie stopnia wysycenia głównych kategorii i hipotez rozwijanej teorii.

Rozdział VIII — Polskie organizacje non profi t działające na rzecz relacji międzykul- turowych — interpretacja wyników ankiety.

Systematyczność na każdym z trzech etapów polega na stosowaniu w przypadku każ- dego z nich tych samych procedur, to znaczy formułowania kolejnych NOT TEMATYCZ- NYCH (jest ich siedem) i znacznej liczby hipotez, albowiem każdej NOCIE „towarzyszy”

kilka hipotez. W taki sposób, przez ustawiczne sprawdzenie, pogłębienie i porównywanie następuje wygenerowanie teorii ugruntowanej o rzeczowym charakterze. Wyniki analiz i porównań prezentuje model konceptualny Konteksty praktykowania dialogu międzykul- turowego w działalności polskich organizacji pozarządowych okresu transformacji systemo- wej (s. 197). Model ten odzwierciedla oddolne inicjatywy społeczno-kulturalne z położe- niem nacisku na: formy aktywności polskich organizacji pozarządowych działających na rzecz dialogu międzykulturowego; motywy kierujące aktywnością osób zaangażowanych na rzecz dialogu międzykulturowego; wzory działania na rzecz dialogu międzykulturowe- go; poziom doświadczania różnicy kulturowej.

(4)

Sprawozdania i recenzje 261

Dwie pierwsze fazy badań (za Autorką I i II) zostały zrealizowane na podstawie ana- lizy dokumentów. W tekście zabrakło wystarczającej refl eksji metodologicznej w sprawie charakteru i korzystania z tych dokumentów. W jakim stopniu były to dokumenty wytwo- rzone przez specjalistyczne instytucje rejestrujące, w jakim natomiast były to wewnętrzne materiały badanych organizacji pozarządowych? W tym kontekście można formułować kolejne pytanie dotyczące wprost postępowania E. Chromiec — o (nie)świadome? korzy- stanie z metody dokumentów urzędowych, wyróżnianej w nawiązaniu do metody doku- mentów osobistych. Moim zdaniem Autorka, koncentrując uwagę na dokumentowaniu własnych procedur, na bazie teorii ugruntowanej, w narracji nie wychodziła poza przyjętą metodologię, mimo że stosowała też procedury właściwe innym metodom. W tym miej- scu należy podnieść, iż organizacje pozarządowe w trosce o swój wizerunek, a przede wszystkim o pozyskiwanie środków, mogą wytwarzać nierzetelne dokumenty. Nie jest to żadne spiskowe domniemanie, to jedynie nawiązanie do kwestii liczby samobójstw, pod- jętej kiedyś przez E. Durkheima, i zagadnień sprawozdawczości w instytucjach analizowanych przez M. Hirszowicz oraz fi kcji organizacyjnych i działań pozornych analizowanych przez W. Jarzębowskiego. W taki to sposób poruszam sprawę wiarygodności źródeł gene- rowanej teorii w pracy E. Chromiec. Można też stawiać kolejne pytania. Czemu Autorka wybrała do analiz te a nie inne organizacje, wszak bliżej Wrocławia działa na przykład Fundacja Krzyżowa i Dom Spotkań w Gliwicach? Czy istniał i jaki był wpływ własnego udziału Autorki w pracach „BORUSSII” na analizę działalności tego stowarzyszenia?

Elżbieta Chromiec uprzywilejowuje skróty zarówno w ramach teoretycznych analiz, jak i w sięganiu po fakty. Wielość idei i wątków, mnogość faktów i konstatacji sprawia, że prezentowana przy ich wykorzystaniu całość domyka się, daje efekt domina, ale nie sięga głębi, nie przekonuje. Stosunek Polaków do mniejszości jest według E. Chromiec konsekwencją endecji i Stalina. To zgrabny skrót, bez mierzenia się z faktami. Endecja (Dmowski) nie występowała przeciw mniejszościom, żeby je dyskryminować, przeciwnie

— wskazywała, że mniejszości usiadły na karku większości. Jeśli nawet przyjąć, że prowin- cjonalne, lokalne, małomiasteczkowe odłamy endecji były programowo przeciw mniej- szościom, to należy dociec przyczyn niechęci Polaków do mniejszości. Była ta niechęć pokłosiem endeckich działaczy czy działań mniejszości w sytuacji zagrożenia z zewnątrz?

W 1939 roku prawie wszystkie mniejszości okazały obywatelską nielojalność, co znalazło odzwierciedlenie w świadomości społecznej większości. Jednak te fakty Autorka pomija.

Zbigniew Kurcz

Mirosław J. Szymański, Socjologia edukacji. Zarys problematyki, Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013, ss. 218

W 2013 roku ukazała się na rynku księgarskim bardzo interesująca publikacja autor- stwa profesora Instytutu Badań Edukacyjnych oraz Uniwersytetu Pedagogicznego w Kra- kowie — Mirosława J. Szymańskiego pt. Socjologia edukacji. Autor ma już na swoim kon- cie inną równie wartościową książkę z tego zakresu pt. Studia i szkice z socjologii edukacji, która doczekała się już przynajmniej sześciu wydań (ostatnie w Łodzi w 2012 roku) i cie- szy się niesłabnącym zainteresowaniem wśród pracowników naukowych oraz studentów