https://doi.org/10.31261/ZDP.2020.20.07
KRZYSZTOF GOŹDŹ-ROSZKOWSKI https://orcid.org/0000-0002-6548-4283 Uniwersytet Łódzki
Dochodzenie roszczeń w sądzie sejmowym
o zwrot dóbr ziemskich
zabranych szlachcie polskiej
przez króla „nullo iure”
w świetle konstytucji z lat 1562/1563—1641
1.
Nietykalność majątkową szlachty polskiej chroniły postanowienia uzy- skanych przez nią przywilejów, zakazujące królowi stosowania bez wyroku sądowego kary konfiskaty majątku, a także dokonywania zaborów, a więc zabierania dóbr z innych przyczyn niż popełnienie przestępstwa przez ich właś- ciciela1. Wspomniane postanowienia nie okazały się jednak wystarczającym zabezpieczeniem dóbr szlacheckich przed arbitralnymi decyzjami monarchy2. Były mało skuteczne zwłaszcza w wypadku zaborów. Panujący bowiem, po- wodowany różnymi względami, nadal niejednokrotnie bez sądu, a więc nullo
1 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Z badań nad nietykalnością majątkową polskiej szlachty. Po- stanowienia przywilejów z lat 1386—1454. „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2007, T. 10, s. 15—32.
2 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Wpływ przywileju czerwińskiego Władysława Jagiełły z 1422 r.
na praktykę stosowania kary konfiskaty dóbr w XV w. W: „Verus amicus rara avis est”. Studia poświęcone pamięci Wojciecha Organiściaka. Red. nauk. A. Lit y ń sk i, A. Mat a n, M. M i- ko łajcz yk, D. Naw rot, G. Na nck a. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2020, s. 223—234.
iure, odbierał szlachcie jej dobra3. W tej sytuacji starała się o zwrot utraconych nieprawnie majątków, lecz nie zawsze z pomyślnym skutkiem. Toteż sejmy z lat 1562—1563 i 1563—1564 podjęły pilną dla szlachty sprawę restytucji dóbr zabranych przez króla nullo iure. Zostały uchwalone dwie uzupełniające się konstytucje — O sądzeniu starych listów oraz Przywileje stare. Ta ostat- nia nałożyła na monarchę obowiązek restytucji dóbr, o ile zainteresowany udo- wodnił, że zostały mu zabrane nullo iure. Dzięki temu postanowieniu żąda- nia zwrotu takich majętności uzyskały charakter roszczeń windykacyjnych, co stawiało żądających w lepszej niż dotychczas sytuacji4. Natomiast konstytucja O sądzeniu… zobowiązywała króla do rozpatrzenia ich na sejmie, w czasie dokonywania kontroli tytułów prawnych użytkowania królewszczyzn, oraz do nieprzewlekania postępowania i bezzwłocznego wydania wyroku5. Konstytucje te nie zamknęły jednak sprawy roszczeń o dobra zabrane przez króla nullo iure, i później bowiem pojawiały się postanowienia dotyczące tej materii6. Roz- jaśniają one nieco kwestię praktyki dochodzenia wspomnianych roszczeń.
2.
Konstytucja O sądzeniu… przewidywała, że osoby starające się o restytu- cję dóbr miały dowodzić faktu zaboru podczas „rewizji listów”, a więc w cza- sie dokonywanej na sejmie kontroli legalności nadań królewskich. Tym samym wprowadziła dla dochodzenia pretensji terminus ad quem — koniec „rewizji listów”7. Wydawałoby się, że zainteresowanym dawał on sporo czasu na do- chodzenie roszczeń. Wszak „rewizja” nie została zakończona na sejmie piotr- kowskim (1562/1563) i była kontynuowana w latach 1566 i 1567. Nie zwlekano jednak z wniesieniem spraw i już na sejmie warszawskim (1563/1564), jak informuje konstytucja Przywileje…, zapadały wyroki korzystne dla powodów:
„Czyniąc też dosyć konstytucyi przeszłego sejmu o sądzeniu starych listow, gdy Nam okazowali poddani Nasi, iż któremu dobra iego własne dziedziczne
3 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Zabory dóbr ziemskich dokonywane przez panującego w śre- dniowiecznej Polsce do połowy XV wieku. Studium historyczno-prawne. Łódź 2017, s. 117—126.
4 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Problem restytucji dóbr ziemskich zabranych przez monarchę
„nullo iure” w konstytucjach pierwszych sejmów egzekucyjnych. W: Parlamentaryzm i prawo- dawstwo przez wieki. Red. J. Male c, W. Ur u sz cz a k. Kraków 1999, s. 171 (pkt. 3.4 oraz 4.3).
5 Ibidem, s. 167 i 171 (pkt 4.2).
6 Ostatnie zawiera ustawa z 1641 r. Volumina Constitutionum [dalej: VC]. T. 4, vol. 1:
1641—1658. Do druku przygotowali S. G ro d z isk i, M. Kw ie cie ń, K. Fok t. Przedmowa W. Ur u sz cz a k. Warszawa 2015, s. 16, nr 10.
7 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Problem restytucji dóbr ziemskich…, s. 166.
nullo iure były wzięte, pilnośmy tego z radami Naszemi przy poślech ziem- skich przysłuchiwali i ku sprawiedliwości się przychylając, oneśmy im przy- sądzali”8. Rozpoznawanie roszczeń nie przebiegało tak sprawnie, jak to przed- stawia cytowana ustawa. Zygmunt August zorientował się, że uzasadnionych żądań jest bardzo dużo i w efekcie ich zaspokajania dobra królewskie poniosą liczące się straty. Pragnął więc szybko zamknąć szlachcie drogę do ich wy- suwania. Osobom domagającym się restytucji zabranego majątku okazywał jawnie swoje niezadowolenie, a nawet nie cofał się przed groźbami9. W inte- resie monarchy konstytucja Przywileje… wprowadziła terminus ad quem dla dochodzenia roszczeń windykacyjnych, stawiając tym samym zainteresowa- nych w bardzo niekorzystnej sytuacji. Przepis został jednak zręcznie sformu- łowany. Bezpośrednio bowiem po cytowanym wyżej zdaniu, informującym, jak to król na sejmie orzekał po ich myśli sprawy dóbr nullo iure wziętych, postawiono zdanie następujące: „Iakoż tego z dobroci swej Pańskiej, wszem aż do sejmu przyszłego koronnego pozwalamy, aby każdy ktoby iedno miał się, czego słusznie upominać Nam na sejmie […] okazał […], iż mu to, czego się upomina, nullo iure wzięto”10. Zostało ono tak zredagowane, że można odnieść wrażenie, iż ustanowienie terminu ad quem („aż do sejmu przyszłego koronnego”) było wyrazem łaski królewskiej, gdy tymczasem zamykało, jak wspomniano, drogę sądową dla dochodzenia roszczeń11. Jednak bezskutecznie.
Roszczenia napływały również później. Toteż królowi i jego następcom pozo- stawało grać na zwłokę.
3.
Ani na zapowiedzianym w ustawie sejmie, zwołanym przez Zygmunta Augu- sta jeszcze w 1564 r. do Parczewa, ani też na następnym, odbywanym w 1565 r.,
8 VC. T. 2, vol. 1: 1550—1585. Do druku przygotowali S. G ro d z isk i, I. D wor n ick a, W. Ur u sz cz a k. Warszawa 2005, s. 123, nr 13. Z tekstu można wnosić, że roszczenia rozpa- trywał sąd królewski odbywany podczas sejmu. Sąd sejmowy w ścisłym tego słowa znaczeniu działał od 1578 r. i do jego właściwości należały wspomniane roszczenia. Ibidem, nr 11 (1578), s. 409. O przemianach, jakim ulegał sąd sejmowy, zob. Z. Sz cz ą sk a: Sąd sejmowy w Polsce od końca XVI do końca XVIII wieku. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1968, T. 20, z. 1, s. 93; J. Ba rd a ch, B. L e śno dor sk i, M. P iet r z a k: Historia ustroju i prawa polskiego. War- szawa 2009, s. 265; W. Ur u sz cz a k: Historia państwa i prawa polskiego. T. 1 (966—1795).
Warszawa 2010, s. 258—259.
9 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Problem restytucji dóbr ziemskich…, s. 167.
10 VC. T. 2, vol. 1, s. 123, nr 13.
11 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Problem restytucji dóbr ziemskich…, s. 170 (pkt 3.1).
nie doszło do zamknięcia problemu wspomnianych roszczeń12. Sejm z 1566 r.
przełożył orzekanie w nierozpatrzonych sprawach na kolejny sejm. Równocześ- nie jednak zatwierdził te, które zostały „skończone i odprawione”13. Jak widać rozpoznawanie roszczeń szło bardzo wolno. Sejm obradujący w 1567 r. postąpił podobnie. Rozpatrywanie żądań zwrotu dóbr „nullo iure wziętych”, w znacznej zapewne części, odłożył do sejmu przewidywanego w roku następnym14. Zebrał się on z początkiem 1569 r. i zajął przede wszystkim sprawą unii z Litwą. Toteż wiele innych spraw nie zostało rozpatrzonych, a wśród nich roszczenia o dobra zabrane nullo iure. Kolejny już raz zostały one przesunięte na następny sejm15, który obradował w 1570 r., ale i tym razem wszystkie sprawy niezałatwione w 1569 r., a więc i te dotyczące dóbr zabranych nullo iure, zostały ponownie odłożone16. Zapewne również w kolejnych latach wiele osób żądających zwrotu zabranych posiadłości bezskutecznie oczekiwało na rozpatrzenie swych roszczeń.
Przemawia za tym konstytucja z 1581 r., która nakazywała „bona nullo iure adempta, aby wedle konstytucyi przez Nas sądzone były […]. Ktore na przy- szłym sejmie powinni będziem sądzić non procrastinando […]”17. Widocznie król Stefan nie spełnił oczekiwań szlachty zainteresowanej restytucją zabranych jej majątków, skoro jego następca Zygmunt III na sejmie koronacyjnym (1588) został zobowiązany do rozpoznawania jej roszczeń „bez wszelkich odwłok i za- trudnienia”18. Jednak nadal pierwszeństwo miały inne sprawy. Roszczenia o do- bra zabrane nullo iure pozostawały bez rozpatrzenia, o czym mówi wyraźnie konstytucja z 1611 r.: „Iż przez nawałność spraw sądowych dochodzić nie mogą sądy ratione bonorum nullo iure receptorum […]”19. Zainteresowanym pozosta- wało, jak zwykle, ponawiać prośby do króla, który niezmiennie obiecywał zająć się żądaniami „na blisko przyszłym sejmie”20. Prawdopodobnie na kolejnych sej- mach rozpoznawanie ich nie przyspieszało. Podobnie bowiem działo się również z innymi sprawami21. Taka sytuacja rodziła niebezpieczeństwo przedawnienia roszczeń. Zapobiegła mu konstytucja De bonis nullo iure receptis (1581), stano-
12 W 1565 r. zostały przełożone na następny sejm sprawy zaległe od sejmu lat 1563/1564.
VC. T. 2, vol. 1, s. 167, nr 40.
13 Ibidem, s. 193: Rewizyia.
14 Ibidem, s. 205, nr 42.
15 Ibidem, s. 256, nr 88.
16 Ibidem, s. 296—297: Reces sejmu warszawskiego. Konstytucja Odłożenie spraw…, uchwa- lona przez sejm krakowski z 1576 r., pominęła zaległe sprawy sądowe. Ibidem, s. 375.
17 Ibidem, s. 447, nr 7.
18 VC. T. 2, vol. 2: 1587—1609. Do druku przygotował S. G ro d z isk i. Przedmowa W. Ur u sz cz a k. Warszawa 2008, s. 66, nr 11.
19 VC. T. 3, vol. 1: 1611—1626. Do druku przygotowali S. G ro d z isk i, M. Kw ie cie ń, A. K a r ab ow icz. Przedmowa W. Ur u sz cz a k. Warszawa 2010, s. 25, nr 46.
20 Ibidem.
21 Na znaczne zaległości w orzekaniu zwraca uwagę Z. Sz cz ą sk a: Sąd sejmowy…, s. 96 i nast.
wiąc, że nie ulegają one przedawnieniu22. W kilka lat później konstytucja Bona nullo iure recepta (1588) podtrzymałato stanowisko23.
4.
Uchwalane w badanym okresie konstytucje normowały niektóre kwestie z zakresu postępowania przed sądem sejmowym, ściśle dotyczące spraw o do- bra zabrane nullo iure.
Już ustawa Przywileje… (1564) przewidywała, że postępowanie to ma być poprzedzone wstępnym postępowaniem przed wyznaczonymi przez sejm rewizo- rami24. Wobec ograniczenia dochodzenia roszczeń nieodległym terminem a quo można sądzić, że postanowienie z 1564 r. miało jednorazowe zastosowanie.
Wszczęcie sprawy w sądzie sejmowym wymagało wpisania jej do jednego z regestrów25. Konstytucja z 1581 r. przewidywała osobny regestr, do którego w określonym terminie obowiązane były wpisywać się osoby domagające się zwrotu dóbr zabranych nullo iure. Dla wygody powodów postanowiła, że osoby pochodzące z województw małopolskich dokonują wpisów w Krakowie, z wiel- kopolskich w Poznaniu, z ruskich we Lwowie, a z mazowieckich — w War- szawie. Miejscowi starostowie byli zobowiązani przesłać regestry królowi, aby dotarły do niego przed rozpoczęciem najbliższego sejmu. W myśl tej ustawy wprowadzenie osobnego regestru w sprawach dóbr nullo iure wziętych leżało w interesie obu stron procesowych. Jednak mocniej zaakcentowała ona korzy- ści, jakie odnosiła strona królewska. Wcześniejsza wiedza o tym, kto wystąpi z roszczeniem w sądzie sejmowym, miała ułatwić administracji dóbr skiero- wanie tam na czas instygatora oraz przygotowanie dokumentów potrzebnych do obrony interesów skarbu w procesie. Regestry zapobiec miały przedłużaniu się postępowania, co niewątpliwie leżało w interesie powodów26. Postanowienia z 1581 r. zmieniła sześćdziesiąt lat później konstytucja O porządku sądzenia
22 VC. T. 2, vol. 1, s. 447: „Wszakoż zawżdy i na potomne czasy wolność będzie upominać się bona nullo iure odięte, praescriptione non obstante”.
23 VC. T. 2, vol. 2, s. 65—66. Ustawa nie jest tu jasna. Już A.Z. Helcel dostrzegł lukę w jej tekście i przekręcenie słowa „równość” na „rożność” w wydaniu Volumina Legum. A.Z. Hel- cel: Dawne prawo prywatne polskie. Kraków 1874, s. 129. Usterka przedostała się do VC.
O nieprzedawnianiu się wspomnianych roszczeń wzmiankuje K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Pro- blem restytucji dóbr ziemskich…, s. 163 (pkt 1.3) i 171 (pkt 4.3). Ibidem wcześniejsza literatura.
24 K. G oź d ź-Rosz kowsk i: Problem restytucji dóbr ziemskich…, s. 170 (pkt 3.2).
25 O regestrach prowadzonych w sądzie sejmowym zob. Z. Sz cz ą sk a: Sąd sejmowy…, s. 106—107.
26 VC. T. 2, vol. 1, s. 447, nr 7.
spraw sejmowych (1641). W osobnym regeście należało wpisywać nie tylko sprawy o dobra zabrane nullo iure, lecz także inne, natury skarbowej, oraz remisy od sądu zadwornego. Regestr ten prowadził pisarz dekretowy kancela- rii królewskiej, a następnie przekazywał referendarzom, do których należało, ściśle trzymając się kolejności wpisów, wywoływanie spraw przed sąd. Przepis ten nie wiązał króla, konstytucja bowiem zastrzegła mu prawo rozpoznawania ich „extra regestrum, podług upodobania” 27. Istniała zatem możliwość prefe- rowania jednych spraw kosztem drugich, np. roszczeń o zwrot dóbr zabranych przez króla nullo iure. Później jednak pacta conventa Michała Korybuta Wi- śniowieckiego (1669) zobowiązały króla do przestrzegania kolejności, w jakiej sprawy były wpisywane do regestru28.
Drugą kwestią normowaną w konstytucjach były terminy odbywania posie- dzeń sądowych. Zapewne początkowo decydował o nich monarcha. Z czasem pojawiły się przepisy zobowiązujące króla do rozpoznawania spraw w określo- nych dniach tygodnia29. Konstytucja z 1578 r. unormowała tę kwestię szczegó- łowo w odniesieniu do causae criminales, które miały być sądzone zaraz na początku sejmu, przez jeden cały tydzień, a później, w kolejnych tygodniach, w środy, piątki i soboty. Co do innych spraw należących do właściwości sądu sejmowego poprzestała na ogólnikowym zapewnieniu, że król, sądząc w wy- znaczonych dniach causae criminales, ich nie zaniedba, „a zwłaszcza nullo iure i kwarty sądzenia”30. W świetle postanowień z 1578 r. na rozpatrywanie rosz- czeń o zwrot dóbr nullo iure wziętych pozostawał poniedziałek, wtorek bądź czwartek. Zapewne król zwoływał w tym celu posiedzenia sądu rzadko, sko- ro konstytucja z 1588 r. zobowiązała go do sądzenia „przynajmniej dzień ieden w tydzień”31. Lecz monarcha prawdopodobnie nie stosował się do niej. Konsty- tucja z 1607 r. ponownie wróciła do kwestii częstotliwości sądzenia spraw de bonis nullo iure receptis, nakazując odbywanie posiedzeń w tych sprawach „we- dle dni opisanych”32. Jednak ustawa z 1578 r. wskazała wyraźnie te dni jedynie w odniesieniu do spraw karnych. Konstytucja z 1641 r. expressis verbis wyzna- czyła poniedziałek na sądzenie spraw de bonis nullo iure receptis33.
Trzecią kwestią związaną z postępowaniem we wspomnianych sprawach, znajdującą odbicie w ustawodawstwie, było wydanie wyroku. Artykuły henry-
27 VC. T. 4, vol. 1, s. 16, nr 10.
28 Volumina Legum. Przedruk Zbioru Praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. T. 5. Nakładem i drukiem Jozafata Ohryzki, Petersburg, 1860. Prze- druk techniką typograficzną. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, 1980, s. 16, nr 81.
29 Streszcza je Z. Sz cz ą sk a: Sąd sejmowy…, s. 105—106.
30 VC. T. 2, vol. 1, s. 409, nr 12.
31 VC. T. 2, vol. 2, s. 66, nr 11.
32 Ibidem, s. 344, nr 16.
33 VC. T. 4, vol. 1, s. 16, nr 10. Później konstytucja z 1690 r. tylko ogólnie ustaliła, że sąd sejmowy ma działać równolegle do obrad izby poselskiej. Volumina Legum. T. 5…, s. 371, nr 1.
kowskie (art. 6) zabraniały królowi samodzielnego formułowania jego senten- cji. Miał się on kierować zdaniem senatorów. Redakcja tego przepisu pozwala- ła jednak królowi zachować swobodę w orzekaniu34. Postanowienie znajdujące się w pactach conventach Władysława IV (1632) wskazuje, że jego poprzednik zwlekał z wydawaniem wyroków. Król elekt przyrzekł stosować się w sądzie sejmowym do wspomnianego przepisu artykułów henrykowskich. Przyrzekł też w ciągu trzech dni wyrokować. Obiecał również zakończyć sprawy rozpatrywa- ne w sądzie sejmowym za Zygmunta III, w których wyroki dotąd nie zapadły35.
Do kwestii terminu wydania wyroku rychło powrócono. Konstytucja sej- mu koronacyjnego Władysława IV z 1633 r. postanowiła, że wydanie wyroku jest obowiązkiem króla: „Deliberationes Nasze, in causis de bonis nullo iure receptis, i w inszych wszystkich sprawach, wedle prawa expedire będziemy powinni”36. Obowiązek dotyczył wyrokowania we wszystkich sprawach, jednak na pierwszym miejscu ustawa wymieniła causae de bonis nullo iure receptis.
Wspomniany obowiązek powinien być wypełniony w ciągu trzech dni. Gdy- by król opóźniał wyrok, marszałek izby poselskiej zobowiązany był upominać się, „aby deliberationes expedyowane były”. Po bezskutecznym upływie naj- dalej sześciu dni miał wstrzymać pracę izby37. Unormowania te uwidaczniają wielką wagę, jaką szlachta, długo oczekując na wywołanie sprawy przed są- dem sejmowym, przywiązywała do respektowania przez króla wspomniane- go trzydniowego terminu. Ogłoszenie wyroku, w myśl konstytucji z 1667 r., należało do referendarzy. Po promulgacji wyroki w sprawach skarbowych, a więc również dotyczących dóbr zabranych nullo iure, miały być wpisywane do protokołu przez pisarza dekretowego38. Wkrótce pacta conventa Michała z 1669 r. powróciły do kwestii ogłaszania wyroków sądu sejmowego, stano- wiąc, że orzeczenia wydane in causis fisci et civilibus, do których należały sprawy o dobra nullo iure adempta, mają być odczytywane przez pisarza de- kretowego koronnego (w Koronie), a następnie podpisywane przez referendarzy i w ciągu trzech dni wydawane stronom39.
34 W. Sob o ci ń sk i: Pakta konwenta. Studium z historii prawa polskiego. Kraków 1939, s. 159, przyp. 1.
35 VC. T. 3, vol. 2: 1627—1640. Do druku przygotowali S. G ro d z isk i, M. Kw ie cie ń, A. K a r ab ow icz. Przedmowa W. Ur u sz cz a k. Warszawa 2013, s. 182, nr 51: „deliberacye do trzeciego dnia ekspediować i wszystkie sprawy, które in deliberatione za świętej pamięci Króla Jego Mości były, decydować będziemy powinni”. Przepis ten znajduje się również w pactach conventach następców Władysława IV. W. Sob o ci ń sk i: Pakta konwenta…, s. 158—159.
36 VC. T. 3, vol. 2, s. 202, nr 22.
37 Ibidem.
38 VC. T. 4, vol. 2: 1659—1668. Do druku przygotowali S. G ro d z isk i, M. Kw ie cie ń, K. Fok t. Przedmowa W. Ur u sz cz a k. Warszawa 2017, s. 279, nr 18. O postanowieniach usta- wy z 1667 r. informuje Z. Sz cz ą sk a: Sąd sejmowy…, s. 111.
39 Volumina Legum. T. 5…, s. 16, nr 81. O trzydniowym terminie wzmiankuje Z. Sz cz ą - sk a: Sąd sejmowy…, s. 111.
5.
Kwestia dochodzenia przed sądem sejmowym roszczeń o zwrot dóbr za- branych przez króla nullo iure pojawiała się w ustawodawstwie od konstytucji sejmu z lat 1562/1563 (O sądzeniu…) na przestrzeni niemal 80 lat. Uchwalane wówczas postanowienia pokazują, że osoby występujące z roszczeniami na- trafiały na liczne przeszkody natury proceduralnej. Należał do nich terminus ad quem, jaki próbowano, bezskutecznie zresztą, ustanowić dla dochodzenia wspomnianych roszczeń. Często wniesione przed sąd sprawy nie były rozpa- trywane, ponieważ król nie zwoływał posiedzeń w wyznaczonych terminach.
Wobec upływu czasu sejmowania orzekanie ulegało przesunięciu z sejmu na sejm. Postępowanie sądowe przewlekało się także, ponieważ król nie zachowy- wał trzydniowego terminu na wydanie wyroku. W konsekwencji dochodzenie roszczeń trwało długo i było uciążliwe dla poszkodowanych.
Szlachta, żywo zainteresowana odzyskaniem utraconych posiadłości, do- prowadziła do wydania przez sejm konstytucji, które zawierały postanowienia mające zapobiec niekorzystnym dla niej tendencjom w praktyce. Nie dopuściła do przedawniania się roszczeń o restytucję dóbr. Usprawnieniu postępowania służyć miały postanowienia w kwestii regestrów sądowych oraz wyznaczenie w tygodniu dnia na rozpatrywanie spraw de bonis nullo iure receptis, a także sformułowanie zasady, że wydanie wyroku w ciągu trzech dni od rozpatrzenia sprawy jest obowiązkiem króla. Podejmowane kroki zaradcze nie były praw- dopodobnie w pełni skuteczne. Toteż sejmy z lat 1581 i 1588 ponowiły po- stanowienie ustawy O sądzeniu…, które, jak wspomniano, nakładało na króla obowiązek sądzenia takich spraw i zwrotu dóbr bezprawnie zabranych40.
Przyczynę trudności, na jakie natrafiały osoby domagające się zwrotu dóbr, upatrywać można w niechętnym stosunku monarchy do tej kategorii roszczeń.
Wydaje się on zrozumiały, wszak każdy wyrok zapadły na korzyść owych osób powodował umniejszenie królewskich posiadłości. Była też inna przyczyna, ogólniejszej natury. Sąd sejmowy, do którego właściwości należały, jak wia- domo, sprawy o dobra nullo iure adempta, nie działał sprawnie. Było bardzo dużo spraw nierozpatrzonych. Ustanowienie w 1578 r. Trybunału Koronnego sytuacji nie zmieniło, i po reformie bowiem z różnych powodów w sądzie sej- mowym narastały zaległości. W czasach saskich sąd ten działał rzadko w na- stępstwie kryzysu sejmowania.
40 VC. T. 2, vol. 1, s. 447, nr 7; VC. T. 2, vol. 2, s. 66, nr 11.
Bibliografia
Źródła
Volumina Constitutionum. T. 2, vol. 1: 1550—1585. Do druku przygotowali S. G rod z i- sk i, I. D wor n ick a, W. Ur u szcz a k. Warszawa 2005.
Volumina Constitutionum. T. 2, vol. 2: 1587—1609. Do druku przygotował S. G rod z i- sk i. Przedmowa W. Ur u szcz a k. Warszawa 2008.
Volumina Constitutionum. T. 3, vol. 1: 1611—1626. Do druku przygotowali S. G rod z i- sk i, M. Kw ie cie ń, A. K a r abow icz. Przedmowa W. Ur u szcz a k. Warszawa 2010.
Volumina Constitutionum. T. 3, vol. 2: 1627—1640. Do druku przygotowali S. G rod z i- sk i, M. Kw ie cie ń, A. K a r abow icz. Przedmowa W. Ur u szcz a k. Warszawa 2013.
Volumina Constitutionum. T. 4, vol. 1: 1641—1658. Do druku przygotowali S. G ro - d z isk i, M. Kw ie cie ń, K. Fok t. Przedmowa W. Ur u szcz a k. Warszawa 2015.
Volumina Constitutionum. T. 4, vol. 2: 1659—1668. Do druku przygotowali S. G ro - d z isk i, M. Kw ie cie ń, K. Fok t. Przedmowa W. Ur u szcz a k. Warszawa 2017.
Volumina Legum. Przedruk Zbioru Praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. T. 5. Nakładem i drukiem Jozafata Ohryzki, Peters- burg, 1860. Przedruk techniką typograficzną. Wydawnictwa Artystyczne i Filmo- we, Warszawa, 1980.
Opracowania
Ba rd a ch J., L e śnodor sk i B., Piet r z a k M.: Historia ustroju i prawa polskiego.
Warszawa 2009.
Goź d ź-Rosz kowsk i K.: Problem restytucji dóbr ziemskich zabranych przez monar- chę „nullo iure” w konstytucjach pierwszych sejmów egzekucyjnych. W: Parla- mentaryzm i prawodawstwo przez wieki. Red. J. Male c, W. Ur u szcz a k. Kraków 1999, s. 161—172.
Goź d ź-Rosz kowsk i K.: Wpływ przywileju czerwińskiego Władysława Jagiełły z 1422 r. na praktykę stosowania kary konfiskaty dóbr w XV w. W: „Verus amicus rara avis est”. Studia poświęcone pamięci Wojciecha Organiściaka. Red. nauk.
A. Lit y ń sk i, A. Mat a n, M. M i ko łajcz yk, D. Naw rot, G. Na nck a. Wydaw- nictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2020, s. 223—234.
Goź d ź-Rosz kowsk i K.: Zabory dóbr ziemskich dokonywane przez panującego w średniowiecznej Polsce do połowy XV wieku. Studium historyczno-prawne. Łódź 2017.
Goź d ź-Rosz kowsk i K.: Z badań nad nietykalnością majątkową polskiej szlachty.
Postanowienia przywilejów z lat 1386—1454. „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2007, T. 10, s. 15—32.
Helcel A.Z.: Dawne prawo prywatne polskie. Kraków 1874.
Soboci ń sk i W.: Pakta konwenta. Studium z historii prawa polskiego. Kraków 1939.
Szcz ą sk a Z.: Sąd sejmowy w Polsce od końca XVI do końca XVIII wieku. „Czasopi- smo Prawno-Historyczne” 1968, T. 20, z. 1, s. 93—124.
Ur u szcz a k U.: Historia państwa i prawa polskiego. T. 1 (966—1795). Warszawa 2010.
Krzysztof Goźdź-Roszkowski
Die Geltendmachung von Ansprüchen auf die Rückgabe der vom König nullo iure beschlagnahmten polnischen Adelsgüter vor dem Sejmgericht im Lichte der Verfassungen von 1562/1563—1641
Schlüsselwörter: Beschlagnahme der Adelsgüter, Sejmgericht
Zusammenfassung: Der Autor kommt zum Schluss, dass die Geltendmachung der im Titel des Artikels genannten Ansprüche sehr lange dauerte. Man stieß auf erhebliche Schwierigkeiten, die auf eine ablehnende Haltung des Königs gegenüber den Restitutionsforderungen, häufige Verlegung von Verhandlungen auf den nächsten Sejm sowie auf Mängel im Gerichtsverfahren zurückzuführen waren. Schuld an diesem Zustand war auch das Sejmgericht selbst, das nur zö- gernd arbeitete, wodurch die anhängigen Sachen sehr oft mit Verzug untersucht wurden. In der Regierungszeit von August II. und August III. wurde die Tätigkeit des Gerichts infolge der Se- jmkrise gelähmt.
Krzysztof Goźdź-Roszkowski
The pursuit of claims in the Polish parliamentary court for the restitution of landed property taken from the Polish nobility by the king nullo iure in the light of the constitution of 1562/1563—1641
Keywords: seizure of noble estate, parliamentary court
Summary: The author noted that it took a considerable amount of time to enforce the claims indicated in the title, due to reluctant attitude of the King towards the requests for restitution of property, frequent postponement of court hearings to the next meeting of the lower chamber of the Polish parliament and defects in the court procedure. Another reason was the parliamentary court itself, which did not operate efficiently, and as a result there were numerous delays in the hearing of cases. During the reigns of August II and August III, this court operated infrequently as a result of the Parliament crisis.
