Ewa Magiem ', Darzuta Clzm~zielewska-Bnmzaszak
Wiedza milcz%ca
Jawne versus utajone: nowe spojrzenie na poznawcze i spdeczne funkcjonowanie czlowieka
Pojecie ,,wiedza milczqca" traktujemy jako najbadziej og6lny, opisowy termin okreSlajqcy procesy przebiegajqce poza kontrolq SwiadomoSci, a wplywajqce na zachowanie czlowieka Do lat 70 XX wieku pojecie wiedzy rnilczqcej odnajdujemy jedynie w pracach Polany'ego Polanyi uwaial, i e wiedzan~ilcz~ca (mcit) decyduje o kompetencjach uczonego, wplywajqc, miedzy innymi, na proces poszukiwania i rozwiazywania p1oblem6w naukowych Role procesdw niezweibalizowanych (nie nazywajac tych proces6w) w rozwoju wiedzy naukowej, opisywali tei Kuhn i Fleck"
Artykul koncentruje sie na tym, co aktualne w psychologii poznawczej i spolecznej, a dotyczy lelacji jawne-utajone w plocesach przetwarzania informacji i poznania spolecznego lest moiliwe, i e w bliskiej perspektywie dokona s i ~ transfer psychologicznej wiedzy o procesach utajonych w olxzar problen16w podejmowanych przez Kuhna i Polanyi'ego
Rezygnacja w nauce z zalozefi czystego behawioryzmu, pojawienie sic prac filozofa Polanyi'ego4 oraz rozwqj nowego nurtu badari nad nieiwiadomoiciq zwanego Nowym Spojrzeniem j (New Look) - wszystlue te wydarzenia pozwolily zapocz&tkowaC pod koniec lat 60 XX wieku eksperymentalne badania nad zjawiskiem, ktdre mozemy dzii nazwaC szeroko procesami imnplicite.
W ostatnich dwdch dekadach badari nad wiedza milczqc& wyianiajq sic dwie odmienne tradycje podejmowania problemu: eksperymentalna i ekologiczna. Wpro-
Pizygotowanie ru tykulu czeiciowo sfinansowano z glantu KBN nr HO I F 054 24, Proce5y kotzrroll po:rznwcze~ w t~nDy~~~(itrrnrll ora: wyrloDy~vnt~ru M trdzv J O I V I I ~ J I ~ttnjol~e]
POI M P o I a n y i TIze Taut Dtrlzerzrron London 1996 Routledge & Kegan, B T u c h a n s k a Kor~~epcjnpoazatzrn I rlnukl M P o l n ~ ~ y ~ ' e g o ,,Zagadmenla Naukoznawstwa", 1990, z 3, D C h m 1 e 1 e - w s k a - B a n a s z a k Wle(1zlin r~ttlczc(co przv~tizownrzn, w W S a d y [led ] Eleel, 0 ~pofecanq rznt~ci:e poomlzln Wal szawa, 2000
'
Artyhul, w ktd~yrn podelmulelny pr6be ~nteglacjl wledzy o p~ocesach utajonych i w~edzy o procesach naukotw61czych - w plzygotowanlu'
M P o I a n y I Per rollnl Krzolclerlge Towardr n Po>t-~r ~ttcnl Phrlotoplz)i London 1962 Routledge& Kegan M P o l a n y I The Tncir Dltlter~rlorl, op ctt
1 B I u n e I Atzotlzer Look at N ~ K , Look 1 ,,Amellcan Psycholog~st" 1992, nt 47, S E p s t e I n ltltegrnrioll qf rlze Cogniri~w nrlrl [he P \)~~hodytlfltlli~ Utlconr~iout ,,American Psychologist" 1994, nr 49;
A G G r e e n w a 1 d: Nrli, Look .3 lJr7cotlrtiouc Cogrziriotl Reclninzed ,,American Psychologist" 1992, n1 47
wadzony podzial jest laczej ko~~kluzjq \vyniliajqca ze studiowania literatury przedmiotu: a nie po\vszechnym ptzekonaniem wyraianym przez badaciry Istniejq argunlelity zatdwno na rzecz utrzymania tego podziaiu. jak i lezygnacji z niego Podstawo~!e argumenty utrzymuja,ce podziai to:
1. Stosowanie odmiennych zaiozeA epistemologiczno-metodoIogicz17~~h (MI anglojezycznych badaniach eksperymentalnych na okreSlenie wiedzy milczqcej uiywa sie terminu ii171~licit krlolvledge. w badaniach ekologicznych - tacit krzo~vledge)
2. Odmienne, wqskie paradygmaty badawcze utrudniajqce generalizacje wnio- skbw.
3. Odmienne Srodowiska badawcze, miedzy kt6rymi istnieje nikiy transfel generowanej wiedzy o problemie i nieliczne cytowania badaczy z innego Srodowiska 4. Wysoka przydatnoii. podziaiu przy porzqdkowaniu literatury i iatwoSC prezentacji stanowisk.
Natomiast argumenty uznajqce rozr6znienie za zbedne sq nastepujqce:
1. W Routledge E~zcyklopedia of Plzilosophy wiedza tacit jest definiowana jako forma wiedzy inzplicite. na ktdrej siq opieramy podczas uczenia i dziatania.
2 Przedstawiciele tradycji pragmatycznej wspominaja,, ze badania wiedzy tacit to prbba przeniesienia bada6 z laboratori6w na teren stosowanych nauk spoiecznych, Stqd moina wnioskowai., ze odmienna metodologia jest zdeterminowana odmien- nymi warunkami badari (tzn, sztuczne versus natmalne, np, rniejsce pracy) SlaboSC tego argumentu polega na tym, i e odmienne metodologie wymuszajq pytanie: czy badamy to samo, czy t e i zmiana metod p o c i e a za soba, zmiane statusu ontologicz- nego przedmiotu badan.
W podejSciu ekologicznym problem wiedzy milczqcej charakteryzowany jest poprzez a n a l i z ~ albo wiedzy eksperckiej 7, albo wiedzy i poznania potocznego
*.
Badania w nurcie analiz wiedzy eksperckiej koncentrujq sie na pr6bie zdefiniowania i okreilenia natury wiedzy milczqcej w taluch dziedzinach, jak: prawo. militarystyka, medycyna. opieka piel~gniarska, zarza,dzanie. sprzedaz, pedagogika Na pierwszy plan w powyzszych opracowaniach wysuwa sie pr6ba odpowiedzi na pytanie, co stanowi gl6wny zrqb wiedzy eksperckiej, czy wszystkie cechy wiedzy eksperta maja, charakter eksplikowalny i sq moiliwe do jednoznacznego wyodr~bnienia. WiekszoSC autorbw twierdzi, ze istotnym czynnikiem ksztaltujqcym wysoki poziom spec-
~alizacji i efektywnoSci w zawodzie jest wiainie wiedza milczqca, kt6rq czlowiek nabywa juz po okresie formalnego ksztalcenia, podczas praktyki zawodowej
Dla Sternberga - jednego z przedstawicieli tego nurtu - i jego wspblpracow- nikbw, podstawa, do wyr6inienia wiedzy milczqcej jest wprowadzenie rozrbznienia
J A H o r v a t 11: Tnczr Kt~on'lerlge i r ~ the Prc!fer rhrt, w: R T S t e r n b e I g, J A H o r a h [eds 1: 7 i ~ l r Krlon~lerlge Prqfir rior~nl Prncrite R e \ e n r ~ l ~ e t nrlcl Prnctiriorzer P e l . y ~ e c t i i ~ ~ $ London 1999, EI lbaum
'
R I S t e r n b e ~ g , I A H o l v a t h [ e d s ] : o p crtT M a I u s z e w s k i: t;~wt)~clny Krlo~:le&e nc Repreretzrntiorz qf Rmlity ,,Poznali Studies in the Philosophy of the Sciences and the Humanities" 1991, ni 22
R I S t e l n b e ~ g , I A H o ~ v a t h [ e d s ] : o p crt
miedzy wiedza akademicka a wiedzq zdroworozsqdkowq Zadania o charakterze akademiclunl opieraja sic na nastqpujacych k~yteriach: sq formulowane przez innych, lei& w niewielkinl interesie osobistym osoby podejmujqcej sie rozwiqzania tego typu zadania. wszystkie informacje potrzebne w rozwiazaniu sq osiagalne od samego poczqtku, nie sq zwiazane z osobistym, codziennym doiwiadczeniem osoby roz- wiazujqcej problem, z reguly sq dobrze zdefiniowane, najczeiciej posiadajq tylko jedno poprawne rozwiqzanie, czesto posiadaja jednq ustalona metode wiaiciwego rozwiqzania WiekszoiC problem6w, z jakimi ludzie spotykajq sie zar6wno w pracy, jak i w iyciu codziennym, ma zgda odmienny charakter, gdyz najczciciej nie sq sformutowane lub wymagajq ponownego sformutowania, leiq w osobistym interesie osoby rozwizgxjacej problem. brak jest informacji istotnych w rozwiqzaniu, sq zwiqzane z codziennym doiwiadczeniem, sa siabo zdefiniowane, charakteryzujq sie wieloScia wiaSciwych rozwiqzali, nie ma jednej ustalonej metody rozwi~ania. wystepuje w nich wieloii.
adekwatnych metod podejnlowania problemu Tak wiec, w por6wnaniu z badaniami laboratoryjnymi (na przyldad: pomiar prostych czas6w seakcji) problemy codzienne sq zdecydowanie bardziej zlozone i wielowymiarowe. Proces uczenia sie rozwiqzywania tego rodzaju problem6w zachodzi w spos6b milczqcy, a poziom milczqcej wiedzy zgromadzony podczas doiwiadczeri iyciowych staje sic jednym z gtownych czynnik6w determinujqcych osiwiecia w szkole, w pracy i zyciu codziennym
Podejmujqc probe definiowania pojecia wiedzy milczacej, mozna powiedziei., ze jest to wiedza, jakq osoba musi posiadai., aby zaadaptowai. sic do Srodowiska..
Wiedza ta czesto nie jest explicite wyrazona, nie jest nauczana w postaci jednoznacznych twierdzeri czy dyrektyw, gdyi jest trudna do wyartykulowania i czesto w ogole nie jest werbalizowana. nie poddaje sic iwiadomej introspekcji i najczeiciej jest dana nie wprost, lecz wnioskowana z dzialania
Sternberg, na przykiad, definiuje wiedze rnilczqca poprzez podanie pewnych charakterystyk:
- ma ona charakter proceduralny, jest Sciile zwiazana z dziaianiem;
- istnieje w powiazaniu z indywiduainymi celarni jednostki, kt6ra te wiedze nabywa;
- jest nabywana z mat& lub zadna pomoca innych os6b, tzn, jest zdobywana dzieki osobistym doiwiadczeniom, a nie dzieki instsukcjom otrzymywanym od innych
Uog6lniajqc, moina powiedziei., i e wiedza rnilczqca to rodzaj wiedzy pra- ktycznej, dotycz&cej sytuacji codziennych zwiqzanych np z wykonywanq pracq zawodowq lub tez relacjami spoiecznymi ' I . Wiedza ta jest nierozerwalnie zwiqzana z kontekstem i w zasadzie bez kontekstu nie istnieje; jest pomocna, miedzy innymi, w inrerpretacji tych kontekst6w. ujawnia sic w dziaianiu i w sposobach interpretacji zjawisk
' O R I S t e ~ n b e ~ g , R K W a g n e ~ , W M W l l l a m s , J A H o l v a t h TectrngCorirri701l Se17,e ,.Amellcan Psychologist" 1995, nl 50
" P L e w I c k I, M C z y z e w s k a, T H I 1 1 N ~ I I L O I I \ L I O L ~ \ ~ I I ~ O I I I I O ~ ~ O I ~ Proce55rng n17d Per t o r ~ n l r t ~ , w D C B e r I y [eds ] H o ~ v I I I I ~ I ~ I L ~ ~ 1 5 1111plr~rt Lmrrlrrlg7 New Yolk 1997 Oxfold Ul~lve~slty P ~ e s s
W ujeciu eksperymentalnym definiowanie wiedzy miiczqcei nierozerwalnie zwiazane lest z wyr6znionymi wyzej poj~ciami pamicci inzplicite i uczenia sic inzplitite. Zap~~oponowane przez Rebera I' pewlie ogolne charakterystyki s y s t e r n 6 ~ ~ inzplicite staiy sic punktern wyjicia bada6 i pr6b ustalenia ontologicznego statusu tych systembw. Wediug Rebera. do podstawowych charakterystyk naleia: odpornoi~
MI obliczu uszkodzen neuronalnych. niezaleznoSe od wieku, niezaleznoS6 od standardowo rozumianej inteligencji: maia zmiennoSC w populacji, powszechnoit pl.oces6w (odmienne warianty tych procesdw charakteryzuja r6wniez inne gatunki zwierzat).
W podejiciu eksperymentalnym definiowanie wiedzy utajonej zaleiy gidwnie od tego, jakiego iodzaju aktywnoici poznawczej dotyczy milczqcy aspekt W li- teraturze przedmiotu autorzy opisujac wiedze utajona, czesto poslugujq sic takimi poj~ciami jak: wiedza rnilczqco nabywana (ang, illzplicit acquisition of kno- wledge)
''
oraz uczenie inzplicite ". Jednakie historycznie, jako pierwsze roz- wijaiy sie zagadnienia pamieci ii~zplicite 15, a wraz ze wzrostem publikacji na ten temat nastepowai wzrost publikacji dotyczqcych uczenia sic il~lplicite. Do- datkowo Reber l6 m6wi, ze w badaniach nad uczeniem s i ~ iinplicite gtdwnq r o l ~ odgrywa faza nabywania, ale jednoczeSnie wskainikiem diagnostycznym jest zapamietywanie i wydobywanie z pamieci, co nierozerwalnie iaczy ze sobq te procesyTak wiec zasadna wydaje sic by6 charakterystyka wiedzy i~zplicite w podejiciu eksperymentalnym, odwoiuj&ca s i ~ do uczenia inzplicite (czyli og6lnie charak- teryzujac: wiedzy rnilczqco nabywanej) oraz pamieci ii7zplicite (czyli og6lnie charakteryzujac: wiedzy w postaci niejawnych zasobow pamieciowych).
Istniejq pr6by zar6wno ustalenia wspdlnych cech miedzy tymi procesami, jak i proby zaostrzajqce rozr6znienie poprzez wprowadzel~ie Iuyteridw wspomagajacych oddzielenie tych procesow 17..
Badania nad pamiecia inzplicite wykazuja, i e ludzie pot~afiq ujawniaC pamieC doiwiadczefi, ktdrych nie s a w stanie przywolai. Swiadomie.. Jest to rodzaj pamieci, ktory ujawnia sic w zadaniach nie wymagiijacych rozwaiania przesziych zdarzefi, nawet jeili te zdarzenia wplywaja na poprawno56 wykonania zadania 18.
Eksperymenty dotyczace pamieci ir~zplicite wystcpujace w r6inych odinianach majq swoje ir6dio w dobrze opisanym w literaturze psychologicznej zjawisku, jakim
" A S R e b e I : Ir?rplitir Lenr~iirzg nrzd Tntir K~zolc~l~~rlge Alz Errnv on Cogrzirr\w U~zconr~iolit New York 1993, Oxfold Univelsity P ~ e s s
"
Z D i e n e s, G 7 M A 1 t n~ a n n: Ir(rrr!fer of Irirplicrr Krzou~lrdge At rotr Dorizarrlr lfu14:/filplr~rl nlld NOM Ahtfl(rtr7, W : D C B e I I y' [eds 1: HOll /nrp/ic it r r /i71[1/1trr Lenr17irrg ?, o/, ( i f
" A S R e b e r , o p t r r
''
D L S c h a c t e I : 1111plicit Me~nory Hi\tol), nrld Crrrrer~r Stnt~i, ,,Jou~nul of Expelimental Psychology" 1987, nl 13l 6 A S R e b e 1 : o p tit
" C A S e g e 1 : Multrplr Forir~, of Irirplitlt Lenl-rrrrrg, w: M A S t a d 1 e r, P A F 1 e n s c h [eds 1:
Hn~rdbook qf 11~~1/icit L,enr11117g London 1998, Sage Publications
I S D B e I I y, Z D i e n e s: 11irplrtrt Lenrlrirzg Tlzeoretitnl nr~d E~rzprricnl 1,clrt.c Hove 1993,
Lawlence El lbaum Associates
jest torowanie (prliiziizg) l 9 W Wadauiach nad primingiem dominuja, dwa wqskie parady gmaty badawcze: percepcyjnej identyfikacji bodica (perceprrrnl identiJicn- tiorz) oraz uzupelnianie fragmentbw (np : s16w) (fr.ngi?zei?f (word) cor7zl~letioiz) Metody te nazywane sq czasami testami poirednimi pamieci lub testami niewprost
- w odr6znieniu od test6w pamieci explicite nazwanych testami bezpoirednimi lub testami wprost (do kt6rych nalezq testy przypominania i rozpoznawania). W miarach poirednich instrukcja badawcza nie nawiqzuje do wczeiniejszej sytuacji eks- perymentalnej. choC sytuacja wplywa na wyniki testu.
Istnieja, pewne kluczowe charakterystyki pamieci iiizplicite. Pretenduja, one do cech konstytutywnych, jednakie wcia,z sa, kontrowersyjne i szeroko dyskutowane oraz testowane". Tak wiec nie ustalajqjednoznacznie statusu pamieci irnplicite, ale sq pomocne we wprowadzaniu rozr6inienia pomiedzy pamieciq irnplicite i pamiecia e.xplicite Do cech opisanych przez Berry i Dienes 21 naleza,: brak SwiadomoSci, zaleinoSC i zwiqzanie z powierzchownymi cechami (modalnoiciq) bodica, odpor- no56 i utrzymywanie sie w czasie, niezaleznoiC od poziomu i giebokoici prze- twarzania, stochastyczna niezaleznoik, odpornoSC w obliczu neurologicznych uszkodzefi i dysfunkcji
Proces uczenia sic ii~zplicite uwidacznia siq w zadaniach, podczas kt6rych badany uczy sie dokonywaC wiaSciwych decyzji, ale jednoczeinie nie potrafi tych decyzji ocenik '2. Istnieje wiele odmian eksperyment6w. ktdrych celem jest wykazanie, ze ludzie mog3 wykonywaC poprawnie pewien typ zadan bez SwiadomoSci, ze kieruja, sie jakqs zasada, i ze w dodatku jest ona adekwatna.
Jednq z pierwszych - i traktowana, jako klasyczna - definicje uczenia sie inzplicite podai Reber
"
Wediug niego. uczenie sic ii~zplicite to proces nabywania wiedzy, kt6ry ma miejsce niezaleznie od Swiadomych pr6b uczenia sie i przy braku wiedzy explicite o tym, co jest nabywane.Do podstawowych charakterystyk uczenia sic implicite moina zaliczyC:
- Brnk s'windoinoSci i rodznj nnbvwnny wiedzy. Podczas uczenia sie ii~zplicite nabywana jest informacja raczej o ziozonym charakterze niz o charakterze prostej asocjacji. Wediug Rebera, wiedza nabywana w taki spos6b ma charakter abstrakcyj- ny i symboliczny, niewerbalizowalny;
- Sposdb izabywnnin wiedzy. W procesie uczenia sie inzplicite nie jest angazowany proces Swiadomego testowania hipotez. Uczenie sic inzplicite ma charakter mimowolny i jest konsekwencja, poznawczego mimowolnego przetwarza- nia bodica.
- Neuronnlrze podstnwy uczeizin sic inzplicite. Podobnie jak utajone procesy parnieciowe, uczenie iinplicite jest zachowane w przypadku uszkodzen neuronal-
l9 I R A n d e i s o n. Ucrellre cle 1 pcoinei Irztegrtryn zngntl~lceli Wars~awa 1998
"
S L e w a n cl o wos h y, J C D u n n, K K 1 I s n e 1 lr~iphtrt Merilorv Throrrtrcnl I,ruet LEA 1989, H~lsdnle''
D B e t I y , Z D ~ e n e s . o p trt" Z D I e n e s, R F a h e y T/ie Role of /rizplrirl Meliloi~ 111 Co~~r~ollrng rr D I ~ I I ~ ~ ~ I I L S~'cteri~ , Tile Quaiteily Iouinal of Experimental Psychology" 1998, n~ 3
"
A S R e b e l . o j ~ ut756 €\\'A XlAGlER D A S C T A Ct11IIELEWSKA-BANASZAK
nych. Oznacza to, i e najprawdopodobniej ten typ uczenia sic musi polegak na innyrn neuronalnym mechanizmie niz mechanizm hipokampalny
Najcz~Sciej stosowane paradygmaty eksperymentalne testujqce mechanizmy uczenia sie inzplicite to: kontrola systemdw dynamicznych, paradygmat uczenia sic zmiennych prawdopodobielistw zdarzeli, paradygmat uczenia sie sekwencji, parady- gmat sztucznych gramatyk.
Dla zrozumienia relacji miedzy pamiqciq i uczeniem sie inzplicite moina by wyjSciowo zaproponowak definicje odrdzniajqce te dwa procesy. Tak wicc, uczenie inzplicite odnosi sie do nabywania wiedzy o strukturalnych wlasnoiciach relacji miedzy obiektami lub zdarzeniami, kt6rych zwykle jest wiecej niz dwa, (patrz: przyklad struktury sztucznej gramatylu) a znajomoik tej struktury jest nieuiwiadorniona. PamieC inzplicite odnosi sie do wplywu poprzednich doSwiad- czefi, ale w postaci pojedynczych wydarzefi lub obiektbw, a wpiyw na wykonanie zadania jest nieuSwiadomiony.. Byloby to bliskie stanowisku Shanksa i St.. . J ~ h n a ~ ~ , kt6rzy zamiast m6wiC o pamieci inzplicite wolq uzywaC terminu ,,wydobywanie inzplicite" (iiizplicit retrieval) podkreilajqc nie aspekt nabywania, lecz wydobywa- nia z pamieci.
Zintensyfikowane badania nad utajonym poznaniem spolecznym (inzplicit social cognition), staly sic mozliwe dzieki eksplozji badali nad pamieciq utajonq (inzpliciz nzenzory).. Badania psycholog6w spolecznych (ale takze reinterpretacja badari wczeSniejszych) nad milczqcymi aspektami poznania spolecznego koncentrujq sie przede wszystkim na poirednim, nieiwiadomym czy utajonym trybie funkcjonowa- nia postaw Do polowy lat 70 XX wieku w psychologii spoiecznej obowiqzywat paradygmat, ze postawy funkcjonuja na poziomie Swiadomym Paradygmat ten implikowal tradycje badawczq Badania postaw przeprowadzano za pomocq miar bezpoSrednich, przede wszystkim samoopisu kwestionariuszowego.. A koncent- rowaly sic najczeSciej na poszukiwaniu pozytywnej korelacji miedzy kwestionariu- szowo mier.zonq postawq wobec jakiegoS obiektu a zachowaniem podmiotu (posiadacza postawy) wobec jej przedmiotu.
Pojecie: postawy utajone (inzplicit attitudes) wprowadzili do psychologii Green- wald i Banaji.. Postawy utajone definiujq jako niezidentyfikowane (lub nieprawid- low0 zidentyfikowane) Slady przesziego doiwiadczenia, kt6re wplywajq (lub moga wplywaC) na reakcje podmiotu (odczucia, mySli czy dzialania) wobec przedmiotu postawy (obiektu spolecznego) 25 Wprowadzajqc nowe pojecie teoretyczne, jego autorzy wykazujq, ze r6ini s i ~ ono od znanego juz konstruktu teoretycznego, daje
'I D R S h a n k s, M F S t J o h n Chnrncterrctrcr of Dr\tounble Hrcrllnrl Lenrrzrrzg Syrterilc ,,Behav~oral and Blain Sciences" 1994, ni 1 7
''
A G G r e e n w a l d, M R B a n a j 1 Utn~orze pozrlnrzre 1pote~z17e portow)), ~.arroicrownnre rrrbrr 1 rfereovpy ,,Przegl4d Psychologiczny" 1995, 111 112 Pol teL D M a 1 s o n Pormw\~ ~ctnlorze- pocrnwll pmwdznue cz\ korlctpt rzrepotrzebil\~ pcy~hologrr 7, w M I a r y m o w i c z, R K 0 h m e [red ] Nnrurn nutorizfrtvzrizdw Dy\hur]e ~r~rerd)~rc\rl,lr~?nrr~e Walszawa 2002
mozliwoiC jego modyfikacji oraz prze~vidywania wczeiniej nieznanych zjawisk empir.yczuych l 6 Wsaz z powstaniem nowego konstruktu teoretycznego powstaly tei nowe procedury badawcze Te nowe procedu1.y oparte sa, na miarachlmetodach poirednich. Za miary poirednie uznaje siq metody nie zwracajace uwagi uczestnik6w badan na obiekt mierzonej postawy2'. Innymi slowy. uczestnik badania nie jest Swiadomy pomiaru postawy. Miarylmetody poirednie (a jest ich wiele) w duzej mierze wykorzystuja, metody psychologii poznawczej.
Psychologowie spoleczni korzystaja, z miar poirednich (z wykorzystaniem metod psychologii poznawczej), badajqc na przyklad wplyw ekspresji emocjonalnej na procesy ewaluacji. Najbardziej znane to badania Murphy i Zajonca, kt6re polegaly na podprogowej (trwajqcej 4 milisekundy) ekspozycji twarzy z wyrainq ekspresjq emocjonalna, Tak kr6tko trwaja,cy bodziec nie m6gI. zostaC zarejestrowany w Swiado- moici os6b badanych, a jednak wpfywal na ocene obiektu (kt6rym w tym przypadku byly ideogramy japori~kie)'~ Inni badacze (np. Edwards) r6wniei uzyskali wyniki wskazuja,ce, i e ,,formowanie siq postawy wobec okreilonego obiektu nastepuje w kierunku zgodnym ze znakiem ekspresji emocjonalnej prezentowanej uprzednio podprogowo twarzy ludzkiej" ".
Ilustracja, badafi wykorzystuja,cych pomiar czasu reakcji moie by6 eksperyment Gaertnera i McLaughlina, kt6rzy pokazywali uczestnikom badan po dwa zestawy liter Przy kaidej ekspozycji uczestnik badania odpowiadal, czy liter y te tworza, sensowne siowa, czy t e i nie Czas reakcji - w postaci odpowiedzi tak - stanowii miare sily zwiqzku miedzy zestawami liter tworza,cych pare si6w, np, bialy-bystry Eksperyment wykazak, i e biali badani szybciej reagowali siowem ,,takW na pary, w kt6rych slowo ,,biaiyn wsp61wyst~powalo ze slowem pozytywnym, niz na pary sl6w, w kt6rych siowo ,,czarnyH wsp61wystqpowalo ze slowem pozytywnym (np..
czarny-bystry) 30
OczywiScie badania poirednie postaw utajonych prowadzone sa, z wykorzys- taniem r6znorodnych metod. Fitzsimons i Bargh przeprowadzili swoje badania na jednym z amerykanskich lotnisk. 33 osoby prosili o udzial w sondazu na temat
'
6 A G G r e e n w a l d , M R B a n a j i : o p L I ?
" Ibirleri~
W L u k a s z e w s k i: Wrelkre p)ltnrlin pn~c/1olugii GdaBsk, 2003 Punktem wyjScia tych badafi bylo zalozenie (potwierdzone empirycznie), t e eksponowanie jakiegoS wylazu twarzy przez ulamki sekundy wystarcza do wzbudzen~a reakcj~ afehtywne] Reakcla ta ma chruakte~ globalny, rozmyty, n~especyf~czny I dotyczy ledyn~e znaku afektu ulmlechn~cta twalz wzbudza n~especyficzny afekt pozytywny, zagnlewana -n~especyticzny afekt negatywny Za P E k m a n, R J D a v I d s o n Nntura erlloyr Gdafisk, 1999
'9 POI J A B a r g h A~ctor~lnt\':r~l\i rlrlrn poir r:erlil~ego ,,Czasoplsrno Psycholog~czne" 1999, nl 3 olaz M 1 a r y n~ o w I c 7, R K 0 h rn e [led ] Utnlorze po:rlnrzle cpolrczrle r~oiue p e r , p e k t \ ~ ~ ~ v ,,Studla Psycholog~cznc" 2001, 35 (zeszyt speclalny)
30 Pol A G G r e e n w a I d, M R B a n a J I op crt Uczestn~cy oplsywanego ekspe~ymentu wcze<nlej dokonywall samooplsu w h w e s t ~ o n a ~ ~ u s z u rnlelzqcym jawne uplzedzenla lasowe Czasy leakcjl osbb, kt6re uzyskaly wysokie wyniki w badaniu kwestionzuiuszowym nie 16tniiy sic od czasbw reakcji osbb, kt61e uzyskaiy w tyrn badaniu niskie wyniki Wyniki opisywanego ekspe~ymentu, sugerujace wystcpowanle utalonego raslzmu, pokazulq, i e jawna postawa wobec ob~ektu moze by6 splzeczna z postawq uk~ytq
lotniska Zgoda na udzial w sondazu byla? w zaliozeniu ekiper~ymentatordw, wskainikiem gotowoici do pomocy eksperymentatorom ProSba o udzial w sondaiu poprzedzona byla rozmowq, w ktdrej padaiy pytania dotyczqce przy~aciela lub wsp6lpracownika. Kazdy z uczestnik6w eksperymentu podawal m.in, inicjaly czlowieka, o kt6rego go pytano, opisywal ]ego wyglad, zainteresowania itp. Pytania eksperymentator6w mialy na celu wywolanie w Swiadomoici badanych wyobraienia czlowieka, o ktdrym mdwili. Podzial na przyjacidi i wsp6lpracownik6w by1 uzasadniony wynikami uprzednich badan, kt6re wskazywaly, ze wobec przyjacibl wystepuje silniejsza sk1onnoSC do bezinteresownej pomocy, niz wobec wsp61- pracownikow. Wiecej os6b wyraziio cheC udzialu w sondaiu (czyli udzielenia pomocy eksperymentatorom)
z
grupy odpowiadajqcej na pytania dotyczqce przyja- ciela, niz z grupy odpowiadajacej na pytania dotyczace wspbipracownika Po tej czqSci badah, ich uczestnik6w informowano jakie byly hipotezy. ~ a d n a z osdb badanych nie uznala, i e opowiadanie o przyjacielu wpiyneio na gotowoiC do udzialu w sondaiu.. Niekt6rzy badani podawali rzeczywiste, w ich mniemaniu, przyczyny swojego zachowania (to, i e mieli akurat czas, i e zazwyczaj sq gotowi do niesienia pomocy innym itp.). Istotne \v reakcji uczestnik6w eksperymentu jest to, ze nie godzili sie z interpretacjq wiasnych zachowari jako wywolanych procesami pozo- stajacymi poza kontrolq SwiadomoSci".
Wiele badari nad zjawiskiern aureoli 32 wykazuje, ze uczestnicy tych badari nie sq Swiadomi, ze ocena jednej cechy osoby spostrzeganej wplywa na oceny innych jej cech. Nisbett i Wilson przedstawiali uczestnikom badan nauczyciela, kt6ry wobec jednych by1 ,,chlodny", wobec innych zaS ,,ciepiyH Osoby, wobec kt6rych nauczyciel zachowywal siq ,,cieploH, ocenialy go jako przystojniejszego oraz obdarzonego lepszymi manierami, niz osoby z grupy, wobec kt6rej nauczyciel zachowywal siq ,,chlodno" i jednoczeinie zaprzeczaly, ze sympatia jakq budzil w nich nauczyciel mogla wplynak na ich oceny 33.
3' Za: W B a r y 1 a: Wole wolrzq wole ,,Charakteryn 2004, nr l l
'?jawisko aureoli lub efekt aureoli to jedna z regul tworzenia wizerunku drugiego czlowieka Przejawia sie w tendencji do two~zenia pozytywnego wizerunku okreSlonej osoby (przypisywania jej pozytywnych cech) na podstawie jednej cechy, np atrakcyjnoSci fizycznej, k d r a to cecha nie pozostaje w obiektywnym zwiqzku z cecharni plzypisywanymi W wielu badaniach to wlaSnie atlakcyjnoSC fizyczna pelnila role cechy wplywajqcej na sqdy oceniajace Wyniki tych badari wskazujq, i e osoby atrakcyjne fizycznie sq czeiciej oceniane pozytywnie (to znaczy automatycznie przypisuje sie im uprzejrnoiC i inne pozytywne cechy charakteru, wyzej tez ocenia sie ich kompetencje intelektualne) W D o m a c h o w - s k i: Przewodrzikpop,ytlzologri cpotecl:~z<i Warszawa 1999 olaz A G G r e e n w a 1 d, M R B a n a j i:
oy cit
3 3 A G G r e e n w a l d, M R B a n a j i: op t i t W opisywanym p ~ z e z autor6w artykuh nulcie
badafi nad zjawiskiem aureoli, znalazlo sic 16wnici badanie Petersa i Ceci, kt6rego opis przytaczamy ze wzgledu na to, ze jest swoistym p~zyczynluem do lozwazan na temat pozaracjonalnych uwalunkowafi rozwoju naulu Autorzy przeslali do czasopism naukowych maszynopisy altykul6w niegdyS jui w nich opublikowanych, zmieniajac nazwiska autor6w oraz podajac fikcyjne informacje o miejscu zatludnie- nia, kt6rym w kaidym przypadku byla jakaS instytucja nie ciesz$ca sie uznaniem w Srodowisku naukowym WiekszoSC artykulbw nie zostala dopuszczona do dluku Z duiyrn p1awdopodobienstwen1 plzyjqC moina, ze zdecydowaly o tym utajone negatywne postawy redakto16w wobec instytucji o niskirn prestiiu
W nurcie badari nad postawami utajonymi zawierajq sic r6wniez badania nad automatycznym (bezwysiikowym) pomaniem s p ~ f e c z n y m " ~ choC nie jest ono toisame z utajonym poznaniem spoiecznym Chodzi miedzy innymi o badania empiryczne, ktbre wykazujg ze pojed yncze slowa wywolywaC mogq bezwysiikowq aktywizacje postaw. Uczestnicy badari zaprojektowanych przez Bargha (przekonani, ze biorq udziai w teicie) otrzymywali kartki z wypisanymi slowami, z ktdrych mieli ufozyC zdania. Jedna grupa dostaia ka~tki, na kt6rych sfowa uldadaiy sic w zdania o ludziach starych (ale zdania te nie dotyczyiy tego, i e ludzie starzy sq slabi, czy powolni), druga grupa tworzyia zdania dotyczqce innych temat6w Po wykonaniu zadania, kaidy z uczestnik6w badali udawai sie w okreilone przez eksperymentatora miejsce. Przy czym eksperymentator i jego wsp6lpracownicy mierzyli czas, w jakim uczestnicy eksperymentu pokonywali ten dystans. Osoby, kt6re uioiyiy zdania o ludziach starych potrzebowaly wiecej czasu na pokonanie wyznaczonej odlegioSci.
Uzyskane wyniki sugerujq, ze samo myilenie o ludziach starych aktywizowalo stereotyp czlowieka starego (powolnego i slabego), wywolujqcy z kolei okreilone zachowania3*. Efekt automatycznej aktywizacji postawy zostal udokumentowany w wielu innych badaniach.
Psychologowie spoieczni uznajq, ze wskainikiem postaw utajonych jest sprzecz- noSC zachowania z postawami. Najczeiciej efekt ten wystepuje w badaniach nad uprzedzeniarni Jawnie deklarowana pozytywna postawa wobec np. mniejszoSci etnicznych moze pozostawai w sprzecznoici z ukrytq postawq wobec nich. Ta ukryta postawa moze by6 skutkiem zinternalizowania negatywnego stereotypu funk- cjonujqcego w danej kulturze, a postawa jawna - skutkiem realizowania normy tolerancji, pod presjq oczekiwan spolecznych. W okreSlonych sytuacjach obecnoSC przedstawiciela stereotypizowanej grupy moze aktywizowai postawe pozostajqcq poza kontrolq Swiadomoici 36.
Opisane badania nad postawami utajonymi to jedynie wycinek szerszej caloici.
Badania nad utajonymi procesami poznawania/funkcjonowania spolecznego dotyczq rdwniei badafi nad stereotypami, wartoiciowaniem siebie, kategoryzacjami spolecz- nymi, automatyzmarni dnia codziennego, automatycznq aktywizacjq celdw 37.
Z badali nad utajonym poznaniem spolecznym wynika generalny wniosek, ze spoleczne poznanie i spoleczne funkcjonowanie czlowieka moie by6 sterowane przez procesy pozostajqce poza kontrolq Swiadomoici.. Obecny stan badafi i wiedzy nad postawarni utajonymi nie daje moiliwoSci pefnego opisu zwiqzku miedzy postawami utajonymi a zachowaniem. Zwr6cil jednak uwage psycholog6w na zloionoSC zwiqzku postawa-zachowanie,, Przynajmniej w przyblizeniu wyjainia --
31 Automatyczne poznanie spoleczne to piocesy nieintencjonalne, pozostajace poza kontrola SwiadomoSci, pojawiajqce sie na baldzo wczesnych etapach przetwarzania infolrnacji; polegajqce na tym, ze uwaga podmiotu jest automatycznie p~zykuwana przez obiekty wazne, a wysilek zwiqzany z autoniatycznym przetwalzaniem inforniacji o obiekcie jest niewielki, w por6wnaniu z wysilkiem wymaganym przez kontlolowane p~zetwarzanie info~macji Pol 1 K r e l t z: Od iliyC1i do L L ~ I L I ~ Zu,rqzek postmv jai+llej i ~ i t o j o ~ ~ e j i irr~l~oli~n~~ieriz, w: M I a r y m o w i c z, R K 0 h m e: op clt
j5 Za: I E L e D o u x: Mdeg erl~o~jortalrz~~ Poznab, 2000
36 POI chociazby 1 K I e j t z: op t i t
37 POI A G G ~ e e n w a I d , M R B a n a j i : o p c z t , I A B a 1 g h : o p t i t
przypadki braku zgodnoici miedzy postawq a zachowanjem, wskazuj&c. ze postawy jawne i utltjone sq prawdopodobnie systernami paralelnymi Kazdy z tych systeni6w ma swoj& specyfike i w r6zny spos6b wplywa na zacho\vanie W iwietle powyzszego uprawdopodobnione jest zaioienie. ze postawy utajone w wiekszym stopniu oddzialywujq na zachowania o charakte~ze automatycznym i niekontrolowanym, a postawy jawne - na przemyglane i kont~oiowane ",,
Badania postaw utajonych, choC dostarczyly wielu danych empirycznych. nie wyjagniajq w peini genezy tych postaw, ich specyfiki i relacji do postaw jawnych Ten stan rzeczy generuje wiele pytari: ktdra z postaw, jawna czy utajona jest ,,lepszymn predykatorem zachowania? JeSli postawa zmienia sic, to co dzieje sie z tq dawn%?
Czy mozliwa jest petna zgodnoiC obu postaw? Czy postawy utajone takze sic zmieniajq? JeSli tak, to czy dzieje sie to pod wptywem takich samych czynnikdw, jak w przypadku postaw j a ~ n y c h ? ' ~
Prawdopodobnie jesteimy Swiadkami narastania nowej wiedzy (a byC moie
- powstawania s i ~ nowego paradygmatu) Wskazuje na to chociazby analiza liczby artykul6w z terminem inzplicite w tytule. Do 1986 roku trudno jest odnaleiC taki artykut, a od poczqtku lat 9 0 XX wieku liczba publikacji, w zaleznoici od tego jakich proces6w irizplicite dotyczy, waha sic miedzy 20 a 60 rocznie4'. W tym okresie wiedza dotyczqca samych proces6w inzplicite oraz procesdw irnplicite w relacji do proces6w explicite nie tylko narasta, ale r6wniez komplikuje sic Po pierwsze, wyodrebnily sic obszary badawcze, ktdre z grubsza i umownie podzielid moina na:
obszar badania procesdw poznawczych (gldwnie trybu przetwarzania informacji) i obszar badania zjawisk zwiqzanych z poznaniem spolecznyrn (gi6wnie utajone postawy, wartoiciowanie siebie, stereotypy) Po drugie, wraz z narastaniem badari zmienia i komplikuje sic terminologia We wspdlczesnej literaturze psychologicznej wlaSciwie nie uiywa sie termin6w ,,wiedza rnilczqca" czy ,,wiedza milcz&co przy,jmowanan. Uiywa sic termin6w o podobnym zakresie znaczeniowym, czyli pamieC inzplicite
''
i uczenie sie inlplicite, czy ogdlnie - procesy inzplicite. Coraz --" D M a i s o n: u p cif olaz K S k a r z y 6 s k a: Co lepiej pozwnln p r z e ~ ~ i d y ~ + a c ' portepownr~ie deklnronvzrle utforuriko~vnrlrn t z ) ~ lttcrjurle rvriipatie i riretheci?, w: M 1 a r y m o w i c z, R K 0 h m e [led]: o p cit
''
Za: D D o 1 i n s k i: Potrnl+,y jn14'11e, porfnwy ufqjorze, w: M l a I y m o w i c z, R K 0 h m e [led 1: op crt By6 moze pytania te pozostanq nie~ozstlzygniete ze wzgledu na trudnoSci w poddawaniu badanion1 postaw utajonych Badajqc postawy utajone, zdecydowanie Uudniej jest podda6 kont~oli czynniki zakl6cajqce trafnoSC pomiaru W plzypadku postaw jawnych istnieje tladycja badawcza obejmujqca n~iedzy innymi sposoby kont~olowania zmiennych zald6caj,?cych Badacze postaw utajonych muszq dopielo takq tradycje stwo~zyi. T M a I u s z e w s k i: PrawdziwofF, zriiirnnofc' i poa1nwc:o- bchn~i~rornlrln r p r i j r i o f f p o t r n w j n ~ ~ ~ r ~ ~ ~ h r ~rtnjoriyth, w: M J a I y n~ o w i c z, R K 0 h m e [red 1: op crt'O Za: A B u c h n e r, W W i 11 p i c h: Difc,rericc,t nr7d Corirr~lorinlrtie~ Ber~+eerz Ir i ~ p l i t f Learrlrrlg orlrl Irifplicrt Mrrilory, w: M A S t a d l e I , P A F r e n s c h [eds 1: Handbook of h i i p l i t r t Lenr7iirig Thousand Oaks 1998, Sage Publications
''
Tern~in ,,parnick rrt7plrtite" w y ~ o d z i sie z wielu pokrewnych, spotykanych w literaturze psychologicznej te1 min6w: ~ r r l t or1 ctiorl r r~ieri~or?: rrnau.nr r nler11o~v, ~ i l e r i l o r . ~ ~ ~t~rthorct a14~n~erze, tczeSciej procesy inzplicite sa, okreilane jako: procesy poza kontrola (np poznawcz&):
procesy nie podlegajace refleksji (np introspekcyjnej) czy procesy automatyczne (kt6re mogq by6 nieintencjonalne lub niekontrolowalne lub bezwysiikowe lub nieiwiadome) Wymienione pojecia kryja w sobie subtelne (i nie zawsze w pelni zwerbalizowane) r6znice
Efektem narastania wiedzy o procesach inzplicite (oraz procesach ii~zplicite versus explicite) jest przede wszystkim zmiana perspektywy w wyjainianiu zachowari przez uznanie procesdw pozostajqcych poza kontrola iwiadomoici za niezbywalna skiadowq funkcjonowania poznawczego i spolecznego czlowieka Spostrzega sic je jako dominujace w regulacji zachowania 42 lub jako swoiste zaplecze dla efektyw- nego wykonywania dzialafi kontrolowanych.. Wielu autor6w prezentuje stanowisko, ze zar6wno procesy Swiadome, jak i procesy nieiwiadome w spos6b skoordynowany i stosownie do wymagaA sytuacji realizujq programy zachowania: Swiadoma regulacja zachowania jest sprawna dzieki procesom automatycznym, a automatyczne procesy regulacji sq sprawne, poniewaz czeSC kontroli nad zachowaniem przejmuje SwiadomoSC.. Ostry podzial miedzy tym, co Swiadome, i tym, co nieiwiadome (jawne-ukryte) zdaje sie traciC na znaczeniu. Przede wszystkim dlatego, ze granica miedzy tymi stanami jest nieostra i - jak sie zdaje - po kazdej stronie tej teoretycznej granicy istnieja zr6znicowane poziomy. W miare naplywu nowych danych empirycznych dotyczqcych m6zgowych mechanizm6w przetwarzania infor- macji, r6wniei w tym obszarze dychotomiczny podzial (jawne-ukryte; automatycz- ne-kontrolowalne) okazal siq nieaktualny 4! Rozwqj wiedzy o procesach inzplicite skutkuje tez stawianiem pytafi, na kt6re w Swietle aktualnej wiedzy trudno odpowiedzieC.
Artykul nie moze zakoficzyC sie konkluzjami z racji tego, ze dotyczy obszaru, kt6ry rozwija sie niezwykle dynamicznie. Decyduja o tym miedzy innyrni:
gwaltownie rosnqca liczba publikacji, mocno zintensyfikowane badania procesbw utajonych oraz mozliwoSC reinterpretacji wynik6w wczeiniejszych badad. Glbwnym powodem tego stanu rzeczy jest to, ze opisywany obszar nie jest jeszcze przez psychologie wystarczajqco poznany W efekcie brak jest jednoznacznych ustalefi teoretycznych, pojeciowych i metodologicznych.. Wciqz nie ustalony status on- tologiczny i metodologiczny proces6w inzplicite otwiera droge oryginalnym po- gladom, a jednoczeinie skutkuje wieloSciq koncepcji i obszardw badawczych..
Osobnym problemem jest rola swoistej mody na automatyzmy, ktdra niewqtpliwie nastala w psychologii 44.
Bibliografia
I
' I A B a r g h o p cit
" W k u k a s z e w s k i o p crr
"
Poi D D o l I d s k I op c ~ r oraz W t u k a s z e w s k I Portnwy utrrjot~e (przed kzn1 7), w M J a ~ y m o w ~ c z , R K O h m e [ i e d ] o p cir3 B a I g h I A : A~rio~rlnrj~crtry clt7icr ~)o~~:t:eclrriego ..Czasopislllo Psychologiczne", 1999, 3 4 B e I I y D , D i c n e s Z : I I I I ~ I I L I ~ Ienr~rrtrg Theoreticnl nrrrl erirprrrenl irclret Hove: Lawlencc
Eilbaurn Associates, 1993
5 B I u n e I J : A~lother look nr Neil Look I ,,Arnelican Psychologist", 1992, nl 47
6 B u c h n e I A , W i p p i c h W : D!ffi.ro~cet nrrd coirrtiror7nlifirs behveetr irirpli~r lenrr~irrg nr~(/
~rirplicit nrer77or), w: S t a d I e I , M A , F r e n s c h, P A [eds 1: Hnr~rlbook o f iri~plicit leortlirrg, Tl~olrrrt~~d Onkt Sage Publications, 1998
7 C h rn i e I c w s k a - B a n a s z a k D : M'iec1:n trrili:q~o prc)jr7roivnrrn, w: S a d y W [led 1: Fleck 0 rpofec:t~ej rinirir:e y o ~ t ~ n ~ ~ i n Warszawa, 2000
8 D i e n e s Z , A 1 t m a n n G T M : Trnr1,:fL.r of rrirplicir kr~o~vlerlge ntrosc rk,rilnirzt How: irrrplicir arid ho11, nbstrnct7, w: B e 1 I y D C , [eds 1: Ho~v irrrylicit it irilplrcit leflr11ir~g7 New Yolk: 1997, Oxford University Pless
9 D I e n e s Z , F a h e y R . Tl7e role of ~irrpl~clt 171errror\~ 117 cot~froll~rrg f l ~ ~ I I ~ I I I I L tyrterir .,The Qua1 t c ~ l y loulna1 of Expel lnlental Psychology", 1998, n13
10 D o 1 i n s k i D : Portcri+y jnil'tle, porfni<y rttcljorle, w: I a r y rn o w i c z M , 0 h rn e R K [red 1:
Nntlrrn nlrtorirntyn~rcj\~ D) rku\je ir?trr-r~j~tc)p~irlnr~~o Warszawa, 2002
11 D o m a c h o w s k i W : Przeuodrrik po ptvti~ologii tpoiec:riej Waiszawa, 1999 12 E k n~ a n P , D a v i d s o n R J : Nntltra erirocji Gdafisk, 1999
13 E p s t e i n S : ltztegrntiorr of tlze togr~itlve nrrd the ycythodyr7m71ic irr1cor1rc~our ,,American Psychologist", 1994, nr 49
14 G r. e e n w a l d A G : New Luok 3 U17t011\ciolrt cogrlitiotl ret lairned ,,American Psychologist", 1992, N 47
15. G r e e n w a I d A G , B a n a j i M R : IJtqjo17e pozrznr~ie rpofec:ne, poctnwy, 1unrto?tiownr7ie treble 1 rtereotypy ,,Plzeglqd Psycholog~czny", 1995, nr 112
16 H o I v a t h J A Tac~r kr~on~ledge 111 the Profe, rlorl, w S t e I n b e r g R 1 , H o r v a t h I A [eds ] Tncrt krzu~+ledge 117 profer >ror~al prnctlte Retenreher nrrd yrnctrrrorzer per rpettr~er London El lbaum, 1999
17 J a r y In o w I c z M , 0 11 m e R K [led ] Utnjorre porrrntlre 5poiec;rre nowe per rpekt\~ivy ,,Studla Psychologic7ne", 35 (zeszyt specjalny), 2001
I8 K I e 1 t z I Od niyr'lr du czvnu7 Zi4~1qiek pottnw jn~crrej 1 utnjorzej z inckou~rrr~rern, w 1 a - r y rn o w I c z M , 0 h m e R K [led ] Nc~tlirtr nutori~nt)~:nzd~~ DvtXurje ~r~terdyccvyl~rinr~~e Wru szawa, 2002
19 L e D o u x I E M6:g enroc/ormlriy Poznari, 2000
20 L e w a n d o w s k y S , D u n n i C , K i r s n e I K hrrpl~crt rr~erirorv Tkeotetrcnl rtr~rec LEA.
H~lsdale, 1989
21 L e w I c k I P , C z y z e w s k a M , H I I I T No17co17rcrout rr7for~17ntrorz yrocertrrzg nr?d pe- rtor7nl~ty, w B e r r y D C , [eds] Ifol.r> 1117plt~~r 1 5 rri~plrtrt Ienr11ttlg7 New Yolk 1997, Oxfold Unlve~slty P ~ e s s
22 t u k a s z e w s k i W W~rlkre pytnrlrn pt)~hologlr Gdahsk, 2003
23 M a I s o n D Pormwy urajone - porraivv pmurlci~l e civ Xor~cept rnepotrzebrly pcycl1ologrr7, w J a r y m o w I c z M , 0 h m e R K [red ] Nnrlrrn flllt~l1l~t)~:llldll~ Dyskusje lnterdyscypl~naine Wal szawa, 2002
24 M a I u s z e w s k i T El rrydn)~ krzo~+leclg.e at repretet~tntlor~ of reality ,,Poznah Studies ~n (he Ph~losophy of the Sc~ences and the Humantt~es", 1991, nl 22
25 M a r u s z e w s k i T : Zjn~virkn it7trirz)~iv11e jnko n~ctorrrnt)~c:rzy proces kot7rrolownn)~, w:
0 h m e R K , 1 a1 y nl o w i c z M , R e y k o w s k i J [red 1: A~~torirnh~;iiz,)~ w procetrrch
jnit rr~cI7 I ~ r f n j o ~ ? ~ ~ t h , MI I a r y rn o w I c z M , 0 h n~ e R K [led ] Nnrirrn nuioriznt~~:ri~ci~r, Dyskusje
~nteldyscypl~na~ne Warszawa, 2002
27 P o l a n y I M Pertorlnl Ktroii ledge 1onntrlt n potr-cr rrrtnl phrlotoyl~)~ London 1962, Routledge
& Kegan
28 P o 1 a n y I M The tot ri drri~et~tror~ London 1966, Routledge & Kegan
29 R c b e I A S : 1111plrtrr lenr~nrig nr~rlrrrcirhr~on ledge AIL ec\n1~or7 to g r ~ i r i ~ e ~ ~ I I L o / I \ L ~ ~ ~ [ \ New Yolk:
1993, Oxfold Univeisity Pless
30 S c h a c t e I D L : lrllplitir 11ieri101~~ Hltrol,, ni~rl crrrrrrit rinrLr\ ,,Iou~nal of Expelimental Psychology", 1987, tu 13
3 1 S e g e I C A : M~lltiple fi~c-n~c of i111plit i f lenrr~irlg. w: S t a d l e 1 M A , F I e n s c 11 P A [eds 1:
f~'(~r~dDook of i~llplitir Iennlirig London: 1998, Sage Publications
32 S h a n k s D R , S t J o h n M F : Cl7nrntreri\trcc of dr\ro~inblr hurlinn lenr7zrrig \v\ier~lt ,,Behavioral and Blain Sciences", 1994, nl 17
33 S k a I i y ri s k a K : Co lepiej /)o.zl~'nln pr:e~vir/)~~vnC poctepo~tnrirt rleklnron*nrle ~lciotllrlkun~nriin c a t litfljolle tvriipotie i 11recheti7, w: J a r y m o w i c z M , 0 11 m e R K [red 1: Nntlrrn nrrroiilnryeniriu Dyskusje interdyscyplina~ne Wa~szawa, 2002
34 S t e r n b e r g R I , H o r v a t h 1 A [eds]: Tacit kriowlrc/ge in prqfe\rior~nl practice Researcher n11d pracritlorler yer\pectil~er London: 1999, Eilbaum
35 S t e l n b e i g R I , W a g n e r R K , W i l i a m s W M , H o r v a t h I A : Tertrrlgcorirrrlo/l tellre ,,American Psychologist", 1995, nl 50
36 T u c h a fi s I< a B : Korl~epcja pocilnrzra i 11nuki M.Polnilvl'ego ,,Zagadnienia Naukoznawstwa", 1990, z 3
Tacit Knowledge. The Explicit versus the Implicit: A New Look at Cognitive and Social Functioning of Man
by E Magier and D Clznzielewska-Balzaszak
The ideaof "tacit knowledge" is hete treated as the most general, descriptive notion desc~ibing those processes that take place out of human consciousness but have impact on human behaviour Up to 1970s, the notion of tacit knowledge can by found solely in Polanyi's writings Polanyi algued that tacit knowledge has a decisive lole in a scholar's competence, affecting, among other things, process of seeking and solving scientific p~oblerns The role of non-velbal plocesses (although without naming them) in development of scientific knowledge had been addlessed also by Kuhn and Fleck
The papel deals with what is actual in cognitive and social psychology and connected with the relationship between the open and the hidden in the plocesses of information piocessing and social cognition It is possible, that in close futuie the tiansfer of psychological knowledge on hidden processes into the ~ealrn of problems dealt with by Kuhn and Polanyi will occur
