Szczypta (al)chemii i nauk

(1)

Szczypta (al)chemii i nauk pokrewnych

... dla humanistów

Wojciech Grochala

Uniwersytet Warszawski

Centrum Nowych Technologii

(2)

Kosmogonia

???

• 1. ex NIHILO

• 2. z CHAOSU (wód)

• 3. z PODZIAŁU

pierwotnego bytu

• 4. z DNA PRAOCEANU

• 5. z METAMORFOZ

Mircea Eliade “Elementy rzeczywistości mitycznej"

(3)

Mity założycielskie

Wg. Sumerów (XXV w. BC)

• 1. ex NIHILO (wałek Bartona)

"Those days were indeed faraway days. Those nights were indeed faraway nights. Those years were indeed faraway years. The storm roared, the lights flashed. In the sacred area of Nibru (Nippur), the storm roared, the lights flashed. Heaven talked with Earth, Earth talked with Heaven.”

• a sacred marriage between An and Ninhursag during which heaven and earth touch

• Enki made love to the mother goddess, Ninhursag, and planted the seed of seven (twins of) deities in her midst

~ oryginał

(4)

Mity założycielskie

Wg. Żydów (XIII-XII w. BC)

• 1. ex NIHILO (Genesis 1: 1-8)

1 Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. ² Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami. ³ Wtedy Bóg rzekł: «Niechaj się stanie światłość!» I stała się światłość.

4 Bóg widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności.

5 I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą. I tak upłynął wieczór i poranek - dzień pierwszy. ⁶ A potem Bóg rzekł: «Niechaj powstanie sklepienie w środku wód i niechaj ono oddzieli jedne wody od drugich!» ⁷ Uczyniwszy to

sklepienie, Bóg oddzielił wody pod sklepieniem od wód ponad sklepieniem; a gdy tak się stało, ⁸ Bóg nazwał to sklepienie niebem. I tak upłynął wieczór i poranek - dzień drugi.

(5)

Mity założycielskie

Wg. Koreańczyków (? w. BC)

At the beginning the world did not exist. A deity named Yul- ryeo and a goddess named Mago appeared. Yul-ryeo then died. Mago in turn gave birth to two goddesses: Gung-hee and So-hee . They in turn each gave birth to two Men of Heaven and two Women of Heaven .

After the appearance of the Heavenly People, Yul-ryeo is revived and through her rebirth heaven, earth, and the oceans were created, along with Chi (soul), fire, water, and earth. These four elements in turn mixed and became herbs and plants, birds and animals.

• 1. ex NIHILO (mitologia)

(6)

Mity założycielskie

Wg. Egipcjan (XXVIII-XXIII w. BC)

• 2. z CHAOSU (Stare Królestwo)

• world emerged from an infinite, lifeless sea when the sun rose for the first time, in a distant period Zep Tepi, "the first occasion“

• a pyramid-shaped mound, called benben, was the first thing to emerge from the waters

• inherent qualities of the primeval waters represented by a set of eight gods (4x2),

Ogdoad, representing the primeval water, its infinite extent, the darkness present within it, and its hidden and unknowable nature, in contrast to the tangible world of the living

pir. Dżosera

(7)

Mity założycielskie

Wg. Babilończyków (XVIII w. BC)

• 2. z CHAOSU (Enûma Eliš)

When the sky above was not named,

And the earth beneath did not yet bear a name,

And the primeval Apsu (fresh water), who begat them, And chaos, Tiamat (ocean water), the mother of them both,

Their waters were mingled together,

And no field was formed, no marsh was to be seen;

When of the gods none had been called into being.

• Bogowie z wód oceanicznych, itd.

~ 7 oryginałów

(8)

Mity założycielskie

Wg. Koreańczyków (? w. BC)

• 2. z CHAOSU (Cheonjiwang Bonpuli)

Initially the sky and the earth were one. As there were no sky nor earth, as a result, there was only an empty void.

However, one day, a gap formed in the void. All that was lighter than the gap headed upwards and formed the sky.

All that was heavier than the gap fell down to become the earth. From the sky fell a clear blue drop of dew, and from the earth rose a dark black drop of dew. As these two

drops mixed, all that existed, except the sun, moon, and the stars, came to be. From these two drops came humans and even the gods. (wyspa JUJU)

~ 7 oryginałów

(9)

Mity założycielskie

Wg. Egipcjan (III mill. BC)

• 3. z PODZIAŁU (Heliopolis)

Atum: masturbacja, kichnięcie, splunięcie  bogowie (płyny fizjologiczne, “ciecze”, wody)

ROLA MĘŻCZYZNY W PROCESIE KREACJI ŻYCIA

XX w. BC

(10)

Mity założycielskie

Wg. Greków (I mill. BC)

• 3. z PODZIAŁU (Grecja)

"chaos" (χάος), a neuter noun, means

"yawning" or "gap“

Out of the void emerged Gaia (the Earth) and some other primary divine beings:

Eros (Love), the Abyss (the Tartarus), and the Erebus (Darkness)

Owidiusz (BC/AD): an unformed mass, where all the elements were jumbled up together in a "shapeless heap"

Olimp

(11)

Mity założycielskie

Wg. tubylców NZ (XII w. AD)

• 3. z PODZIAŁU (Rangi & Papa)

Ranginui and Papatuanuku are the primordial

parents, the sky father and the earth mother who lie locked together in a tight embrace. They have many children all of which are male, who are forced to live in the cramped darkness between them. These children grow and discuss among

themselves what it would be like to live in the light.

Tāne disagrees, suggesting that it is better to push them apart, to let Ranginui be as a stranger to them in the sky above while Papatuanuku will remain below to nurture them.

(12)

Mity założycielskie

Wg. ludu Ainu (XIII w. AD w JPN )

• 4. z DNA OCEANU (Azja Wsch. + Am. Płn.)

Creator deity sends down a water wagtail to create habitable land in the watery world below. The little bird fluttered over the waters, splashing water aside and then he packed patches of the earth firm by stomping them with his feet and

beating them with his tail. In this way islands where the Ainu were later to live were raised to float upon the ocean.

(13)

Mity założycielskie

Wg. Indian Am. Płn. (?)

Humanity emerges from another world into the one they currently inhabit. The previous world is often considered the womb of the earth mother, and the process of emergence is likened to the act of giving birth. The role of midwife is usually played by a female deity, like the spider woman of Native American

mythology.

ROLA KOBIETY W PROCESIE KREACJI ŻYCIA

• 5. z METAMORFOZ (Ameryki)

(14)

Bóg–Stworzycielka?

vs.

• Społeczności matriarchalne

(Wenus paleolit.) 230-8 tys. lat BC

• Pramatka, Magna Mater, Bogini płodności

• Gaja (Terra) – rodziła wzgórza i oceany “bez słodkiego

zjednoczenia miłości” (Hezjod)

Hrádocka Venuša (3 tys. lat BC)

W. z Wilczyc (15 tys. lat BC)

Dolni Věstonice (29–25 tys. lat BC)

(15)

Samica alfa

vs.

• Dziedziczenie matrylinearne (Mosuo Junnan/Syczuan, Tuaregowie Sahara)

• Poliandria (Sumer 2900 BC…) <<< poligynia

Mosuo Tuaregowie

(16)

“Któż to wie, czy tak było…

Płn.-zach. Indie XVI-XIII w. BC

Rygweda, księga X, Hymn 129 (Nasadiya)

…na pewno?”

Niebyt nie istniał wtedy, ani byt nie istniał, Nie było też przestworza i nieba u góry, Co było w ruchu, w czyjej opiece?

Czym wody były, otchłanne, głębokie?

Była ciemność, ciemnością od początku okryte Wszystko było jednym bez cech oceanem, Zarodek bytu w pustkowiu zawarty

Stał się tym jednym mocą swego żaru………

(17)

Zasada Zachowania M+E

???

• ex NIHILO

• z CHAOSU (wód)

• z PODZIAŁU

pierwotnego bytu

• z DNA PRAOCEANU

• z METAMORFOZ

 FIZ

 CHEM

 GEO

 BIO

? MAT?

(18)

Co na to XX-XXI w.?

Big Bang (1927–…)

Georges Lemaître 1894–1966

"This is the most beautiful and satisfactory explanation of creation to which I have ever listened.“ (A. Einstein)

(19)

Jak to-to badamy?

Analiza światła

(20)

Jak to-to badamy?

Analiza światła

(21)

Jak to-to badamy?

Analiza światła

Quark soup

(22)

Kilka trudnych pytań

Czy/jak można się dowiedzieć?

• Jak wyglądał Świat w t=0?

• Dlaczego nastąpił wybuch?

• Co było “wcześniej”? (t<0)

• Co będzie później? (t > 13.8 mld lat)

Quark soup

7 października 3761 r. BC:

stworzenie Świata w kalendarzu żydowskim

(23)

Blisko t=0

Granice…poznania…cd.

• Długość Plancka 1.6 x 10^–36 m - najkrótsza mierzalna odległość

- struktura czasoprzestrzeni zdominowana przez efekty kwantowe

• Czas Plancka 5.4 x 10^–44 s

- potrzebny światłu do pokonania długości Plancka

• EPOKA PLANCKA: od 0 do t_P - efekty “grawitacji kwantowej”

SZUKAMY TEORII…! GUT=Teoria wielkiej unifikacji

Unifikacja grawitacji z innymi oddziaływaniami wymaga stworzenia

nowego aparatu matematycznego (superalgebra) Max Planck 1858–1947

(24)

Co mówią mędrcy

Praprzyczyna, zasada, tworzywo

ARCHÉ

Anaksymander 610–546 BC Apeiron (bezkres)

Anaksagoras 510–428 BC Homoiomerie (zarodki) Liczba(y)

Pitagoras 572–497 BC

Heraklit z Efezu 540–480 BC

Zmiana

Jedność przeciwieństw Fluktuacje…

Tales z Miletu 624–545 BC

Woda

(25)

Co mówią mędrcy, c.d.

Praprzyczyna, zasada, tworzywo

Platon 427–347 BC

LOGOS ABSOLUT

KREATOR

Demiurg

Plotyn 204–269

JedniaHipostazy

Filon z Aleks.

10 BC–40

Odwieczna materia*

ARCHÉ

Demokryt 460–370 BC

Atomy

Empedokles 494–434 BC

4 żywioły

+ eter

(Arystoteles 384-322 BC)

(26)

Blisko t=0, c.d.

Gorąca gęsta materia

• Temperatura Plancka 1.4 x 10⁴⁴ K (T_P)

- materia emituje promieniowanie o długości fali równej d_P

• Objętość Plancka 4.2 x 10^–105 m³ - objętość Wszechświata po t_P

• Gęstość Plancka 5.2 x 10⁹⁶ kg/m³

- zapewne taką gęstość mają czarne dziury

Max Planck 1858–1947 10²³

15km średnica

gęstość jądra at.

pulsar – gwiazda neutronowa

10¹⁸ kg/m³ jądro

at.

(27)

Wielki Zderzacz Hadronów LHC

Gorąco i gęsto: w laboratorium

• Maksymalna energia kolizji 14 TeV - bardzo mało w porównaniu z energią

Plancka 1.2 x 10¹⁶ TeV

- niemożność przekroczenia masy

Plancka (=utworzenie czarnej dziury)

• W sierpniu 2012 osiągnięto

rekordowo wysoką temperaturę 5.5 x 10¹² ^oC (jądra Pb)

- plazma kwarkowo-gluonowa

• 14 marca 2013 odkryto masywny bozon (125 GeV)

- długo poszukiwany Bozon Higgsa (nadaje masę cząstkom)

Quark soup

Genewa, średnica 8.6km

(28)

Pytań c.d.

…bez odpowiedzi…

• Materia jednorodna? (vide: Chaos, Praocean)

• Niejednorodność? Fluktuacja? Zasada Nieoznaczoności Heisenberga?  Wybuch

• Pojęcie czasu traci sens dla t<0? (vide: Metamorfozy)

I jak się zrodziła ta wysnowa bytów,

Czy kto ją zdziałał, czy też nikt nie zdziałał…?

Byli dawcy zarodków, były sił potęgi…

Związek bytu z niebytem wysiłkiem rozumu Znaleźli wieszczowie, w swym sercu szukając

(29)

Pytań c.d.

…bez odpowiedzi…

• Materia jednorodna? (vide: Chaos, Praocean)

• Niejednorodność? Fluktuacja? Zasada Nieoznaczoności Heisenberga?  Wybuch

• Pojęcie czasu traci sens dla t<0? (vide: Metamorfozy)

I jak się zrodziła ta wysnowa bytów,

Czy kto ją zdziałał, czy też nikt nie zdziałał…?

Byli dawcy zarodków, były sił potęgi…

Związek bytu z niebytem wysiłkiem rozumu Znaleźli wieszczowie, w swym sercu szukając

(30)

Co będzie później?

Najgorsza znana niezgodność

• Modele kosmologiczne

- ΛCDM (Lambda Cold Dark Matter)

• Tempo rozszerzania rośnie (przyspieszenie) (1998)

• Próżnia ma energię (!)

• Stała kosmologiczna Λ jest > 0 ale nie zgadza się z wartością

teoretyczną 10¹²⁰ razy

(31)

Co będzie później?

Najgorsza znana niezgodność

• Modele kosmologiczne

- ΛCDM (Lambda Cold Dark Matter)

• Tempo rozszerzania rośnie (przyspieszenie) (1998)

• Próżnia ma energię (!)

• Stała kosmologiczna Λ jest > 0 ale nie zgadza się z wartością

teoretyczną 10¹²⁰ razy

(32)

Oscylacje?

Wieczna pół-sinusoida?

• initial singularity

• Big Bang vs. Big Crunch (cyclic model)

• Akt stworzenia jako eksperyment jednostkowy? (powtarzalność w nauce!)

• Fizyka nauką HISTORYCZNĄ”(?)

Metamorfozy

o bilion (10¹²) lat

(33)

Entropia “strzałką czasu”

Termodynamika

• rozszerzanie • kurczenie

(34)

A jednak…istnieje!

Zasada antropiczna…

• Jedyny dylemat R.F. – stała struktury subtelnej (Sommerfelda)

• α ≈ 1/137

• Zmiana o 4%

spowodowałaby

niemożność produkcji węgla w procesie fuzji

Richard Feynman 1918–1988

Quark soup

“It's one of the greatest damn mysteries of physics: a magic number that comes to us with no understanding by man.”

(35)

Narodziny chemii

t=379 000 lat

• Atomy wodoru z plazmy @ 3000 K

• “Uwolnienie światła”

(przezroczysty vs. mglisty Wszechświat)

• Promieniowanie tła 2.726 K

160.2 GHz vs. 2.45 GHz

(36)

“Rozwój” materii

 Piramida Nauk

–3.9 mld “0”

Biologia

Fizyka

0 379 tys

^Chemia

–13.8 mld

5.4 x 10

^–44

s

Matematyka

(37)

Jak zimny jest Kosmos?

Na dodatek “pusty”!

• Co to jest temperatura?

E ~ T

William Thomson (Lord Kelvin) 1824–1907 Gęstość Wszechświata 5 at. H/m³ = 0.85×10⁻²⁶ kg/m³

z czego 4.8% materii…

A unit of heat descending from a body A at the temperature T°, to a body B at the temperature (T−1)°, would give out the same mechanical effect [work], whatever be the number T.

• Pusty Wszechświat

2.726 K

V(5 at. H) = 4.4 x 10^–20 /m³

0.0000000000000000044 % wypełnione materią

(38)

Ciemne: energia & materia

Powrót do eteru?

“Kwintesencja” (rodzaj pola skalarnego) jako 5-ta siła (forma czarnej energii)

słabo oddziałują

Neutrinos 0.1%

• Missing mass postulated in 1932 (star velocities…)

• the density of dark energy (1.67 × 10⁻²⁷ kg/m³) is very low

• in the solar system, it is estimated only 6 tons of dark energy would be found within the radius of Pluto's orbit

• However, it dominates the mass–energy of the universe because it is uniform across space

fundamental interactions:

gravitational, electromagnetic, strong nuclear, weak nuclear 4 żywioły + eter …

(39)

Chemia = pierwiastki chemiczne

Na szczęście czasami wybucha!

• Martwy żelazny Wszechświat?

• Bóle porodowe

Supernowych

(40)

Chemia = pierwiastki chemiczne

Na szczęście czasami wybucha!

• Martwy żelazny Wszechświat?

• Bóle porodowe Supernowych

Pozostałość po „Gwieździe Keplera”

SN1604

(41)

Chemia = pierwiastki chemiczne

Na szczęście czasami wybucha!

• Martwy żelazny Wszechświat?

• Bóle porodowe Supernowych

Pozostałość po „Gwieździe Keplera”

SN1604

(42)

Bóle porodowe Supernowych

Ewolucja z rozsądku

• Główny mechanizm rozprzestrzeniania w kosmosie pierwiastków cięższych niż O oraz jedyne źródło pierwiastków

cięższych od Fe (hem!)

• Życie organiczne zależne od … kaprysów eksplozji

• Układ Słoneczny 4.5 mld lat temu

• Obserwowane wielokrotnie przez astronomów od czasów starożytnych

(43)

Nieparzystość kosztuje więcej

Na szczęście czasami wybucha!

• Reguła Oddo-Harkinsa (1914, 1917)

• Szczególnie dobrze działa od Fe w górę

• Mocny wyjątek: wodór

• Częstość występowania + … cena!

n/p NP P

NP 5 53

P 48 148

Gd

$20/kg Dy

$90/kg Eu

$370/kg

Ho

$10000/kg Tb

$600/kg

(44)

Jak wygląda Kosmos?

Liczymy gwiazdy

• 10 mln Supergromad: setki-tysiące Gromad w Supergromadzie

• 100 mln Gromad Galaktyk: kilkadziesiąt–kilka tys.

Galaktyk w Gromadzie

• 100 mld Galaktyk (10¹¹): 100 mld Gwiazd w Galaktyce

• 10²²–10²⁴ Gwiazd

• 17,129 "HabStars“ (75% do 450 lat św.)

Promień 1 mld lat świetlnych

(45)

Jak wygląda Kosmos?

Liczymy gwiazdy

• 10 mln Supergromad: setki-tysiące Gromad w Supergromadzie

• 100 mln Gromad Galaktyk: kilkadziesiąt–kilka tys.

Galaktyk w Gromadzie

• 100 mld Galaktyk (10¹¹): 100 mld Gwiazd w Galaktyce

• 10²²–10²⁴ Gwiazd

• 17,129 "HabStars“ (75% do 450 lat św.)

Promień 1 mld lat świetlnych

48 mln l.ś.

(46)

• Żywot Gwiazd (!)

Gwiazda gwieździe nierówna

Diagram Hertzsprunga–Russela

Oh, Be a Fine Girl, Kiss Me (1910)

(47)

Gwiazda gwieździe nierówna

Diagram Hertzsprunga–Russela

Oh, Be a Fine Girl, Kiss Me (1910)

(48)

Gwiazda gwieździe nierówna

Diagram Hertzsprunga–Russela

Oh, Be a Fine Girl, Kiss Me (1910)

(49)

Układ Słoneczny

ANTROPOCENTRYZM…

• Ziemia znajduje się w Układzie Słonecznym, wchodzącym w skład galaktyki Droga Mleczna, która jest jedną z ponad 30 galaktyk Grupy Lokalnej, która z kolei jest tylko jedną z ponad 100 grup i gromad Supergromady Lokalnej (Supergromady w Pannie)

Spalanie wodoru 

(50)

Układ Słoneczny

ANTROPOCENTRYZM…

• Ziemia znajduje się w Układzie Słonecznym, wchodzącym w skład galaktyki Droga Mleczna, która jest jedną z ponad 30 galaktyk Grupy Lokalnej, która z kolei jest tylko jedną z ponad 100 grup i gromad Supergromady Lokalnej (Supergromady w Pannie)

Spalanie wodoru  Mgławica “Kocie Oko”

(51)

Orbity Planet

Planety & planety karłowate

Eris

Pluton

(52)

Dziwne rotacje planet

Impakt? Oddziaływania?

Obiekt Okres rotacji

Sun 25.379995 days 25ᵈ 9ʰ 7ᵐ 11.6ˢ 35ᵈ Mercury 58.6462 days 58ᵈ 15ʰ 30ᵐ 30ˢ

Venus –243.0187 days –243ᵈ 0ʰ 26ᵐ Earth 0.99726968 days 0ᵈ 23ʰ 56ᵐ 4.0910ˢ Moon 27.321661 days 27ᵈ 7ʰ 43ᵐ 11.5ˢ

Mars 1.02595675 days 1ᵈ 0ʰ 37ᵐ 22.663ˢ Jupiter 0.41007 days 0ᵈ 9ʰ 50ᵐ 30ˢ

Saturn 0.426 days 0ᵈ 10ʰ 14ᵐ Uranus –0.71833 days –0ᵈ 17ʰ 14ᵐ 24ˢ Neptune 0.67125 days 0ᵈ 16ʰ 6ᵐ 36ˢ

Pluto –6.38718 days –6ᵈ 9ʰ 17ᵐ 32ˢ Retrograde rotations

Dysk protoplanetarny

(53)

Wenus & Mars?

Spada do –184°C (brak atmosfery!)

N₂, CO₂ + SO₂

Temperatura, atmosfera

O₂ + N₂

Spada do –140°C

(cienka atmosfera! CO₂, N₂, Ar) Brak stałej powierzchni (gaz) H₂ + He…

(54)

Wenus & Mars?

Spada do –184°C (brak atmosfery!)

N₂, CO₂ + SO₂

Temperatura, atmosfera

O₂ + N₂

Spada do –140°C

(cienka atmosfera! CO₂, N₂, Ar) Brak stałej powierzchni (gaz) H₂ + He…

(55)

Geochemia

vs. BIBLIA (7 X 3761 BC)

• Zasada aktualizmu geologicznego

• Cykliczność procesów geologicznych

• Wiek Ziemi >> kilka tys. lat!

• Najstarsze skały i minerały na Ziemi

James Hutton 1726–1797

–4.5 mld

Acasta Gneiss (NW Territ.

1989) –4.6 mld

Powstanie Ziemi

–4.03 mld

…i Księżyca (Theia)

–4.4 mld

Nuvvuagittuq greenstone belt (Zat. Hudsona East)

(56)

Geochemia

vs. BIBLIA (7 X 3761 BC)

–4.5 mld

1989) –4.6 mld

–4.03 mld

–4.4 mld

(57)

Geochemia

vs. BIBLIA (7 X 3761 BC)

–4.5 mld

1989) –4.6 mld

–4.03 mld

–4.4 mld

(58)

Geochemia

vs. BIBLIA (7 X 3761 BC)

–4.5 mld

1989) –4.6 mld

–4.03 mld

–4.4 mld

(59)

Dryft Kontynentów

Teoria Wegenera (1912)

Alfred Wegener 1880–1930 Gondwana (510–180 mln)

(60)

Dryft Kontynentów

Teoria Wegenera (1912)

Pangea

(61)

Dryft Kontynentów

Teoria Wegenera (1912)

Pangea

(62)

Tektonika płyt

Hot zones

(63)

Tektonika płyt

Hot zones

(64)

Tektonika płyt

Hot zones

(65)

Ring of fire

Trzęsienia ziemi, wulkany, …

10 IV 1815 Tambora 7/8

71–92 tys.

5 km

(66)

Ring of fire

Trzęsienia ziemi, wulkany, …

10 IV 1815 Tambora 7/8

71–92 tys.

(67)

Ring of fire

Trzęsienia ziemi, wulkany, …

10 IV 1815 Tambora 7/8

71–92 tys.

5 km

(68)

“Odwieczny” cykl

Strefy subdukcji & grzbiety śródoc.

Samsara

(69)

“Odwieczny” cykl

Strefy subdukcji & grzbiety śródoc.

Samsara

(70)

Klimat na planecie Ziemia

“Globalne ocieplenie”

(71)

Przypadek …

Wybierz sam!

“You know, the most amazing thing happened to me tonight. I was coming here, on the way to the lecture, and I came in through the parking lot. And you won't believe what happened. I saw a car with the license plate ARW 357. Can you imagine? Of all the millions of license plates in the state, what was the chance that I would see that particular one tonight? Amazing!”

Richard Feynman 1918–1988

(72)

… czy zasada antropiczna?

1:10 ²²⁹

Fundamentalne stałe fizyczne (stała Plancka, prędkość światła, stała grawitacji itp.) mają dokładnie takie

wartości, aby umożliwić powstanie życia, a w

szczególności umożliwić pojawienie się istoty myślącej, człowieka na Ziemi (OBSERWATORA)

Próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego prawa fizyki są takie, jakie są; sugeruje odpowiedź, że gdyby prawa fizyki były inne, nikt nie mógłby ich poznać, ponieważ pojawienie się inteligentnego obserwatora nie byłoby możliwe

Zwolennicy zasady antropicznej przedstawiają dowody, że minimalne zmiany stałych fizycznych uniemożliwiłyby

istnienie wszechświata w obecnej formie. Brandon Carter 1942–…

1973 Kraków sympoz., 500^th ur. Kopernika

vs. Zas. Kosmologiczna

(73)

Hercules–Corona Borealis Great Wall

10mld x 7.2 mld x 0.9 mld lat św.

(74)

Hercules–Corona Borealis Great Wall

10mld x 7.2 mld x 0.9 mld lat św.

(2013) +10.7% observable Universe (promień 46 mld lat św.)

(75)