Karolina Pszczółkowska
Dworzec autobusowy w Toruniu
(1938) : zagadnienia formy i funkcji
Rocznik Toruński 35, 211-218
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 35 R O K 2008
Dworzec autobusowy w Toruniu (1938)
Zagadnienia formy i funkcji
K a r o l i n a P s z c z ó ł k o w s k a I n s t y t u t Z a b y t k o z n a w s t w a i K o n s e r w a t o r s t w a
U M K T o r u ń
Jednym z ciekawszych przykładów międzywojennej architektury użyteczności publicznej w Toruniu był budynek dw orca autobusowego przy ulicy D ąbrow skiego. W arto przypom nieć tę nieistniejącą ju ż od niedawna realizację, nie tylko w ujęciu historycznym , ale rów nież for- malno-funkcjonalnym .
W dość skąpej literaturze dotyczącej toruńskiego budow nictw a lat 1 9 2 0 -1 9 3 9 1 dworzec autobusowy, zaprojektow any w 1938 r. przez Zbigniew a W ahla2, je st praw ie całkow icie pom inięty. W zm ianka na tem at obiektu znalazła się w praw dzie w pracy m agisterskiej Barbary C hm ielarskiej3, jed n ak z racji ograniczonego dostępu do tego rodzaju źródła stan wiedzy o budynku dw orca pozostał znikomy. Brak ujęcia realizacji W ahla w publikacjach pośw ięconych architekturze dw udzie
1 B . C h m ie la rsk a , O n ie k tó r y c h b u d o w la c h p u b lic z n y c h m ię d z y w o je n n e g o T o ru n ia , Z e sz y ty A rc h ite k tu ry P o lsk ie j 1988, n r 5; B. C h m ie la rsk a , W . Ł o ś , T ra d y c ja k la sy c z n a i g o ty c k a w a r c h ite k tu rz e T o ru n ia c z a s ó w II R ze c zy p o s p o lite j, [w :] S z tu k a i h isto r ia , W a rs z a w a 1 9 92, s. 3 7 3 - 3 8 6 .
2 In ż . Z b ig n ie w W a h l p e in it o d ro k u 1938 fu n k c ją N a c z e ln ik a W y d z ia łu B u d o w la n eg o w M a g is tra c ie . J e g o d zia ła ln o ś ć p ro je k to w a n a te re n ie T o ru n ia o g ra n ic z a s ię d o b u d y n k u o m a w ia n e g o w a rty k u le o ra z g m a ch u S ą d u A p e la c y jn e g o (1 9 3 8 , o b e c n ie W y d z iał F izy k i i A stro n o m ii U M K ).
3 B . C h m ie la rsk a , A rc h ite k tu ra b u d y n k ó w u ż y te c z n o śc i p u b lic z n e j zb u d o w a n y c h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w T o ru n iu (p ra c a m a g istersk a, W y d z ia ł S z tu k P ięk n y c h , U M K ), T o ru ń 1 988, A rch iw u m U M K .
stolecia je st zaskakujący, na tle bow iem kilkunastu gm achów użytecz ności publicznej pow stałych w Toruniu w latach 1920-1939 dw orzec autobusowy był (obok stacji Polskiego Radia oraz Collegium M inus4) najbardziej sym ptom atyczny i daleki od pow szechnego odw oływania się do historyzm u5.
Projekt budynku dw orca autobusowego pow stał na zlecenie przed siębiorstw a Szwengrub i G orzechowski. W lipcu 1937 r. właściciele spółki w ystąpili do M agistratu z prośbą o zatw ierdzenie projektu bu dowy gmachu głównego oraz tzw. budynków przem ysłow ych (głównie garaży oraz innych pom ieszczeń związanych bezpośrednio z obsługą pojazdów ) na terenie, na którym wcześniej znajdow ał się dom m iesz kalny i biura firmy D rew itz6. Plany sytuacyjne dw orca zostały przed stawione jednak dopiero w lutym następnego roku7. W tym samym miesiącu udzielono pozw olenia na budow ę8. K ierow nikiem technicz nym budowy został Edw ard N arzyński9.
4 B u d y n e k ra d io sta c ji P o lsk ie g o R a d ia n a P o d g ó rz u (o b e c n ie p rze b u d o w a n y ) stan o w i! p rz y k ła d cz y ste g o fu n k cjo n alizm u . A rc h ite k t A n to n i D y g at n aw ią zał tu d o id e i L e C o rb u s ie ra (p łask i d a c h , p rz e n ik a n ie s ię b ry ł, p a sy o k ie n ). C o lle g iu m M in u s n a to m ia st re p re z e n tu je o d m ia n ę n u rtu ek sp re s jo n isty c z n e g o o k re ś la n e g o p rz e z A n d rz e j a K. O lsz e w sk ie g o m ia n e m tzw . w erty k alizm u . F o rm ą a rc h ite k to n ic z n ą w y ró ż n ia ł się ró w n ie ż g m a c h B iu ra F u n d u sz u P o śre d n ic tw a p racy w ed łu g p ro je k tu J ó z e fa M a lin o w sk ieg o z aw an g ard o w ej g ru p y P raesen s. B u d y n e k n ie p rz e trw a ł je d n a k d o c z a só w o b ec n y ch w p ie rw o tn ej fo rm ie.
5 C h o d z i tu p rz e d e w sz y stk im o b u d y n k i p ro je k to w a n e p rz e z K azim ierz a U lato w - sk ieg o (K a s a C h o ry c h M ia s ta T o ru n ia , D y re k c ja L a só w P a ń stw o w y c h , H ala W y sta w y O g ro d n ic z o -P rz e m y s ło w e j, k o ś c ió ł pw . C h ry stu sa K ró la), g d zie w id o c z n e s ą n a w ią z a n ia d o an ty k u i re n e sa n su , a ta k że B an k G o sp o d a rstw a R o ln e g o w e d łu g p ro je k tu M a ria n a L a le w ic z a z w y raź n y m i o d n ie sien ia m i d o g o ty k u .
6 A rch iw u m P ań stw o w e w T o ru n iu , A k ta B u d o w lan e M iasta T o ru n ia (dalej cyt. A PT, A b m T ), sygn. G -5 6 4 , k. I - p ro śb a o za tw ierd zen ie p ro jek tu ; sygn. G -4 7 0 6 , k. 91 - pism o z p ro ś b ą o ze zw o len ie n a ro zeb ra n ie d o m u m ieszk aln eg o o raz b iu r fu m y D rew itz, m a lam i, sygn. G -4 7 0 6 , k. 3 - p ro śb a o za tw ierd ze n ie p la n ó w d w o rca au to b u so w eg o .
7 A P T , A b m T , sy g n . G -4 7 0 6 , k. 3.
8 A P T . A b m T , sy g n . G -4 7 0 6 , k. 3 8 - ze z w o le n ie n a b u d o w ę sy g n o w a n e p rzez Ig n a c e g o T ło czk a.
9 A P T , A b m T , sy g n . G -4 7 0 6 , k. 3 7 ; E d w ard N arzy ń sk i b y ł w ła śc ic ie le m sp ó łk i b u d o w la n e j, k tó rej s ie d z ib a m ieściła s ię p rzy ul. S ło w a c k ie g o 4 8 , w A rch iw u m P a ń stw o w y m w T o ru n iu za c h o w a ł s ię d z ie n n ik b u d o w y d w o rc a a u to b u so w e g o , p ro w a d z o n y p rz e z k ie ro w n ik a te ch n icz n eg o .
Budow a nowego i ważnego obiektu, jakim był toruński dworzec autobusowy - zresztą jeden z pierw szych w Polsce - nie uszła uwagi lokalnej prasy. N ow oczesną realizację przedstaw iono szerokiem u gro nu czytelników w jednym z numerów „Słow a Pom orskiego” 10. W po pularnym dzienniku zam ieszczono notatkę na tem at budynku pow sta jącego w stolicy w ojew ództw a pom orskiego, opatrzoną ilustracją gma chu od strony frontow ej.
Prace budowlane rozpoczęto w marcu 1938 r., w kwietniu natomiast projekt uległ drobnym zmianom 11. Uznano, że pomieszczenia strychowe nad pierw szym piętrem zostaną zam ienione na mieszkalne oraz podję to decyzję o podwyższeniu klatki schodow ej12. N ie były to przekształ cenia diam etralne i ostatecznie budow ę gmachu głów nego ukończono w okresie od września do listopada 1938 r.13, a budow ę pomieszczeń użytkowych (garaży, myjni etc.) w grudniu tego samego roku14.
Toruński dw orzec autobusowy był dw orcem typu wyspowego. R egułą tego rodzaju założeń, szczególnie popularnych we Francji, było zapew nienie podjeżdżającym autobusom nie krzyżującego się ruchu. B udynek dw orca z szerokim wysięgnikiem zabezpieczającym podróżnych przed deszczem stanow ił sw oistą wyspę. A utobusy pod jeżdżały z jednej strony, po czym sw obodnie odjeżdżały z drugiej, okrążając w ysepkę dw orca15. Z tyłu głów nego gmachu zlokalizow ano plac ograniczony budynkami garaży, myjni i warsztatów. Budynki usytuowano na odcinku koła, uzyskując w ten sposób dostatecznie dużo m iejsca, by kierow cy nie mieli problem ów z m anew row aniem pojazdam i i by ruch odbywał się bez przeszkód.
10 S ło w o P o m o rsk ie , 9 X I 1937. 11 A P T , A b m T , sy g n . G -4 7 0 6 , k. 51 - p rz e d s ta w ie n ie p ro je k tu z a m ie n n e g o d w o rc a a u to b u so w eg o . 12 A P T , A b m T , sy g n . G -4 7 0 6 , k. 53. 13 A P T , A b m T , sy g n . G -4 7 0 6 , k. 75 - p ro ś b a o d o k o n a n ie o d b io ru u ż y tk o w e g o b u d y n k u i u d z ie le n ie p o z w o le n ia n a u ż y tk o w a n ie ; o s ta tn i w p is w d zie n n ik u b u d o w y p o c h o d z i z 1 IX 1938 r. 14 A P T , A b m T , sy g n . G -4 7 0 5 , k. 15 - p ro ś b a o o d b ió r w s ta n ie su ro w y m g ara ż y d la a u t c ię ż a ro w y c h , o so b o w y c h i m o to cy k li.
15 B . C h m ielarsk a, A rch itek tu ra b u d y n k ó w u ży teczn o ści p u b liczn ej, s. 5 5 - 5 9 ; au to rk a w y ró ż n ia c z te ry ty p y d w o rc ó w a u to b u so w y ch : w y sp o w y , w ie lo p o z io m o w y , h alo w y o raz p e ro n o w y .
Spośród zaprojektow anych przez W ahla budynków najbardziej godny uwagi ze względów formalnych był gmach głów ny dworca, ustawiony frontem do ulicy Dąbrowskiego (il. 1), oraz zlokalizowany tuż obok budynek stacji kontroli pojazdów z dużym logo firmy motory zacyjnej „Fiat” . Architekt nadał bryle głównej regularny plan. Zasadni czą jej część stanowił prostokąt z aneksami bocznymi oraz umieszczo nym od frontu szerokim ryzalitem - wieżyczką, opiętym lizenami. Inte resującym zabiegiem formalnym było skontrastowanie przenikających się elementów kondygnacji przyziemia i pięter. Podczas gdy w kondy gnacji przyziemia żelbetow ą konstrukcję wypełniono cegłą i otynkowa no umieszczając tu dodatkowo szeroki pas boniowania, w kondygnacji pięter wyraźnie uwidoczniono podziały konstrukcyjne w łaśnie za po m ocą lizen, pom iędzy którymi znajdowały się okna (okienka ryzalitu podłużne i wąskie, okna w aneksach bocznych szerokie). G ranicę mię dzy dwoma zróżnicowanymi pod względem formalnym częściami gma chu stanowił w ysunięty daleko przed czoło budynku żelbetowy dach na wspornikach, z tyłu oparty dodatkowo na filarach o romboidalnym prze kroju. Za takim rozwiązaniem budowli, jakie zaproponował W ahl, przem aw iały argum enty funkcjonalne. N a parterze znajdował się bo wiem węzeł komunikacyjny - biura, kasy, poczekalnia. N a piętrach na tomiast zlokalizowane były pokoje gościnne oraz mieszkania (prawdo podobnie pracownicze). Projektant nadał zatem odmienny w yraz po szczególnym elem entom budynku ze w zględu na ich przeznaczenie.
Niższy, jednokondygnacyjny budynek stacji kontroli pojazdów był interesujący przede wszystkim z powodu wspom nianego logo firmy motoryzacyjnej (il. 2). Idealnie wyeksponowany, płaskorzeźbiony znak markowy „Fiata” , form ą przypom inający orła z rozpostartym i skrzy dłam i, doskonale w pisyw ał się w design nurtu art déco. Tw orzyły go trzy elem enty - w części centralnej zw ężający się ku dołow i trapez oraz dw a szerokie pasy złożone z węższych wstęg po bokach. Cała kom pozycja była niczym innym, ja k tylko przetransponow aniem em blem atu „Fiata” umieszczanego niegdyś na w locie pow ietrza w po jazdach tej m arki16. Ten uproszczony detal architektoniczny stanowił
je-16 E m b lem at taki za p ro jek to w an o w latach m ięd zy w o jen n y ch . N a tra p ez ie w ce n tra l nej części um ieszczan o n apis „Fiat” , n ato m ia st p asy b o czn e sy m b o lizo w ały p o d łu ż n y w lot
II . 1. B ud yn ek gł ów ny da w ne go dw or ca au to bus ow ego
II. 2. B u d y n e k s ta c ji k o n tr o li p o ja z d ó w „ F ia t” z lo g o fi rm y
dyny ozdobny motyw całego założenia dworca. Trzeba jednak podkre ślić, że został tam um ieszczony przede wszystkim ze względów funk cjonalnych, jako w izytów ka przedsiębiorstw a. Rola dekoracyjna była zaznaczona subtelnie i drugoplanowo. Funkcję użytkow ą spełniały rów nież dw a maszty antenow e w idoczne z dwóch stron ryzalitu17.
Na marginesie należy dodać, że motywy ozdobne utrzymane w po dobnej stylistyce pojaw iły się rów nież w sztandarow ych realizacjach architektonicznych okresu m iędzywojennego, w pisujących się w nurt architektury m onum entalnej końca lat trzydziestych. Przykładem je st gmach M inisterstw a O świecenia Publicznego i W yznań Religijnych w W arszaw ie (1937), według projektu Zdzisław a M ączeńskiego, gdzie nad w ejściem głównym przedstaw iono polskiego orła o zgeometryzo- w anych kształtach. Podobny elem ent dekoracyjny wykorzystał A lbert Speer w budynku Nowej Kancelarii Rzeszy w B erlinie (1938-1940).
Chcąc w pisać omaw iany obiekt w konkretny nurt architektury m ię dzyw ojennej, należałoby raz jeszcze przyw ołać jeg o cechy charaktery styczne. Przenikające się bryły, płaski dach, a także obecność masztów antenow ych wskazywały na funkcjonalistyczne inklinacje architekta. Trudno jed n ak mówić tu o funkcjonalizm ie w czystej postaci. Biorąc pod uw agę obecność lizen, uproszczonych filarów oraz boniow ania w przyziem iu należałoby raczej zakw alifikow ać tę nieistniejącą ju ż budow lę jak o półm odem izm z bardzo delikatną dom ieszką funkcjona- lizmu. W yeksponow anie charakterystycznego logo firm y mogło nato
p o w ie trz a z p rz o d u au ta. Z n a k ten w id n ie je m .in . n a p la k a c ie re k la m o w y m P o ls k ie g o F iata 5 0 8 III J u n a k , k tó re g o z a c z ę to p ro d u k o w a ć s e ry jn ie w 19 3 6 r. O p o p u la rn o śc i m o ty w u o rła z ro z p o sta rty m i sk rzy d ła m i w d w u d z ie sto le c iu m ię d z y w o je n n y m ś w ia d c z ą zn a k i m a rk o w e w ielu p rz e d s ię b io rs tw , m .in . Z a k ła d ó w M e c h a n ic z n y c h w U rsu sie (1 9 2 8 ), B iu ra P o d ró ż y O R B IS (1 9 2 0 ), P o lsk ic h L inii K o lejo w y c h cz y te ż lo g o K o le jo w e g o S z p ita la U z d ro w isk o w e g o w C ie c h o c in k u (1 9 2 2 ).
1 B u d y n e k d w o rc a je s t c h y b a o s ta tn ią w T o ru n iu m ię d z y w o je n n ą r e a liz a c ją u ż y te c z n o ś c i p u b lic z n e j, g d z ie z a ch o w a ły s ię p o p u la rn e w ty m o k re sie m a sz ty a n te n o w e, s łu ż ą c e w p e w n y m s to p n iu ak c e n to w a n iu n o w o c z e sn o śc i w arc h ite k tu rz e , le c z p rzed e w sz y stk im c e lo m u ż y tk o w y m , ja k z a w ie sz a n ie flag cz y c h o rą g ie w e k rek lam o w y ch . T a k a c h o rą g ie w k a w id o c z n a je s t n a ry su n k a c h i p la n ach sp o rz ą d z o n y c h p rz e z W a h la. D o n ie d aw n a p o d o b n y m aszt an ten o w y zn ajd o w ał s ię ró w n ież n a g m ach u T o w arzy stw a C z y n u S p o łe c z n e g o (K . U lato w sk i, 1935; o b e c n ie D S 1), ale z o s ta ł z d e m o n to w a n y po o s tatn iej m o d e rn iz a c ji b u d y n k u .
miast zdradzać zam iłow anie projektanta do monum entalizm u w archi tekturze, które w większym stopniu objaw iło się w realizacji gmachu Sądu A pelacyjnego przy ulicy Grudziądzkiej.
Nie ulega jednak w ątpliwości, że w m om encie pow stania toruński dw orzec autobusowy był je d n ą z najbardziej nowoczesnych budowli tego rodzaju w Polsce. Jego walory estetyczne były niezaprzeczalne. W ystarczy przypom nieć sobie jego położenie od strony skrzyżowania Szosy Chełm ińskiej z ulicą O drodzenia. W yższa, wertykalna bryła głównego gmachu wraz z niższymi, horyzontalnymi zabudowaniam i garażowo-w arsztatow ym i Fdiagnostycznym i doskonale organizowała początek ulicy Dąbrow skiego przy nowo pow stałym rondzie. Była idealnie proporcjonalna i znakomicie w pisana w krajobraz.
N iedaw no w zniesiono nowy dworzec. M a on w praw dzie now ocze sny, atrakcyjny wygląd, ale w gruncie rzeczy nie je st chyba now ocze śniejszy czy bardziej funkcjonalny od dawnej realizacji W ahla. Z w y jątkiem tego, że prezentuje typ dw orca peronowego, zasada jeg o dzia łania je s t dokładnie taka sama.
