Dawna siedziba starosty oraz stajnie i wozownie przy pałacu biskupim w Kielcach : dzieje zespołu od XVII do XX wieku

Janusz Kuczyński

Dawna siedziba starosty oraz stajnie

i wozownie przy pałacu biskupim w

Kielcach : dzieje zespołu od XVII do

XX wieku

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 14, 57-73

Rocznik M uzeum Narodowego w Kielcach Tom X IV , Kraków 1985

JANUSZ KUCZYŃSKI

DAWNA SIEDZIBA STAROSTY ORAZ STAJNIE

I WOZOWNIE PRZY PAŁACU BISKUPIM W KIELCACH.

DZIEJE ZESPOŁU OD XVII DO X X WIEKU

W bezpośrednim sąsiedztw ie południow ego skrzydła pałacu, oddzielony od niego szerokością ul. Zam kowej, znajduje się n ieciek aw y dziś w izualnie kom ­ pleks budynków zajm ow anych do 1980 r. przez areszt śledczy w Kielcach. Zespół ów pozbaw iony w alorów kw alifikujących do zaliczenia w poczet dzieł architektury zasługuje jednak na uw agę jako głó w n y elem ent historycznie zespolonej z pałacem biskupim zabudow y gospodarczej. Tak w ięc opracow a­ nie go stanow i n iew ątp liw ie dość istotn y przyczynek do historii zagospodaro­ w ania wzgórza katedralno-pałacow ego w K ielcach na przestrzeni m inionych trzech i pół s t u le c i1.

W 1636 lub 1637 r. realizatorzy budow y pałacu biskupiego prócz określe­ nia jego m iejsca w raz z przyległym od zachodu ogrodem m usieli także w y ­ znaczyć lokalizacje tow arzyszących pałacow i pom ocniczych budynków m iesz­ kalnych oraz gospodarczych. W ytyczono rów nież lin ię m urów okalających zespół oraz ciągi kom unikacyjne. Jak się zdaje, pierw otne plany zagospoda­ row ania przestrzennego prócz uw zględnienia w arunków topograficznych na­ w iązały w yłączn ie do istniejącej kolegiaty. M niej liczono się z istniejącą sie­ cią drożną (wykorzystano bodajże tylko drogę przebiegającą m niej w ięcej zgodnie z obecną ul. Zamkową), stosunkam i w łasnościow ym i (pod budowę zabrano część gruntów należącą do jednej z kanonii 2) oraz z pobliską, zresztą ów cześnie mizerną zabudową m iejską Kielc.

Pierw otna zabudowa przypałacowa była dość skromna. W 1645 r.3 w re­ jonie obecnego skrzydła północnego stało (licząc od korpusu pałacu w k ie­ runku w schodnim ) pięć drew nianych budynków: kuchnia pałacowa, dom sta­

1 Artykuł oparto na obszerniejszym studium pt. Stajnie, w ozownie i ekonomia

(siedziba starosty) p rzy b y ł y m pałacu bisku pim w Kielcach; część I —

od 1645 do 1789 r., część II — od 1790 do 1982 r., które opracowałem dla celów konserw atorsko-projektowych w początkach 1982 r. (maszynopis w Mu­ zeum Narodowym w Kielcach).

2 T. Wróbel, Osiemsetlecie fundacji biskupa Gedeona w Kielcach, [w:l „Kie­ lecki Przegląd D iecezjalny”, r. 47, nr 5, w rzesień—październik 1971, s. 203. * Inwenta rz W łodarstw a K rakow skiego spisany die 17 Februarii 1645 — in­

wentarz klucza kieleckiego, przechowywany w Archiwum Kurii Metropo­ litalnej w Krakowie.

rosty, kuchnia starościńska, stajnia starościńska oraz w artow nia przy m uro­ w anej ozdobnej bramie. W zdłuż przeciw ległej, południow ej strony biegł mur domu starosty. Wrota w murze (zapew ne w m iejscu obecnego przejścia pod skrzydłem południow ym ) w yprow adzały ku drodze na folw ark oraz do poło­ żonego bezpośrednio za nim i zespołu gospodarczego złożonego z drew nianych budynków m ieszczących m asztarnię, dw ie w ozow nie „dla w ozów starościń­ skich” i „Wielką dla karet Pańskich” oraz stajnie „na koni sto plus m inus”. Drogi na folw ark strzegły wrota, obok których stała kapliczka określona

w 1645 r. jako stara ■— dawna.

Opisana sytuacja uległa w krótce pew nym zmianom. I tak w 1668 r.4 za­ budowa od strony północnej składała się z m urow anego budynku kuchni pałacowej, w której pobliżu przylegał do m uru otaczającego zespół pałacow y n iew ielk i drew niany dom gościnny. Od kuchni w kierunku w schodnim b yły drew niane stajnie starosty i takiż jego dom m ieszkalny oraz starościńska kuchnia. Na ich tyłach w ystaw iono drw alnię i spiżarnię. Ciąg ów kończył drew niany „Domek W rotniego” (furtiana) przystaw iony przypuszczalnie do istniejącej w cześniej bramy, za którą od strony m iasta stał now y, m urow any dom gościnny z sienią, dwom a izbam i i przyległym i do nich komorami. Od strony południow ej w m iejscu daw nych stały nowo zbudowane, lecz nadal drew niane budynki m ieszczące m asztarnię, stajnie, w ozow nie, m ularnię i do­ m ek stajennego. N iezbyt precyzyjnie sporządzony ów czesny opis pozwala się jednak dom yślać, że w ym ienione obiekty przylegały do siebie tworząc nakryty jednym dachem trzyskrzydłow y budynek.

Przedstaw iona zabudowa przetrw ała do około 1720 r., k iedy to projekt dostaw ienia do pałacu długich m urow anych skrzydeł spow odow ał koniecz­ ność zm ian w dotychczasow ym układzie przestrzennym . Jak już w ym ieniono, zwłaszcza w m iejscu skrzydła północnego znajdow ało się szereg budynków rozm aitego przeznaczenia, które ulec m u siały likw idacji — głów n ie budynki związane z siedzibą starosty (dom m ieszkalny, kuchnia, stajnia), bow iem w ukończonym ok. 1745 r. skrzydle zachow ano kuchnię pałacową zlokalizo­ waną w zachodniej jego części, a w artow nię (kordegardę) w m ałym ryzalicie od strony kolegiaty.

Nieco w cześniej biskup Felicjan Szaniaw ski (1720— 1732 r.), niew ątp liw y twórca koncepcji w yposażenia pałacu w dwa skrzydła boczne, z których za jego życia zdążono w ystaw ić tylko południow e, zarządził także budowę no­ w ego zespołu gospodarczego w m iejscu dotychczasow ych drew nianych stajen i wozow ni.

Tak w ięc m iędzy latam i 1720— 1732 pow stał zachow any do dziś w za­ sadniczym sw ym zrębie, choć znacznie przekształcony, duży budynek m iesz­ czący w ozow nie, stajnie i m ieszkanie koniuszego (ryc. 4, nr 1 a— i). W jego bezpośrednim sąsiedztw ie od strony w schodniej w ystaw iono dwa m niejsze budynki tworzące tzw. ekonom ię, czyli zespół starościński (ryc. 4, nr 2 i 3). Warto zabudow ie tej przyjrzeć się nieco bliżej 5.

4 Inwentarz pałacu spisany w d668 r., przechow yw any w Archiwum Kurii M etropolitalnej w Krakowie.

6 Inwentarz pałacu spisany w 1746 r., przechow ywany w Archiwum Kurii M etropolitalnej w Krakowie, oraz Lustracja Klucza Kieleckiego Anno 1789, przechowywana w Archiwum Głównym Akt D aw nych w Warszawie, A r­ chiwum Skarbu Koronnego, Dział XLVI, Nr 55a.

D a w n a sie d zib a s ta r o s ty , sta jn ie i w o zo w n ie p r z y p a ła cu bisk u p im ... 59

Rye. 1. F ra g m e n t w id o k u K ie lc z p o c z ą tk ó w d ru g ie j p o ło w y X V I I I w ., z n a jd u je się w z b io ra c h M u z e u m N a ro d o w e g o w K ie lc a c h (n r in w . M N K i/H /2 7 5 4 ). A — p a ­ łac b is k u p i z 1636— 1641, В — k o le g ia ta , obecnie b a z y lik a m n ie js z a , С — s k rz y d ło p o łu d n io w e p a ła c u w y s ta w io n e m ię d z y 1720— 1732 r., D — u je ż d ż a ln ia z 1752., E — s p ic h le rz z 1752 r., F — s tu d n ia s ta je n n a w y k o n a n a p rz e d 1746 r., G — b u ­ d y n e k s ta jn i i w o z o w n i z 1720— 1732 r. (lic zb a o k ie n n iezg od na z rze c zy w is to ś c ią ), H — e k o n o m ia , c z y li d om s ta ro s ty k ie le c k ie g o w zno szon y w la ta c h 1720— 1732, ostateczn ie u k o ń c z o n y p o 1746 r., I — b u d y n e k k u ź n i w y s ta w io n y w la ta c h 1720— 1732 (b łą d w ry s u n k u polega n a u m ie s zcze n iu je j za e k o n o m ią , podczas gdy w rze c zy w is to ś c i z n a jd u je ' się w je j p rz e d łu ż e n iu ), J — b ra m a z d zie d ziń c a s ta ro ­ ścińskiego do o grod u k u c h e n n e g o w y s ta w io n a p rz e d 1746 г., К — b ra m a K r a k o w s k a

z o koło p o ło w y X V I w ., n a d b u d o w a n a o koło 1732 r.

„S taynie у Wozownie Pańskie. Te z F u n dam en tu za S.p. Xcia S zaniaw ­ skiego erygow ane w K w a d rat nie Z upełny w spaniale kusztow nie w ym uro­ w ane”, „F rontem na przeciw P ałacu” (ryc. 2). Znacznie późniejsze opisy in ­ form ują, że zastosow anym tw orzyw em był kam ień sp ajan y w apienną zapraw ą m urarską.

Obiekt ów był dużym trzyskrzydłow ym , jednotraktow ym budynkiem z ry ­ zalitem od strony dziedzińca w środkow ym skrzydle (ryc. 4, n r 1 a—i). K a­ lenica w szystkich trzech skrzydeł przebiegała na jednej wysokości (ryc. 1). Jed n ak skutkiem skłonu tere n u ku południow i zew nętrzne ściany skrzydła środkowego (ryc. 4, n r 1 c, d, f) posiadały od zew nątrz większą wysokość niż od stro n y zniwelow anego dziedzińca. W k ry ty m gontem dachu od strony dziedzińca znajdow ały się „W ystaw y alias D ym niki dla K ładzenia Siana

z drzwiczkam i Czerwono m alow anem i na Zaw iasach”. Ponad dachy, choć nie wiadom o, czy ponad poziom kalenicy, w y sta w a ły tylko dwa kom iny. Jeden nad skrzydłem zachodnim, zw iązany z ogrzew aniem położonej w p iw n icy m asztam i (ryc. 4, nr 1 pod w ozow nią oznaczoną literą „i”), następny nad ry­ zalitem środkowego skrzydła m ieszczącym siedzibę koniuszego (ryc. 4, nr 1 e). Sklepienia posiadały w yłącznie obydw ie w ozow nie (ryc. 4, nr 1 a, i) u sy­ tuow ane na końcach bocznych skrzydeł. W reszcie jedynym w ew nętrznym m u­ row anym podziałem b y ły ściany klatki schodow ej prowadzącej do rów nież jedynego pom ieszczenia piw nicznego (klatka schodowa na ryc. 4, nr 1 h). Brak w zm ianek nasuw a przypuszczenie, iż dziedziniec nie posiadał um ocnio­ nej naw ierzchni oraz nie b ył od strony pałacu w yd zielon y murem lub parka­ nem łączącym naroża bocznych skrzydeł.

Inwentarz z 1789 r. odnotow uje n iew ielk ie zm iany w zględem stanu za­ rejestrow anego w 1746 r. Podkreśla natom iast ogólny zły stan techniczny bu­ dynku, który prócz pokrycia now ym i gontam i za czasów K ajetana Sołtyka (1759— 1788 r.) nie był napraw iany, a po śm ierci biskupa w dniu 30 lipca 1788 r. prawdopodobnie opustoszały zaczynał chylić się ku ruinie.

R ozdysponowanie w nętrz budynku m ieszczącego stajnie i w ozow nie, a także ich w yposażenie przedstaw iało się następująco (patrz ryc. 4, nr 1 — przy opi­ sie poszczególnych pom ieszczeń przytaczane będą tylko odpowiadające im na planie litery).

„Wozownia W ielka na W ozy” (a). „Ta W ozownia cała Sklepiona na trzech Arkadach”, które w zm acniały „Ankry Żelazne w e dw oie Spoione przez całą W ozownię, w Szerz w e troie”, które w czasie konfederacji barskiej w 1768 r. zostały „przez m oskali p ow yłam yw an e”. Z trzech w rot dwa boczne zam ykano od wnętrza, środkow e w yposażone w zamek „francuski” od zewnątrz. Św iatła dostarczały „Okienka dwa bez K w ater”, później w ybito jeszcze jedno. Podłogi ani bruku nigdy tu nie było. Nad w ozow nią znajdowała się „Sieczkarnia” (skład na słom ę i siano), na którą wchodzono z położonej obok stajni.

Stajnia pierwsza na służne konie (b). N astępne, czyli czwarte w e w schod­ nim skrzydle wrota prow adziły do stajni. Na wprost nich b yły schody w io ­ dące do położonej na strychu nad nią oraz nad w ozow nią „Sieczkarni”. Piętnaście „podługow atych” okien z okrągłym i szybkam i zapew niało o św ie­ tlenie. M iejsce dla 24 koni w yłożono deskam i, nie utw ardzony początkowo środek z czasem w ybrukow ano. K onie sta ły w w ydzielonych przegrodach w y ­ posażonych w żłoby, drabiny i poidła.

„Stajnia druga w ielk a na cugi polow e, źrebaki i insze luźne konie”, zwana rów nież średnią (c, d, f). Posiadała dw oje w rót oraz drzwi w e w schodniej ścianie od strony kuźni (ryc. 4, nr 3 c), a także w ykonane nieco później drzwi w ścianie zachodniej w iodące ku studni (ryc. 4, nr 14) i w zniesionej w 1752 r. ujeżdżalni (ryc. 1). W ąskie drzw iczki łączyły stajnię z m ieszkaniem koniusze­ go (e). D ziew iętnaście okienek m iało okrągłe szybki opraw ione w drewno. Środkiem b iegł brukow any pas, a w yposażone w drabiny i jasła przegrody dla 34 koni w yłożono deskami. W południow o-zachodnim narożu, czyli od strony studni, znajdow ało się duże poidło zasilane wodą płynącą rynną. M iej­ sce to w yłożono drew nianą olszow ą kostką „blisko na łokieć w ziem ię sadzo­ ną”. W yposażenia dopełniała zw isająca z pow ały w aga do siana usytuow ana m niej w ięcej w połow ie długości stajni.

Stajnia trzecia „na cugi rosłe kareciane” (g) nie była oddzielona od po­ przedniej przepierzeniem . Prócz w rót od strony dziedzińca b yły tu w

zachód-Dawna siedziba starosty, stajnie i wozownie p rzy pałacu biskupim.., 61

niej ścianie drzwi służące do wyrzucania gnoju oraz w iodące do ,,locus Sec- retus” (ubikacji — ryc. 4, nr 16). „Okien podługow atych” z pięciom a okrągłym i szybkam i w każdym było 13. Sufit obito deskam i, a do m ieszczącej się na strychu „sieczkarni” w iod ły osłonięte przepierzeniem schody z drzwiczkami. Środek stajni był brukowany, pobocza dla 18— 19 koni w ybito drewnianą kostką, którą, gdy zniszczała, zastąpiono deskam i.

Łącznie w stajniach m ieściło się 76— 77 koni, przy czym w w yliczaniu ich przeznaczenia nie w spom niano o wierzchow cach, i to zarówno w 1748 jak 1789 r.

„W ozownia druga na karety” (i) była oddzielona od poprzednio opisanej stajni m urow anym i ścianam i, m iędzy którym i znajdow ały się schody do p iw ­ nicy. Analogiczna do w ozow ni pierw szej (a) posiadała trzyarkadow e sklepie­ nie w zm ocnione żelaznym i ankrami, w io d ły do n iej rów nież trzy w rota po­ dobnie zam ykane. D w a pierw otne okienka uzupełniono trzecim. Różnicę sta­ now iło w yłożen ie deskam i, a to ze w zględu na położoną poniżej sklepioną m asztarnię. „W tey W ozowni może Stanąć K ilka Karet, bo iest dość Szeroka”. Masztarnia, czyli pom ieszczenie do przechow yw ania uprzęży i siodeł (pod „i”). „Pod W ozownią M urowana y Sklepiona cała”. Schodziło się do niej klatką schodową (h) usytuow aną m iędzy trzecią stajnią a drugą wozownią. M asztarnia składała się z trzech zbliżonych w ielkością pom ieszczeń oddzie­ lonych m urow anym i ścianami: sieni, izby i kom ory, każde o jednym zakra­ tow anym oknie w ychodzącym na zachód. W sieni nie było podłogi, następna izba posiadała posadzkę z cegły, na której pierw otnie stał piec z zielonych kafli, zastąpiony później ceglanym , a obok niego kom inek. Skrom ne w yposażenie składało się z długiego stołu i trzech ław . W ostatnim pom ieszczeniu — kom o­ rze — b yły „L istw y z K ołkam i w [na?] Słupach dla w ieszania Sczem ieniów ”. Przejścia m iędzy w ym ien ion ym i pom ieszczeniam i chroniły „drzwi proste”.

Stancja koniuszego (e) m ieściła się w położonym od strony dziedzińca m urow anym ryzalicie środkow ego skrzydła. D ługość i szerokość domku nie jest znana, choć istn ieje m ożliw ość odtworzenia tych w ym iarów poprzez od­ k ryw k i w m urach i sondaże archeologiczne. W ysokość była chyba identyczna z w ysokością stajen, skoro jego poddasze łączyło się ze strychem nad stajnią. Stancję koniuszego w ieńczył od strony dziedzińca fronton, bow iem in w en ta­ rze wspom inają o znajdującym się w szczycie oknie, nie zaś o „w ystaw ie” w łaściw ej dla nachylonej połaci dachowej. W ystający ponad dach kom in znajdow ał się z praw ej strony obsługując jedyne położone poniżej ogrzew ane pom ieszczenie. Jednotraktow a stancja m ieściła trzy pom ieszczenia. Do poło­ żonej pośrodku sionki prow adziły z dziedzińca drzwi, na wprost których k o­ lejne drzw i łączyły ją ze stajnią środkową. Po praw ej stronie sionki (prawej dla w chodzącego z dziedzińca) znajdow ała się izba. Jedyne okno w ychodziło na dziedziniec, chroniły go żelazne pręty oraz 42 oprawne w ołów szybki. Ceglaną początkowo podłogę w ym ieniono z czasem na drewnianą. Sufit pod­ bito deskami. We w nętrzu stał „Piec, w którym skrzyń dw ie z C egły a trzecia z K afli zielonych”, obok którego znajdow ał się „szafiasty”, później „kapiasty” kom inek z opuszczoną blachą i rożnem. Położona po przeciw nej stronie sieni komora, zw ana początkowo drugą izbą, posiadała od strony dziedzińca nie oszklone okno chronione żelaznym i prętam i oraz dw uskrzydłow y okiennicą. Posadzka była tu z „płaskiego K am ienia”, sufit z czasem obito deskami. D rew niane schody osłonięte przepierzeniem prow adziły z kom ory na podda­ sze odgrodzone od stajennych strychów drew nianą ścianką. W spom niane już

okno w e frontonie było „w ielkie bez K w ater i Prętów Z O kiennicam i m a- low an em i”.

Studnię przy stajniach (ryc. 4, nr 14) w ykonano nieco przed 1746 r. O sła­ niał ją duży budynek o obitej deskam i drew nianej konstrukcji. W ysoki czte­ rospadow y dach k ryły gonty (ryc. 1). W ew nątrz zainstalow ano dość skom pli­ kow ane urządzenie ułatw iające ciągnienie w ody, którą następnie rynnam i odprowadzano do poidła w drugiej stajni. Głębokość studni nie została po­ dana, natom iast w ysokość budynku w ynosiła około 11,5 m.

B udynek starościński, zw any też ekonomią. Istniejący dziś dom (ryc. 4, nr 2) kryje w sobie X V III-w ieczną siedzibę starosty kieleckiego, którą w p óźniej­ szych znacznie czasach podwyższono o piętro, przekształcono w ew nętrzne po­ działy oraz pow iększono dostaw iając szerszą część południową.

M urowany, częściow o podpiw niczony, dw utraktow y ów budynek w zn ie­ siono jako parterow y m iędzy 1720 a 1732 r., raczej jednak w latach bliż­ szych drugiej z podanych dat, gdyż nie zdołano go w ykończyć za życia bisk u ­ pa Szaniaw skiego. N aw et w 1746 r. nie posiadał jeszcze w szystkich okien i drzw i w e w schodnim trakcie.

W ysokość domu była zbliżona do w ysokości stojących obok stajen, przy czym położenie na stoku (różnica m iędzy jego północnym a południow ym skrajem w yn osi 2,5 m) powodowało, że ściana północna m iała w zględem ściany południow ej odpow iednio m niejszą wysokość.

W ysoki, pokryty gontam i czterospadow y dach z dwom a kom inam i, w y ­ puszczony znacznie poza zew nętrzny obrys m urów, tw orzył szeroki okap pod­ b ity od dołu deskam i. Na opatrzony drzw iam i i oknem ganek w chodzono po dw óch stopniach, przy czym w ejście to znajdow ało się od strony zachod­ niej. W nętrze budynku składało się z sieni, izby, izdebki i izby czeladnej w trakcie zachodnim oraz kuchni, alkierza, sklepiku i dw óch spiżarek w trak­ cie w schodnim . Pod południow o-zachodnią częścią było kilka sklepionych po­ m ieszczeń piw nicznych, na górze znajdow ał się strych.

Sień posiadała dwa okna, posadzkę z cegły, sufit z desek. Z niej u sytu ow a­ ne naprzeciwko ganku jednoskrzydłow e drzwi łączyły się z kuchnią, w yp osa­ żoną w „Ognisko m urow ane” oraz okienko nad drzwiam i z sieni. Z sieni, w której znajdowało się zejście do p iw nicy oraz w ejście na strych, jedno­ skrzydłow e drzw i z „zam kiem P olskim ” w prow adzały do położonej z lew ej strony izby. Rozjaśniona dwom a oszklonym i oknam i posiadała podłogę i sufit

w ykonane z desek oraz ogrzew ający położony za nią alkierz piec

z kafli „siarczystego koloru” (zapewne jaskrawego), przy którym był „Kom i­ nek K apiasty, w którym blacha lana spodnia i poboczne d w ie”. W pobliżu k o­ m inka stała dw uskrzydłow a szafa „orzechowo m alow ana”. Z izby drzwi pro­ w ad ziły do jednookiennego alkierza o podłodze i suficie identycznym jak w izbie. Stał w nim „Piec zielo n y ” i kom inek, w ścianach b y ły dw ie w n ęk i przeznaczone zapew ne na szafy. D rugie drzw i z „Zam kiem francuskim , K lu ­ czem i G ałką” łączyły izbę z izdebką o dw óch oszklonych, zakratow anych i dodatkow o chronionych dw uskrzydłow ym i okiennicam i oknach, z których jedno posiadało także osadzony blaszany w yw ietrznik. S u fit i podłoga jak w poprzednich pom ieszczeniach. Obok pieca „z K afli Koloru siarczystego” z trojgiem drzw iczek „z przodu i ty łu ” stał kom inek. W pobliżu w e w nęce m uru w m ontow ano szafę dw uskrzydłow ą z gałkam i. Sąsiedni sklepik m iał jedno oszklone okno, podłogę i sufit z desek.

D a w n a si e d z ib a s t a r o s t y , sta jn ie i w o z o w n i e p r z y p ałacu biskupim ... 63

R y c . 2. F ra g m e n t p la n u K ie lc z 1823 r.

sufit i podłogę z desek, a pierw otny piec z zielonych kafli zastąpiono z cza­ sem m urow anym z cegły, wyposażonym w kom inek i piec chlebowy. Nie nazw ane w inw entarzach pomieszczenie w południow ym krańcu zachodniego tra k tu oddzielało od izby czeladnej proste przepierzenie. Było tu oszklone okno, a pow ała i podłoga jak w poprzednio opisanych. Południow o-w schodnie naroże budynku zajm ow ały dwie połączone drzw iam i spiżarki, w każdej było jedno okno, a podłogi i sufity z desek.

Opis z 1789 r. w skazuje na postępującą dew astację budynku widocznie wówczas opustoszałego, o czym świadczy ogołocenie ze sprzętów (nie licząc trudny ch do zdem ontow ania szaf ściennych) oraz znaczna ilość w ybitych szyb, a także w zm ianki o potrzebie rem ontu.

S tajnia i wozownia starościńska oraz kuźnia (ryc. 4, n r 3 a—c). Był to budynek wznoszony równocześnie z rezydencją starosty, lecz wcześniej w y ­ kończony i nieco od niej m niejszy, za to jednopiętrow y. Położenie na stoku poniżej domu starosty (różnica poziomu m iędzy środkam i obu obiektów w y­ nosi ok. 3,5 m) spowodowało, mimo piętra, przebieg kalenic dwóch tych bu­ dynków na tym sam ym lub bardzo zbliżonym poziomie (patrz ryc. 1). Nad południową połacią czterospadowego dachu w y staw ał w ysoki kom in kuźni (widoczny na ryc. 1). Drugi, m niejszy, od pieca w m ieszkaniu kowala, zn aj­ dował się na niewidocznej na rycinie w schodniej połaci dachu.

W budynku m ieściła się stajn ia dla koni starościńskich (ryc. 4, n r 3 a) położona w północnej części budynku. W iodły do niej duże w ro ta w ścianie zachodniej oraz m ałe drzw i w szczytowej ścianie północnej. Podłogę i sufit

wykonano z desek. W ewnątrz prócz żłobów i drabin dla koni w ydzielono przepierzeniem m ały schow ek.

Za w ykonaną z desek przegrodą znajdow ała się w ozow nia (ryc. 4, nr 3 b) w yposażona rów nież w e w rota um ieszczone w zachodniej ścianie. W 1746 r. w ozow nia była już „na Staienkę Obrócona”, w zw iązku z czym zam ontowano żłoby i drabiny. Podłoga i sufit z desek. D rew niane schody prow adziły stąd na zam ykane piętro, rozciągające się rów nież nad stajnią. Duże to pom ieszcze­ nie służyło jako spichlerz. Rozjaśniało je duże okno w zachodniej ścianie, nie oszklone, chronione tylko okiennicą. Ze spichlerza wchodzono po drabi­ nie na znajdujący się ponad nim strych.

A nalogicznie um ieszczone wrota prow adziły do kuźni (ryc. 4, nr 3 c). W obszernym pom ieszczeniu o nie utw ardzonym podłożu był „Kom in do K owania M urowany nad Dach w yprow adzony”, przy którym stał „m iech cum suis req u isitis”. D w a nie oszklone okna chroniły żelazne pręty oraz jedno- skrzydłow e okiennice. Za kom inem um ieszczono „locus Secretus” (ubikację), a pod w iodącym i na piętro schodam i b y ły w yd zielon e d w ie kom órki „na cho­ w anie w ę g li”. Inw entarze nie w spom inają o przesklepieniu kuźni w zm ianku­ jąc o podbiciu pow ały deskam i. Znajdujące się zatem w pom ieszczeniu tym sk lep ien ie w ykonano podczas adaptacji budynku na inne cele już w X IX w . Położone na piętrze m ieszkanie kow ala składało się z sieni, izby i alkierza w ydzielonego drew nianym przepierzeniem . Przy sieni był „locus Secretus”. W izbie i alkierzu, m ających łącznie dwa okna, stały „Piec Z ielony dobry, K om in bez blachy” zam ienione w drugiej połow ie XVIII w. na „piec K aflow y koloru siarczystego z K om inkiem K apiastym m urow anym nad dach w y w ie ­ dzionym ”. Podłogi i su fity pokryto deskami. Brak jakiegokolw iek sprzętu w m ieszkaniu kow ala oraz podkreślany w inw entarzu z 1789 r. nie najlepszy stan techniczny budynku świadczą, iż nie był on w tym czasie użytkow any.

O pisany zespół dopełniała um ieszczona przed kuźnią „Kłatka drew niana dla K ow ania K oni” oraz brama wiodąca z dziedzińca starościńskiego do ogrodu kuchennego (ryc. 1 oraz ryc. 4, nr 15). „Idąc zaś [z kuźni — przyp. aut.] na Dziedziniec ciągnie się ku Stayniom m ur ogrodow y pod daszkiem , w K tórym w Rogu staien iest do Ogrodu Brama... w ielka... nad tą bramą iest dach spiczasty Gontam i pokryty”. W dużych wrotach um ieszczono furtkę z klam ką i zamkiem. We w nętrzu w e w nękach bocznych ścian um ieszczono d w ie ław y. Brama ta zbudowana przed 1746 r. przetrw ała do początków X IX w.

Zm iana stosunków w łasnościow ych po przejęciu kieleckich w łości k ościel­ nych przez skarb państw a w 1789 r. spow odow ała, iż przypałacow a zabudowa, a w ięc także stajnie, w ozow nie, kuźnia i ekonom ia przestaw szy pełnić do­ tychczasow e funkcje pozostaw ały opuszczone ulegając pow olnem u pustoszeniu. Rujnacje potęgow ały przejściow o stacjonujące w budynkach oddziały obcych w ojsk przeciągających przez K ielce w okresie insurekcji kościuszkow skiej i trzeciego rozbioru Polski.

Podczas trzynastoipółletnich rządów austriackich zaborców (od 24 paź­ dziernika 1795 do 3 lipca 1809 r.) ulokow ano w om aw ianym zespole powołaną u sch yłk u 1795 r. D yrekcję G órn iczą6. ó w c z e sn y zakres w ykorzystania bu­

e Historię zespołu między latami 1790—1914 opracowano na podstawie na­

stępujących materiałów: Dokumenty województwa krakowskiego z lat

Dawna siedziba starosty, stajnie i wozownie p rzy pałacu biskupim. 65

Ryc. 3. Fragm ent planu Kielc z 1872 r. przechow ywanego w Wojewódzkim Archi­ wum Państw ow ym w Kielcach

d y n k ó w jest z n a n y n ad er o g ó ln ie. B y ły b u d y n e k sta ro sty (ryc. 4, nr 2 — od teg o m iejsc a , je śli sp e c ja ln ie teg o n ie zaznaczon o, p od aw an a n u m eracja d o ­ ty c z y w y łą c z n ie ryc. 4) za jęto na b iura i m ieszk a n ia , zaś sta jn ie i w o z o w n ie (nr 1) u ż y w a n o zg o d n ie z p ie r w o tn y m ich p rzezn a czen iem , k o n ie b o w iem i p ojazd y b y ły n iez b ę d n e p rzy zarząd zan iu p o d le g ły m i D y re k c ji d ob ram i roz-1845— 1866, guberni kieleckiej z lat 1867—1914 przechowywane w Woje­ wódzkim Archiwum Państw ow ym w K ielcach (sygn. RGR 114, 2313, 2331— 2344, 6162, 1718; RGK — w ydział budowlany 48, 80—81, 41, 101) oraz w Wo­ jewódzkim Archiwum Państw ow ym w Radomiu (sygn. RGR — Zarząd dóbr państw owych 3258, 3261, 3268—3269, 7179, 10660—10664. Księga hipoteczna nr 60/1—II K ielce — Dobra Górnicze przechowywana w Państw ow ym Biurze Notarialnym w Kielcach, Dział dokumentów. W ykorzystano również plany przechow ywane w Archiwum Głównym Akt D aw nych w Warszawie, sygn. AD 507 22—16, AD 506 23—16 oraz w W ojewódzkim Archiwum Państw owym w Radomiu, sygn. RGR — Zarząd dóbr p a ń stw o w yc h 3969. Przeanalizowano istniejące źródła ikonograficzne i kartograficzne. Z opracowań najwięcej m ateriałów dostarczyły prace J. Pazdura, Dzieje Kielc do 1863 roku, Wro­ cław —W arszawa—Kraków 1967 oraz Dzieje K ielc 1864—1939, Wrocław— W arszawa—Kraków—Gdańsk 1971.

m ieszczonym i w okolicy K ielc. Drobne, niezbędne rem onty nie spow odow ały zm ian w architekturze X V III-w iecznego zespołu.

W latach 1809— 1815 K ielce w chodziły w skład K sięstw a W arszawskiego. W ówczas to w zespole um ieszczono dodatkowo Sąd Policji Popraw czej Obwo­ du Radom skiego w raz z tow arzyszącym w ięzieniem . Sąd zajął dawną kuź­ nię (nr 3), w ięźn iów um ieszczono tym czasow o w e w schodnim skrzydle sta­ jen (nr 1 e), którego w nętrze podzielono prowizorycznym i, drew nianym i ścian­ kami. D yrekcja Górnicza zajm ow ała nadal pozostałe obiekty.

K ielce w łączone po K ongresie W iedeńskim do K rólestw a Polskiego usta­ nowiono w 1816 r. siedzibą w ładz w ojew ództw a krakow skiego, przem ia­ now anego w 1837 r. na gubernię krakow ską i sandom ierską, a w 1841 r. na gubernię kielecką. Po jej likw idacji w 1845 r. K ielce jako m iasto pow ia­ tow e znalazły się w obrębie guberni radom skiej. Now a ranga adm inistra­ cyjna K ielc spow odow ała w latach 1816— 1818 pow ołanie w m ieście szeregu urzędów oraz napływ kadry urzędniczej. N ie dostosowana do tego rodzaju awansu zabudowa K ielc w yw ołała znaczne trudności lokalow e, a zrozum iałe dążenie do w ykorzystania w szelkich pom ieszczeń w p łyn ęło na dalsze losy om aw ianego zespołu.

D yrekcja Górnicza przem ianowana 2 lutego 1816 r. na G łów ną Dyrekcję Górniczą zajm uje cały budynek stajni (nr 1) oraz byłą ekonom ię (nr 2).

W drugiej połow ie 1816 r. Sąd Policji Popraw czej w raz z w ięźniam i prze­ niesiono do Radomia. Sprowadzony w jego m iejsce Sąd K rym inalny wobec zajęcia przez górnictw o zw olnionych obiektów zajął pom ieszczenia w w y n a ­ jętej w rynku K ielc kam ienicy. Przyw iezionych 104 w ięźniów przem iesz­ czono w krótce, bow iem na przełom ie 1817/1818 r., do w ięzienia utw orzonego w adaptow anym do tego celu byłym klasztorze franciszkanów w Chęcinach. N iew ielką grupkę w ięźniów trzym ano nadal w budynku byłej kuźni (nr 3) instalując w niej w 1819 r. kuchnię i piec piekarski.

Jedyną zm ianą architektoniczną było rozebranie ryzalitu południow ego skrzydła stajen (nr 1 e) m ieszczącego pierw otnie stancję koniuszego. P rzy­ czyną rozbiórki m ógł być w yłączn ie zły stan techniczny budyneczku. D o­ kładna data jego likw idacji nie jest znana. Musiała jednak nastąpić m iędzy

1816 r., w którym Główna Dyrekcja Górnicza przejm uje obiekty, a rokiem 1821, gdyż na sporządzonym w tym roku planie K ielc (również na jego re­ plice z 1823 r. — patrz ryc. 2) już nie w ystępuje.

Po likw idacji G łów nej D yrekcji Górniczej zespół przejm uje Sąd K rym i­ nalny i w ięzienie. W 1828 r. budynki rozdysponowano następująco:

1. W stajniach i w ozow niach, zw anych odtąd „Kwadratem po G órniczym ”, położone w krańcach obu skrzydeł w ozow n ie (nr 1, a, i) pozostaw iono bez zmian. Skrzydło w schodnie przeznaczono (nr 1, b) na w ięzien ie, a w po­ zostałej części obiektu um ieszczono biura oraz obszerne m ieszkania prezesa sądu i jego zastępcy. Podczas rem ontu pokryto dach now ym gontem .

2. W budynku nr 2 po w ykw aterow aniu urzędników górniczych um ieszczo­ no przeniesione z kam ienicy w rynku biura sądu, pozostaw iając kilka pokoi jako m ieszkanie.

3. B yłe stajnie starościńskie z kuźnią (nr 3) pozostały w gestii w ięzienia. Ponadto cały zespół w ydzielono drew nianym parkanem.

N iezbyt jasno zarysow uje się w św ietle dokum entów czas w ykonania m u­ row anych podziałów w nętrz „Kwadratu po Górniczego” (nr 1). M ogło to na­ stąpić nieco przed 1828 r. w związku z urządzaniem m ieszkań dla urzędników

Dawna siedziba starosty, stajnie i wozownie przy pałacu biskupim... 67

Ryc. 4. Plan zespołu stajen, w ozow ni oraz domu starosty i kuźni, przetworzonego w X IX w. na więzienie

górniczych, lub bezpośrednio po przejęciu obiektów przez Sąd K rym inalny. W prowadzony układ w nętrz był następujący:

W skrzydle zachodnim sklepioną w ozow nię pozostaw iono bez zm ian (nr 1 i). Środkiem reszty skrzydła b iegł korytarz, który przetrw ał do dziś podobnie jak i ów czesny podział w nętrz po obu jego stronach, w którym w latach póź­ niejszych dodano kilka ścianek działow ych. N ie istniejące dziś w ejście z dzie­ dzińca znajdow ało się w narożu m iędzy skrzydłem zachodnim a południowym . Ó w czesny podział skrzydła południow ego odbiega znacznie od obecnego. Wzdłuż, lecz nie środkiem , b iegł mur, z którego każdej strony w ydzielono po pięć niejednakow ej w ielkości pom ieszczeń. W ejście z dziedzińca pokryw ało się z obecnym i było w m iejscu X V III-w iecznego przejścia z sieni domku koniuszego do stajen. N ie są natom iast znane podziały zaprowadzone za­ p ew ne w skrzydle wschodnim .

W budynku daw nej ekonom ii (nr 2) nie wprow adzono zm ian w e w n ę ­ trzach, zaś o przeróbkach w b yłej kuźni (nr 3) brak inform acji.

U rządzenie m ieszkań i biur w ym agało w prow adzenia ogrzewania. P orów ­ nanie rozm ieszczenia przew odów kom inow ych z 1839 r. z obecnym i (z w y ­

jątkiem obu w ozow ni, w których ogrzew anie w prowadzono po 1858 r.) nie w ykazuje zmian.

W ażniejsze prace w yk on yw an e kolejno przy zespole przebiegały następu­ jąco. W 1831 r. dziedziniec ośw ietlono tzw. lampą astralną. Podczas rem ontu w 1833 r. pokryto dach now ym gontem oraz w ykonano now y parkan wraz z bramą, zam ykający dziedziniec od strony północnej. W reszcie w 1836 r. m iędzy południow ym skrzydłem pałacu a budynkiem nr 2 (bliżej tego ostat­ niego) w ybito studnię głębokości 46 m. M iejsce jej jest w idoczne na planie z 1872 r. (ryc. 3). K ryty m urow any kanał odprow adzający nieczystości z pa­ łacu, lazaretu i z w ięzienia, przebiegający pod obecnym parkiem i uchodzący do strum ienia płynącego w zdłuż dzisiejszej ul. Ogrodowej, w ykonano w 1838 r. W tym sam ym roku dzięki istniejącem u już kanałow i pow iększono znacznie w ięzienne klozety, lokując je w dobudow anym do południow o-w schodniego naroża „Kwadratu po Górniczego” m urow anym aneksie (nr 5). K olejny now y parkan w yd zielający dziedziniec w ystaw iono w 1840 r.; cztery przęsła dzie­ liły m urow ane filarki, a usytuow ana pośrodku brama posiadała 3,5 m sze­ rokości.

W m iędzyczasie, około 1838— 1840 L udw ik K onkow ski, ów czesny architekt guberni kieleckiej, w ykonał nie zrealizow any projekt rozbudow y w ięzienia. P lanow ał połączenie obu skrzydeł piętrow ym budynkiem w postaci ryzalitu w ysuniętego przed lin ię północnych ich fasad, nadbudowę piętra nad całym „Kwadratem po Górniczym ” oraz dostaw ienie do obu naroży południow ej (od strony parku) fasady dwóch dużych, identycznych aneksów . Mimo opi­ sania planów w języku rosyjskim , um ieszczony na projekcie fasady, biegnący w zdłuż całej jej długości duży napis w yrobiony w kam ieniu lub w tynku zaprojektowano w języku polskim . Jego brzm ienie m iało być następujące: „Dom K ary P opraw y Gubernii K rakow skiey i Sandom ierskiey w K ielcach”. R ealizacji projektu nie sprzyjały w prow adzone w 1845 r. zm iany podziału adm inistracyjnego K rólestw a, w których w yniku zlikw idow ano gubernię kielecką.

Z opisu sporządzonego w sierpniu 1845 r. w ynika nie zm ieniony w zględem stanu z XVIII w . w ygląd zespołu — w y ją w szy rozebrany domek koniuszego i dostaw ione w 1838 r. latryny, a także zam knięcie dziedzińca od strony p ół­ nocnej, na którym ustaw iono kilka drew nianych szop.

Wkrótce rozpoczęto długotrw ałe prace celem przetw orzenia zespołu w du­ że w ięzienie, zakończone ostatecznie w początkach drugiej połow y X IX w. Plan z 1858 r. przedstaw ia aktualną ów cześnie sytuację.

T rzyskrzydłow y „Kwadrat po G órniczy” zwano „Domem Badań” . D w ie kończące skrzydła w ozow nie nadal nie u leg ły zm ianom . W zachodniej (nr 1 i) um ieszczono skład słom y i sienników . Podział pozostałej części zachodniego skrzydła nie odbiegał w zasadzie od stanu z 1828 r., tylko w iększe pom ieszcze­ nia podzielono na m ałe cele aresztanckie. U kład ów przetrw ał do dni dzi­ siejszych. W skrzydle południow ym szerszy trakt p ołudniow y m ieścił (w y ­ m ieniając od w schodu ku zachodowi): klozet, skład, areszt, lazaret żeński oraz dw uizbow y lazaret m ęski; w trakcie północnym b y ły dwa składy, areszt, sień, lazaret m ęski i ponow nie areszt. Duże pom ieszczenie zajm ujące naroże m iędzy południow ym a w schodnim skrzydłem (nr 1 c) było „salą fabryczną”. W skrzydle w schodnim dwa segm enty daw nej w ozow ni obrócono na skład m ateriałów , w trzecim — w ydzielonym — była „kaźnia kobiet” zajm ująca także dwa następne pom ieszczenia. Za nim i w ąski korytarzyk przecinał skrzy­

Dawna siedziba starosty, stajnie i wozownie p r z y pałacu biskupim... 69

dło kom unikując dziedziniec z budynkam i położonym i od strony wschodniej (nr 2 i 3). Za korytarzykiem dalsze dw ie cele, sień i skład w ełn y przyległy do „sali fabrycznej”.

Na dziedzińcu urządzono duży klom b z otoczoną ścieżką okrągłą kw aterą środkow ą.

Dom nr 2 m ieścił m ieszkania nadzorcy i strażnika, kancelarię, skład i sień. M iędzy 1847— 1857 r. dobudowano od strony południow ej budynek (nr 4) p rzecięty sienią, z której w chodzono do spiżarni położonej od strony w schod­ n iej, zaś stronę p rzeciw ległą zajm ow ała obszerna kuchnia.

P iętrow y od początku budynek (nr 3) zajm ow ał „Dom Kary P opraw y”. Ilość ów czesnych pom ieszczeń była zgodna z istniejącą w 1980 r., a zm iany p o leg a ły na przeprow adzeniu około połow y X IX w. korytarza w zdłuż par­ teru i piętra. W ew nątrz m ieściły się cele, w ojsk ow y odwach, pokój strażnika,

lazaret, dw ie sienie i klatka schodowa. „Dom K ary P opraw y” dodatkowo w y ­ dzielono m urem w idocznym na planie z 1872 r. (ryc. 3). „Sąd P olicyi P o­ praw czej” zajm ow ał w p ołow ie X IX w. południow e skrzydło pałacu.

Wart przytoczenia jest opis z 1865 r. W ięzienie było gm achem rządowym o num erach policyjnych 248, 249, 250 i składało się z:

,,a) Dom Kary i poprawy piętrow y m urowany pod gontem (nr 3); b) Officyna w domu kary parterowa pod gontem (nr 1 b); c) Officyna Domu Badań frontem na ogród spacerowy, parterowa pod gontem (nr 1 d) połączona z drugą officyną parterow ą frontem na zachód (nr 1 g, h, i) pod gontem. Uwaga: powyższe nry a, b i с opisane zabudowania przeznaczone są na pom ieszczenie w ięźni oraz na składy drzewa i tp.; d) Dom m ieszczący Kuchnię w ięzienną i spiżarnią (nr 4) połączony z drugim domem (nr 2) przeznaczonym na m ieszkania dla Nadzorcy i Strażnika Starszego wraz z Kancelaryją w ięzienną, oba te dom y są parterowe, murowane, pod gontem; e) Kloaka parterowa (nr 5), m urowana z kanałem murowanym skle­ pionym, odprowadzającym nieczystości do rzeki. Cały gmach więzienny zawiera izb 44, w których 300 w ięźni pom ieścić można, przy w ięzieniu jest przędzalnia w ełn y pomieszczona w jednej sali”.

W zacytow anym tekście wprow adzono w naw iasach num ery odnoszące się do planu na ryc. 4.

D ekret z 1866 r. p ow oływ ał od początków następnego roku gubernię k ie­ lecką, zlikw idow aną w 1845 r. Począw szy od 1867 r. dokonyw ano w op isyw a­ nym zespole zm ian zniekształcających jego X V III-w ieczną sylw etę. Początko­ w e prace m iały charakter rem ontów. Plan z 1872 r. (ryc. 3) przedstawia za­ budow ę zespołu w stanie zbliżonym do znanego z 1858 r.

G łów ne prace zaczęto bodajże po 1879 r. N ow e ogrodzenie w ykonano w 1880 r., a w rok później architekt guberni k ieleckiej Franciszek K ow alski zaprojektow ał jednopiętrow y, częściow o podpiw niczony, m urow any budynek usytu ow an y przy ul. Zam kow ej (nr 8) w pobliżu w schodniego skrzydła w ię ­ zienia. M iędzy opracow aniem planu a w ystaw ien iem budynku m inęło co najm niej kilka lat.

Do nadbudow y pięter przystąpiono rów nież po 1880 r. Z biegiem lat w y ­ staw iono je nad budynkiem nr 2, nad w schodnim skrzydłem w ięzienia (nr 1 a, b) oraz nad północną częścią jego zachodniego skrzydła (nr 1, h, i), przy czym podw yższając je przedłużono nieco ku północy do lin ii styku z ul. Zamkową (nr 9) celem zyskania m iejsca na klatkę schodową. N astępnie nieestetyczną

tę skośnie zakończoną dobudowę połączono murem z now ym budynkiem nr 8. W szystkie te prace zakończono prawdopodobnie przed 1895 r. W e w nętrzach zm ieniono niektóre podziały, założono ogniotrw ałe stropy, przy czym w skrzy­ dle w schodnim zlikw idow ano X V III-w ieczne sklepienia w ozow ni (nr 1 a).

Ostatnią inw estycją w czasach rozbiorów była bodajże rozbudowa (wraz ze zm ianą funkcji) dotychczasow ych kloak (nr 5). W 1905 r. przedłużono bu­ dynek łącząc go z obiektem nr 3. W m urow anym , częściow o podpiw niczonym now ym budynku (nr 5 i 6) um ieszczono kotłow nię obsługującą m ęską i żeńską łaźnię, obie w yposażone w odrębne szatnie. Całości dopełniała mała sionka od strony północnej. Tu niezbędna uw aga — na planie z 1872 r. budynek nr 1 łączy się dobudówką z budynkiem nr 3. Jest to błąd, bow iem uw idocz­ niona na planie sytuacja urealniła się dopiero w 1905 r.

Plan zabudow y zespołu w ięzien n ego z 1927/1928 r.7 nie w ykazuje zm ian w zględem stanu z 1900 r. Tym sam ym wiadom o, że dopiero po 1928 r. do­ staw iono budynek w artow ni przybram nej (nr 7), zm ieniono bramę podw yż­ szoną po 1945 r.8 oraz w ystaw iono pom ocniczy budynek nr 12. Ów ostatni podobnie jak trzy w zniesione ponad poziom dachów budki w artow nicze o okrągłym rzucie oraz garaż nr 13 pojaw iają się dopiero na planie w ięzienia w ykonanym w 1955 r.9

W roku 1980 w ięzien ie przeniesiono do now ej siedziby przekazując w n a­ stępnym roku zespół Muzeum Narodow em u w K ielcach. Ma tu powstać po przeprowadzeniu konserw atorsko-adaptacyjnych prac m iejsce dla stałych i cza­ sow ych w ystaw , pracow nie oraz m agazyny zbiorów. B udynki nr 2 i 3 przy­ dzielono kieleckiem u oddziałow i Pracow ni K onserw acji Zabytków.

O pisany zespół jest w pisany do Rejestru Zabytków W ojew ództw a K ie­ leckiego pod sygnaturą 915/1976, w którym figuruje w ram ach zabytkow ych obiektów znajdujących się na w zgórzu zam kow ym w Kielcach.

Kielce, 1982 r.

7 Plan miasta w ojew ódzkiego K ielce w ykonany na zlecenie Magistratu miasta

K ielc przez inż. S. i W. Chojnickich, m ierniczych przysięgłych z W arszawy, w edług pomiarów z roku 1927/1928, arkusze: N1 W1 i SI W1 w skali 1 : 1000. Matryce przechowywane w Biurze Dokum entacji Zabytków w Kielcach. 8 Informacja udzielona mi przez dr. Krzysztofa Urbańskiego.

e Plan b yłego Centralnego W ięzienia w K ielcach w ykonany w skali 1 : 100 po 1945 r. (ostatnie arkusze sygnow ane datą 1955 r.) przechowywany w Mu­ zeum Narodowym w Kielcach — dział konserwatorsko-budowlany.

Dawna siedziba starosty, stajnie i wozownie p rzy pałacu biskupim... 71 МЕСТОПРЕБЫВАНИЕ СТАРОСТЫ А ТАКЖЕ КОНЮШНИ И КАРЕТНЫЕ САРАИ ДВОРЦА ЕПИСКОПОВ В КЕЛЬЦАХ. ИСТОРИЯ КОМПЛЕКСА НА ПРОТЯЖЕНИИ XVII—XX ВВ. В непосредственном соседстве южного крыла дворца, отделенный от него лишь шири­ ной Замковой улицы (см. рис. 2 и 3), находится сегодня внешне неинтересный комплекс зданий, в которых до передачи |их в 1980 г. Государственному Музею в Кольцах помещались келецкие камеры предварительного заключения. Этот комплекс, правда лишенный достоинств квалифицирующих его в группу архитектурных произведений, за­ служивает однако внимания как главный элемент согласованной исторически с епи­ скопским дворцам хозяйственной застройки. Построенный в 1720—1732 гг. епископом Ф. Шанявским он состоял из следующих ка­ менных строений: здания с гонтовой крышей, вмещающего каретные сараи и конюшни, жи­ лого дома келецкого старосты, а также здания, предназначенного для конюшен и ка­ ретных сараев старосты, в котором кроме того была кузница и квартира кузнеца. Приведенные в дальнейшем номера относятся только к рис. 4. Здание каретных сараев и конюшен (нр. I) было трехкрылым, одноэтажным, однотрактовым объектом. На концах боковых крыльев (нр. I a, i) находились свод­ чатые трехарочные каретные сараи для возов (нр. I а) и карет (нр. Ii). Остальную часть здания занимали конюшни с потолками из досок, вмещавшие 76—77 коней (служебных, цуговых, незапряженных и каретных) отделенных друг от друга де­ ревянными перегородками. Над конюшнями помещался оклад корма. В ризалите среднего крыла (нр. I е) находилась квартира конюха. Подъезд (нр. 1 h) вел в свод­ чатый, состоящий из трех помещений подвал (нр. I i), занимаемый маштарней (склад упряжи, седел и пр.) Жилой дом старосты (нр. 2) был двухтрактовым, одноэтажным, частично обла­ дающим подвалом объектом с гонтовой крышей. Такое же покрытие было и на крыше третьего здания (нр. 3), предназначенного на конюшню для коней старосты (нр. 3 а), его каретный сарай (нр. 3 Ь), замененный со временем на вторую конюшню и вмещающий кузницу (нр. 3 с). На верхнем этаже этого единственного в комплексе двухэтажного здания, над конюшней и каретным сараем, был амбар, а над кузницей помещалась двухкомнатная квартира кузнеца с сенями и „Locus secretus” (уборной). Так как площадь, на которой был построен комплекс имела уклон по направле­ нию на юг, двухэтажное здание, вмещавшее кузницу, не возвышалось над остальными. Это можно заметить на штрихе с начала второй половины XVIII в. рис. I. Описаный комплекс дополнялся воротами (нр. 15) между двором старосты и ку­ хонным огородом, а также колодцем, окруженным высокой деревянной конструкцией (нр. 14), воду из которого черпали при помощи интересно устроенного механизма. Оба объекта возникли до 1746 г. После того, как имение епископов в 1789 г. перешло в руки государства, здания временно опустели. С 1795 г. после третьего раздела Польши в комплексе помещались Горная Дирекция (1795—1828 гг.), с 1809 г. Суд Исправительной Полиции и тюрьма, а после 1828 г. Уголовный Суд вместе с тюрьмой, которая постепенно завладела целым объектом. Работы, исказившие первоначальную архитектуру комплекса протекали следующим образом. До 1821 г. был разобран ризалит, помещавший квартиру конюха (нр. I е). В 1838 г. на месте прежних ворот появились клоаки (нр. 5) соединенные с закрытым каналом для нечистот. До 1858 г. объект нр. 2 был увеличен пристройкой нр. 4, по­ мещавшей кухню и кладовую. Также в первой половине XIX в. были построены

внутренние деления в зданиях прежних конюшен и каретных сараев, приспособившие их к тюремным нуждам. В конце XIX в. появилось двухэтажное здание администрации (нр. 8), а также верхний этаж над объектом нр. 2 и частью здания нр. I (места а, Ь, с, h, i) u одно­ временно пристройка, удлиннившая западнее крыло (нр. 9) с подъездом. В 1905 г. на месте клоак (нр. 5) построили здание (нр. 5 + 6), соединявшее объекты нр. I и 3, а предназначенное на женскую и мужскую бани, обслуживаемые помещенной в подвале топкой. ; Последние из объектов, построенных до половины XX в., это караульный пост (нр. 7), хозяйственное здание (нр. 12) и гараж (нр. 13). После проведения необходимых ремонтных работ и реставрации, этот комплекс в будущем станет помещать экспозиции Государственного Музея в Кельнах.

A FORMER SEAT OF THE DISTRICT MAGISTRATE,

STABLES AND A COACH-HOUSE OF THE BISHOPS’ PALACE IN KIELCE. A HISTORY OF THE COMPLEX OF BUILDINGS BETWEEN THE 17TH

AND 20TH CENTURIES

In direct neighbourhood of the southern w ing of the K ielce Palace, separated by Zamkowa Street (see Figs. 2 and 3), there is a com plex of visu ally uninteresting buildings which had been occupied by prison authorities until 1980, and then w ere handed over to the N ational Museum in K ielce. This com plex having no ar­ chitectural value is nevertheless worthy of notice as an elem ent of building grounds historically integrated w ith the bishops’ palace.

Built in the years 1720—1732, by Bishop F. Szaniawski, the com plex consisted of a stone building w ith a shingle roof that housed coaches and horses, a residen­ tial building of the K ielce D istrict M agistrate and a building that housed the Magistrate’s stables and coach-rooms as w ell as a sm ithy and the sm ith’s lodgings. Num eration given henceforward refers to Fig. 4 exclusively.

The building that housed a coach-room and stables (no 1) was a three-w ing, ground-floor, one-tract structure. At the ends of both side wings (no 1 a, i) w ere vaulted, three-bay coach-rooms for carts (no 1 a) and coaches (no 1 i). The rem ain­ ing part of the building was occupied by stables w ith plank ceilings for 76—77 service-, team, led-, and coach-horses, separated from one another by w ooden partitions. Fodder store-rooms w ere above the stables. The equerry’s lodgings were in the break of the m iddle w ing (no 1 e). The staircase (no 1 h) led to a vaulted three-room cellar (under no 1 i) used as a store for harness, sadles, etc.

The D istrict M agistrate’s house was a tw o-tract ground-floor structure w ith some cellars and a shingle roof. The third building (no 3 a) had a sim ilar roof. It housed the m agistrate’s stable, his coach-room (no 3 b), which was later turned into the second stable, and a sm ithy (no 3 c). On the first floor of that building (the only tw o-floor building in the w hole com plex), above the stable and coach- -rooms was a granary, and above the sm ithy w ere sm ith’s lodgings provided w ith a vestib u le and “locus secretus” (a toilet).

As the area on which the com plex w as built, sloped a little southward, the building that housed the sm ithy did not occupy the highest position. It can be seen in an illustration from the latter half of the 18th century (Fig. 1).

Dawna siedziba starosty, stajnie i wozownie p r z y pałacu biskupim... 73 The com plex of buildings under discussion w as supplem ented w ith a gatew ay (no 15) placed between the m agistrate’s yard and the kitchen garden, and a high wooden w ell (nr 14) out of w hich water w as taken by means of an ingenious device. Both structures were erected a little before the year 1746. A fter the bishops’ property w as taken over by the State in 1789, the buildings were tem porarily abandoned. After the third partition of Poland in 1795, the complex housed the Mining Head Office <1795—1818) and from 1809 the Court of Refor­ m atory Police together w ith a prison, and after 1828 — the Criminal Court and a prison w hich finally occupied the w hole complex.

The subsequent alterations deformed the original architecture of the complex. Before 1821, the equerry’s lodgings were pulled down (no 1 e). In 1838, latrines were built in place of the old gatew ay (no 5). They w ere connected to the covered sewer. Shortly before 1858, the structure no 2 was expanded by an outbuilding no 4, which housed a kitchen and a store-room. Also, in the first half of the 19th century, brick w alls separating the interiors of the form er stables and coach-rooms w ere made far the needs of the prison.

At the turn of the 19th century a one-storeyed administration house was built (no 8), and an additional storey was built on the building no 2 and part of the building no 1 (positions a, b, c, h, i); furthermore, the w estern wing w as extended by an outbuilding (no 9) which housed a staircase. In 1905, in place of latrines (no 5) a building (nos 5 and 6) w as erected. It connected buildings nos 1 and 3 and served as baths for men and women. Hot water w as provided from a boiler rooms situated in the cellar. The last structures erected before the mid-20th century are: a guard-room (no 7), an additional service room (no 12), and a garage (no 13).

After the necessary conservation and repair works, the com plex of buildings w ill house exhibitions of the National Museum in Kielce.