Brak korelacji między stężeniem tlenku azotu w powietrzu wydychanym (eNO) a klinicznymi wskaźnikami nasilenia
choroby i jakością życia w grupie chorych na lekką i umiarkowaną astmę oskrzelową
Lack of correlation between exhaled nitric oxide (eNO) and clinical indicators of the disease activity
and quality of life in mild and moderate asthmatics
Damian Tworek1, Małgorzata Bocheńska-Marciniak2, Maciej Kupczyk2, Izabela Kupryś-Lipińska1, Piotr Kuna1
1Klinika Chorób Wewnętrznych, Astmy i Alergii Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. P. Kuna
2Klinika Pneumonologii i Alergologii Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. P. Górski
Katedra Pulmonologii i Alergologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Summary: The measurements of exhaled nitric oxide (eNO) are simple and useful method of assessment of infl am- mation in asthmatics’ airways. One of the causes of its limited application in clinical practice is a number of factors infl uencing the results of measurements.
The aim of the study was to determine the usefulness of eNO measurements in assessing the infl ammation in a heterogeneous, in relation to atopic and smoking status, group of patients.
Materials and methods: 120 subjects suspected of having asthma participated in this study. During 2 weeks the patients noted daily asthma symptoms and daily use of rescue medication. After 14 days health related quality of life (HRQL) was determined by means of Asthma Quality of Life Questionnaire (AQLQ), eNO levels were mea- sured and airways reversibility test was performed. Results: Preliminary diagnosis of asthma was confi rmed in 84 patients on the basis of positive result of airways reversibility test. Among them, 21 subjects (25%) were smokers and 60 (71.4%) were atopic. No correlation was found between eNO and daily asthma symptom score, daily use of rescue medication, percent of airway reversibility after β2-agonist and HRQL. Conclusion: eNO measurements in a heterogeneous, in relation to atopic and smoking status, group of patients are of limited value in clinical assess- ment of asthma activity.
Pneumonol. Alergol. Pol. 2006; 74: 391–395 Key words: exhaled nitric oxide, asthma, quality of life
Wstęp
Od czasu gdy Alving i wsp. [1] opublikowali wyni- ki badania świadczącego, że stężenie tlenku azotu w powietrzu wydychanym (eNO) jest wyższe u osób cierpiących na astmę oskrzelową niż u osób zdro- wych, użyteczność tego oznaczenia jako wskaźnika zapalenia toczącego się w drogach oddechowych była przedmiotem intensywnych badań. Okazało się, że stężenie eNO koreluje z markerami zapa- lenia oznaczanymi w wycinkach tkankowych po- branych z drzewa oskrzelowego, w popłuczynach pęcherzykowo-oskrzelowych oraz w indukowanej plwocinie [7,15,16]. Wykazano również, że pomia- ry eNO można wykorzystać do oceny kontroli sku- teczności leczenia przeciwastmatycznego, ponie- waż jego poziomy korelują z nasileniem objawów i zużyciem leku ratunkowego [13]. Na wyniki ozna- czeń eNO wpływa jednak duża liczba czynników,
co może ograniczać użyteczność pomiarów eNO w codziennej praktyce klinicznej. Spośród nich największym problem wydają się: status atopowy oraz palenie tytoniu.
Celem niniejszego badania było sprawdzenie możliwości wykorzystania pomiaru eNO do oceny nasilenia zapalenia toczącego się w dolnych dro- gach oddechowych u chorych na astmę oskrzelową.
Z tego powodu zdecydowano się na zbadanie kore- lacji między pojedynczym pomiarem eNO a nasile- niem objawów astmy oskrzelowej, zużyciem leku ratunkowego, wynikami badania spirometrycznego i próby rozkurczowej oraz jakością życia związaną ze zdrowiem (health-related quality of life, HRQL) w zróżnicowanej pod względem statusów atopo- wego i palenia tytoniu grupie pacjentów z lekką i umiarkowaną astmą oskrzelową.
Materiał i metody Pacjenci
Do badania wstępnie zakwalifi kowano 120 pa- cjentów, skierowanych do przychodni przyklinicz- nej Kliniki Pneumonologii i Alergologii Uniwer- sytetu Medycznego w Łodzi z podejrzeniem astmy oskrzelowej. Kryteria kwalifi kacji chorych do bada- nia były następujące:
1) wiek 18–60 lat;
2) stopień zaawansowania objawów odpowiada- jący astmie przewlekłej lekkiej lub umiarko- wanej według kryteriów Global Initiative for Asthma [4];
3) wartość FEV1 oraz PEF w dniu włączenia do badania nie mniejsza niż 60% wartości należnej.
Kryteria wyłączenia obejmowały:
1) brak lub wycofanie zgody na udział w badaniu;
2) ciąża i karmienie piersią;
3) przewlekła obturacyjna choroba płuc;
4) ciężka astma oskrzelowa;
5) inne ciężkie schorzenia (choroba nowotwo- rowa, niedobory odporności, choroby układu sercowo-naczyniowego, choroby psychiczne);
6) stosowanie wziewnych lub systemowych glikokortykosteroidów, leków antyleukotrie- nowych oraz długodziałających β2-mimety- ków w ciągu ostatnich 4 tygodni oraz leków przeciwhistaminowych w ciągu ostatnich 2 tygodni;
7) infekcja dróg oddechowych w ciągu ostatnich 4 tygodni;
8) udział w innym badaniu w ciągu ostatnich 4 tygodni.
W dniu kwalifi kacji wykonano punktowe testy skórne z powszechnie występującymi alergenami wziewnymi (pyłków traw, pyłków drzew, pyłku by- licy, roztoczy kurzu domowego, sierści kota i psa oraz zarodników pleśni). Pacjenci z dodatnią reak- cją (średnica bąbla ≥ 3 mm od kontroli ujemnej) na przynajmniej jeden z alergenów traktowani byli jako atopowi.
Grupę kontrolną stanowiło 10 zdrowych ochot- ników, u których astma oskrzelowa została wyklu- czona na podstawie negatywnego wywiadu oraz ujemnych wyników próby rozkurczowej po podaniu β2-mimetyku, oraz prowokacji metacholinowej.
Protokół badania zaakceptowała uczelniana Ko- misja Etyczna.
Spirometria i próba rozkurczowa
Badania czynnościowe płuc zostały przeprowa- dzone 2-krotnie za pomocą spirometru RS 2000 (ABC Med., Kraków), zgodnie z wytycznymi Ame-
rican Thoracic Society: po raz pierwszy w dniu kwalifi kacji do badania, gdy dokonano pomiaru wartości FEV1, FVC, PEF, FEV1%FVC, po raz drugi po 14 dniach trwania badania, kiedy to dodat- kowo przeprowadzono test odwracalności obturacji oskrzeli po podaniu 200 μg salbutamolu, w celu po- twierdzenia wstępnego rozpoznania astmy oskrze- lowej. Za dodatni wynik próby rozkurczowej uzna- wano wzrost wartości FEV1 i/lub FVC o minimum 200 ml i 12% wartości należnej.
eNO
Poziom eNO został zmierzony po 14 dniach ba- dania za pomocą aparatu NIOX® (Aerocrine, Sztok- holm, Szwecja) zgodnie z wytycznymi American Thoracic Society/European Respiratory Society [2].
W skrócie, badani wykonywali wdech przez ustnik urządzenia, aby zapobiec zanieczyszczeniu wdy- chanego powietrza przez NO obecny w atmosfe- rze, a następnie wydech pod stałym, dodatnim ciś- nieniem 10–20 cm słupa H2O, w celu zapewnienia rekomendowanego przepływu powietrza 50 ml/s.
Za wynik eNO przyjmowano średnią z 3 poprawnie wykonanych pomiarów i wyrażono go w częściach na miliard (parts per billion, ppb). Pomiar eNO do- konywany był przed wykonaniem badania spirome- trycznego, co najmniej 6 godzin po zażyciu wziew- nego β2-mimetyku krótkodziałającego. Pacjentów proszono o niespożywanie kawy i pokarmów boga- tych w związki azotu w dniu pomiaru stężenia eNO.
Nie zastosowano żadnych rygorów dotyczących pa- lenia tytoniu przed badaniem.
Do oceny HRQL wykorzystano Asthma Quality of Life Questionnaire (AQLQ), opracowany przez Juniper i wsp. [8]. Kwestionariusz ten, zaprojekto- wany specjalnie do oceny HRQL chorych na astmę oskrzelową, składa się z 32 pozycji, punktowanych przez badanego w skali od 1 (najgorsza ocena) do 7 (najlepsza ocena) i dostarczających informacji na temat 4 zakresów HRQL: ograniczenia aktywności, objawów choroby, funkcji emocjonalnych oraz na- rażenia środowiskowego.
Pacjenci otrzymali dzienniczki, w których od- notowywali dzienne zużycie leku ratunkowego oraz nasilenie objawów astmy oskrzelowej. Obja- wy astmy obejmowały: kaszel, uczucie ciężkości w klatce piersiowej, uczucie grania w piersiach oraz przebudzenia nocne. Nasilenie poszczegól- nych objawów było oceniane w 4-stopniowej ska- li: 0 – brak objawów, 1 – objawy o lekkim nasile- niu, 2 – objawy o średnim nasileniu i 3 – objawy o dużym nasileniu. Na tej podstawie obliczo- no średnie dobowe nasilenie objawów choroby w trakcie 2 tygodni badania.
Analiza statystyczna
Analizę statystyczną przeprowadzono za pomo- cą pakietu statystycznego Statistica 6.0 (StatSoft Inc., Tulusa, OK, USA). Wyniki zostały zaprezen- towane jako średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe. Do porównania stężenia eNO między grupą osób zdrowych a grupą chorych zastosowano test U Manna-Whitneya. Porównania stężeń eNO w podgrupach chorych palących i niepalących oraz z atopią i bez cech atopii dokonano za pomocą testu Kruskala-Wallisa. Korelacje zostały zbadane za po- mocą testu Spearmana. Wartości p < 0,05 uznano za istotne statystycznie. Analizę statystyczną przepro- wadzono na grupie pacjentów, u których wstępne rozpoznanie astmy potwierdzono dodatnim wyni- kiem próby rozkurczowej.
Wyniki
U 84 osób (36 mężczyzn i 48 kobiet, średni wiek 36,39 ± 12,5 lat), na podstawie wywiadu, obrazu klinicznego oraz dodatniego testu odwracalności obturacji oskrzeli, potwierdzono wstępną diagno- zę astmy oskrzelowej. Średni czas trwania astmy wynosił 7,36 ± 8,02 lat. Dwadzieścia jeden osób (25% grupy) okazało się palącymi tytoń z histo- rią palenia średnio 4,98 ± 4,08 paczkolat. Atopię potwierdzono u 60 osób (71,4% grupy), z czego u 11 (18,3%) osób wykazano alergię wyłącznie na alergeny sezonowe, u 15 (25%) tylko na alergeny całoroczne, a u 34 (56,7%) zarówno na alergeny sezonowe, jak i całoroczne. Współistniejący nieżyt nosa stwierdzono u 56 (66,7%) chorych na astmę, z czego u 52 (92,8%) nieżyt nosa alergiczny, a u 4 (7,2%) niealergiczny.
Średnia wartość FEV1 wyniosła 2,99 ± 0,88%, a średnia wartość należna FEV1 82,09 ± 7,42%.
Wskaźnik FEV1%FVC wynosił średnio 77,97 ±
± 9,26%. W próbie rozkurczowej uzyskano odwra- calność obturacji średnio o 20,83 ± 5,14%.
Średnie zużycie leku ratunkowego mierzone podczas 2 tygodni badania wyniosło 3,89 ± 1,3 wziewy/dobę, a średnie nasilenie objawów astmy zostało ocenione na 1,51 ± 0,56 punktów dziennie/2 tygodnie.
Jakość życia oceniona za pomocą AQLQ
Objawy choroby zostały ocenione na 4,39 ± 0,84 punkty, ekspozycja środowiskowa na 4,18 ± 1,02 punkty, funkcje emocjonalne na 4,83 ± 0,99 punkty, a ograniczenie aktywności na 4,96 ± 0,91 punkty.
Średnia ze wszystkich 4 sfer jakości życia wyniosła 4,63 ± 0,84 punkty.
Średnie stężenie eNO w grupie zdrowych ochot- ników wyniosło 12,8 ± 4,9 ppb, natomiast w gru- pie chorych na astmę 34,35 ± 31,52 ppb (p < 0,05).
Średnie stężenie eNO w poszczególnych podgru- pach chorych palących i niepalących oraz z atopią i bez cech atopii przedstawiono na rycinie 1. Żadna z badanych korelacji nie była ani silna, ani istotna statystycznie (tab. 1).
Omówienie
Liczne badania wykazały, że oznaczenie eNO jest metodą użyteczną w ocenie nasilenia zapalenia to- czącego się w dolnych drogach oddechowych, co może być wykorzystane zarówno w diagnostyce ast- my oskrzelowej, jak i do oceny skuteczności zasto- sowanego leczenia przeciwzapalnego. Wiele czyn- ników wpływa jednak na poziom eNO, co utrudnia interpretację wyników i może być jedną z przyczyn ograniczających powszechne zastosowanie tej me- tody w praktyce klinicznej. Wpływ niektórych czynników można zminimalizować, na przykład zalecając ograniczenie spożycia pokarmów boga- tych w azot przed planowanym badaniem, które zawyżają stężenia NO w powietrzu wydechowym [11]. Innym zaleceniem jest unikanie wykonywa- nia badania spirometrycznego bezpośrednio przed
12,8
30,6 29,3
25,2 35,9
0 10 20 30 40 50 60 70
eNO [ppb]
Zdrowi/Healthy
Palacz/Smoker (-); Atopia/Atopy (-) Palacz/Smoker (-); Atopia/Atopy (+) Palacz/Smoker (+); Atopia/Atopy (-) Palacz/Smoker (+); Atopia/Atopy (+)
* *
*
Rycina 1. Stężenie eNO w podgru- pach chorych palących i niepalących, z atopią i bez cech atopii. Różnice między podgrupami chorych nieistotne statystycznie (p = 0,8; test Kruskala- -Wallisa)
*zdrowi vs poszczególne podgrupy chorych (p < 0,05; test U Manna- -Whitneya)
Figure 1. Levels of eNO in the subgroups of smoking, non-smoking, atopic and non-atopic patients. Differ- ences in the subgroups of asthmatics are no signifi cant statistically (p = 0,8; Kruskal-Wallis test)
*healthy subjects vs subgroups of asth- matics (p < 0,05; U Mann-Whitney test)
oznaczeniem eNO, co z kolei ma zapobiec zaniżaniu wartości eNO, bowiem wykonanie manewru natężo- nego wydechu powoduje obniżenie ilości NO w dol- nych drogach oddechowych [9]. Wpływu pewnych czynników nie da się jednak wyeliminować, do nich należy między innymi atopia. Wykazano, że pozio- my eNO są wyższe u osób cierpiących na atopową astmę oskrzelową niż u chorych na astmę niewyka- zujących cech atopii [5]. Również palenie tytoniu oddziałuje na poziom tego wskaźnika, zmniejszając jego ilość w powietrzu wydychanym [6].
Celem tego badania było zbadanie użyteczno- ści eNO w nieinwazyjnej ocenie stopnia nasilenia zapalenia toczącego się w drogach oddechowych w heterogennej grupie chorych na astmę łagodną i umiarkowaną, której profi l lepiej niż selekcjono- wanych według ścisłych kryteriów grup pacjentów
z badań kontrolowanych, odpowiada codziennej rzeczywistości. Z tego powodu zdecydowano się na włączenie do badania zarówno osób palących, jak i niepalących oraz tych, u których wykazano podło- że atopowe astmy, jak i osób bez cech atopii.
Do klinicznej oceny zapalenia toczącego się w drogach oddechowych wykorzystano takie wskaź- niki jak średnie dobowe zużycie leku ratunkowego oraz nasilenie objawów astmy podczas 2-tygo- dniowego okresu badania. Kolejnymi klinicznymi wskaźnikami zastosowanymi do oceny aktywności choroby były wyniki wykonanych w dniu pomia- ru eNO, badań czynnościowych płuc oraz stopień odwracalności oskrzeli po podaniu 200 μg salbu- tamolu. W badaniu Sippel i wsp. [13], dotyczącym wykorzystania eNO do oceny kontroli astmy, wy- kazano korelację zarówno między eNO a zużyciem leku ratunkowego, jak i ciężkością objawów choro- by odnotowanych w trakcie 2 tygodni przed pomia- rem eNO. Ponadto wykryto słabą ujemną korelację z FEV1, wyrażoną w procentach wartości należnej i wskaźnikiem FEV1/FVC. W 100-osobowej gru- pie 88 pacjentów było atopowych, a żaden nie był palaczem tytoniu w momencie przeprowadzenia badania. W badaniu Stirling i wsp. [14], do które- go włączono pacjentów z trudną do kontroli astmą, uzyskano częściowo odmienne wyniki. Podczas gdy eNO korelował dodatnio ze zużyciem leku ratunko- wego, autorzy nie wykazali istotnej statystycznie zależności między eNO a nasileniem objawów ast- my, wynikiem próby rozkurczowej oraz wynikami badania spirometrycznego. Przebadana grupa była niewielka i obejmowała zaledwie 26 pacjentów, z których u 20 stwierdzono atopię, a 5 paliło tytoń.
W analizowanej przez nas grupie żaden z klinicz- nych wskaźników nasilenia zapalenia dolnych dróg oddechowych nie korelował z eNO. Na taki wynik obserwacji mogło złożyć się kilka przyczyn. Tak więc znaleziono duże różnice w stężeniach eNO między poszczególnymi pacjentami (wartości wa- hały się w granicach 4,4–192,3 ppb). We wcześniej- szych badaniach wykazano, że istnieją istotne staty- stycznie różnice w stężeniach eNO zależne od stop- nia ciężkości astmy [3], a w naszym badaniu brały udział osoby tylko z astmą lekką i umiarkowaną.
Być może brak osób z najcięższą postacią astmy, z dużym nasileniem zarówno objawów, zużyciem leków, ale i znacznym stopniem nasilenia zmian zapalnych sprawił, że nie znaleźliśmy korelacji.
Wyznacznikiem zarówno ciężkości, jak i stopnia kontroli astmy jest również zużycie leku ratunko- wego i nasilenie objawów, nam jednak nie udało się wykazać korelacji tych parametrów ze stężeniem eNO. Dodatkowo duże rozproszenie wyników po- miarów, jak i niewystarczająca liczebność grupy
Tabela 1. Korelacja między eNO a wskaźnikami nasilenia astmy i jakością życia
Table 1. Correlation between eNO and clinical indicators of asthma activity and quality of life
Korelacja/Correlation R= P=
Jakość życia/Quality of life eNO i średnia wartość AQLQ
eNO and AQLQ mean value –0,05 0,626 eNO i ograniczenie aktywności
eNO and activity restriction –0,002 0,83 eNO i funkcje emocjonalne
eNO and emotional function 0,036 0,74 eNO i ekspozycja środowiskowa
eNO and environmental exposure –0,01 0,89 eNO i objawy choroby
eNO and asthma symptomps –0,12 0,29
Dane zebrane w dzienniczkach pacjentów Data gathered in patients’ diaries eNO i zużycie leku ratunkowego
eNO and use of rescue medication –0,19 0,08 eNO i objawy astmy
eNO and asthma symptomps 0,024 0,82
Badania czynnościowe płuc/Spirometry eNO i % odwracalności obturacji
eNO and % of reversibility 0,026 0,81 eNO i % wartości należnej FEV1
eNO and % of predicted value of EV1 0,19 0,08
eNO i FEV1%FVC –0,11 0,32
eNO – tlenek azotu w powietrzu wydychanym / eNO – exhaled nitric oxide
AQLQ – kwestionariusz jakości życia astmatyków / AQLQ – Asthma Quality of Life Questionnaire
FEV1 – natężona objętość wydechowa pierwszosekundowa / FEV1 – forced expiratory volume in 1 second
FVC – natężona pojemność życiowa / FVC – forced vital capacity
Piśmiennictwo
1. Alving K, Weitzberg E, Lundberg JM. Increased amount of nitric oxide in exhaled air of asthmatics. Eur Respir J 1993;6:1368–1370.
2. American Thoracic Society/European Respiratory So- ciety: ATS/ERS recommendations for standardized procedu- res for the online and offl ine measurement of exhaled lower respiratory nitric oxide and nasal nitric oxide, 2005. Am J Re- spir Crit Care Med 2005;171:912–930.
3. Delgado-Corcoran C i wsp. Exhaled nitric oxide refl ects asthma severity and asthma control. Pediatr Crit Care Med 2004;5:48–52.
4. Global Initiative for Asthma. National Heart, Lung and Blood Institute\World Health Organization; www.ginasthma.
com
5. Gratziou C i wsp. Infl uence of atopy on exhaled nitric oxide in patients with stable asthma and rhinitis. Eur Respir J 1999;14:897–901.
6. Horvath I. i wsp. Exhaled nitric oxide and hydrogen peroxide concentrations in asthmatic smokers. Respiration 2004;71:463–468.
7. Jatakanon A i wsp. Correlation between exhaled nitric oxide, sputum eosinophils, and methacholine responsiveness in patients with mild asthma. Thorax 1998;53:91–95.
8. Juniper EF i wsp. Evaluation of impairment of health re- lated quality of life in asthma: development of a questionnaire for use in clinical trials. Thorax 1992;47:76–83.
9. Kissoon N i wsp. Effect of beta2-agonist treatment and spirometry on exhaled nitric oxide in healthy children and children with asthma. Pediatr Pulmonol 2002;34:203–208.
10. McSharry CP i wsp. Short and long-term effects of ci- garette smoking independently infl uence exhaled nitric oxide concentration in asthma. J Allergy Clin Immunol 2005;116:
88–93.
11. Olin AC i wsp. Increased nitric oxide in exhaled air after intake of a nitrate-rich meal. Respir Med 2001;95:
153–158.
12. Roberts G i wsp. Impairment in quality of life is direct- ly related to the level of allergen exposure and allergic airway infl ammation. Clin Exp Allergy 2005;35:1295–1300.
13. Sippel JM i wsp. Exhaled nitric oxide levels correlate with measures of disease control in asthma. J Allergy Clin Im- munol 2000;106:645–650.
14. Stirling RG i wsp. Increase in exhaled nitric oxide levels in patients with diffi cult asthma and correlation with symptoms and disease severity despite treatment with oral and inhaled corticosteroids. Thorax 1998;53:1030–1034.
15. van den Toorn LM i wsp. Airway infl ammation is pre- sent during clinical remission of atopic asthma. Am J Respir Crit Care Med 2001;164:2107–2113.
16. Warke TJ i wsp. Exhaled nitric oxide correlates with airway eosinophils in childhood asthma. Thorax 2002;57:
383–387.
może powodować pojawienie się błędu drugiego rodzaju, czyli niemożność wykazania siły i istotno- ści statystycznej wtedy, gdy w rzeczywistości ona istnieje. Najprostszym i najbardziej prawdopodob- nym wyjaśnieniem braku korelacji między eNO a klinicznymi wskaźnikami nasilenia zapalenia wydaje się włączenie do badania grupy osób he- terogennej pod względem statusu palenia i atopii, co zostało już wyjaśnione wyżej.
Poza klinicznymi wskaźnikami nasilenia za- palenia zbadano również korelację między eNO a HRQL, ocenioną za pomocą AQLQ. Udziela- nie przez chorego odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu pozwala na ocenę wpływu choro- by na różne aspekty jakości życia. W piśmiennictwie znajduje się niewiele doniesień na temat związku eNO z HRQL. Roberts i wsp. [12] wykazali, że ze wzrostem poziomu eNO spada jakość życia. Wyniki te trudno jednak porównywać z naszymi ze względu na duże różnice w metodyce obu badań. Do bada- nia włączono dzieci z sezonowym nieżytem błony śluzowej nosa i spojówek, z których 84,5% cierpia- ło równocześnie na sezonową astmę oskrzelową, a pomiarów eNO dokonywano przed i w trakcie sezonu pylenia, średnio 2-krotnie. Poza tym istot-
na statystycznie zależność między eNO a jakością życia została wykazana za pomocą odmiennego od użytego przez nas testu statystycznego. W naszym badaniu stwierdzono brak korelacji między eNO a HRQL. Przyczyny mogą być tożsame z przedysku- towanymi powyżej, przy okazji rozważań na temat klinicznych wskaźników nasilenia astmy. Badania obejmujące dłuższy okres obserwacji oraz kilku- krotne pomiary eNO powinny przynieść rozstrzyg- nięcie problemu związku tego wskaźnika zapalenia dolnych dróg oddechowych z jakością życia.
Wyniki tego badania pokazują, że oznaczanie stę- żenia eNO w grupie pacjentów zróżnicowanej pod względem statusów atopowego i palacza ma nie- wielką wartość kliniczną w ocenie stopnia nasilenia astmy oskrzelowej oraz wskazują na potrzebę dal- szego udoskonalenia tej prostej w wykonaniu i nie- obciążającej pacjenta metody diagnostycznej, jaką jest pomiar eNO. Pierwszy krok został już poczy- niony. W ostatnio opublikowanej pracy McSharry i wsp. [10] przedstawili równania, które pozwala- ją na obliczenie należnej wartości eNO u palaczy tytoniu. Być może to i inne przyszłe badania po- zwolą na powszechne zastosowanie pomiarów eNO w praktyce klinicznej.
Wpłynęła: 6.07.2006 r.
Adres: Klinika Chorób Wewnętrznych, Astmy i Alergii Katedry Pulmonologii i Alergologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
ul. Kopcińskiego 22, 90–153 Łódź
