Współczesne ujęcie funkcji państwa

Krzysztof Sidorkiewicz

Współczesne ujęcie funkcji państwa

Studia Elbląskie 11, 215-229

K rzysztof SID ORKIEW ICZ* S tu d ia E lb lą sk ie X I /2 0 I 0

WSPÓŁCZESNE UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTWA

WSTĘP

Pytanie, po co jest państwo i jaki jest jego cel?, nie jest pytaniem nowym. W ręcz przeciwnie, od czasu powstania form państwowych zastanawiano się, jak ą rolę powinno pełnić państwo. Przez kolejne wieki różni myśliciele, ale także rządzący przedstawiali pomysły w tym zakresie. Autor starał się odnieść do współczesnych realiów związanych z procesem globalizacji oraz integracji, próbu­ jąc odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ wymienione czynniki mają na funkcje państwa? W ażnym zagadnieniem jest pytanie o rolę państwa, które obowiązki powinny należeć do państwa, a czym może swobodnie zajmować się jednostka1. Pytanie to jest stawiane we współczesnym sporze politycznym we wszystkich krajach demokratycznych.

Państwo można definiować na wiele sposobów. Leksykon politologii odwołuje się do definicji politologicznej określając państwo, jako „typ wspólnoty politycznej

* D r K rz y sz to f S id o rk iew icz je s t ak tualnie ad iu n k tem w Instytucie H istorii i S to su n k ó w M ięd zy n aro d o w y ch (Z ak ład S tosunków M ięd zy n aro d o w y ch ) n a U n iw ersy tecie W arm iń sk o -M a ­ zu rsk im w O lsz ty n ie (U W M ). P racuje także w P aństw ow ej W yższej S zk o le Z aw o d o w ej w E lblągu (P W S Z ) w Instytucie E k o n o m iczn y m , gdzie w ok resie 2 0 0 7 -2 0 0 8 p ełnił fu n k c ję zastęp cy d y re k to ra in stytutu. D oktorat u z y sk ał na U niw ersytecie G d ań sk im (W y d ział N auk S p o łeczn y ch ) w 2003 r. (d o k to r nauk h u m an isty czn y ch w z ak resie nauk o polityce) — tem at rozpraw y: S ytu a cja

sp o łe czn o -p o lityc zn a P o la kó w w R epublice L itew skiej w latach d ziew ięćd ziesią tyc h X X wieku.

Z ain tere so w a n ia n au k o w e zw iązan e są z następującym i o bszaram i badaw czym i: zag ad n ien ie m niejszo ści polskiej na L itw ie w asp ek cie p o litycznym , sp o łeczn y m i ku ltu ro w y m ; w sp ó łczesn e stosu n k i p o lsk o -litew sk ie; p ro b lem aty k a politycznej d ziałalności sam o rząd u tery to rialn eg o oraz z ag a d n ie n ia w sp ó łp ra cy trasn g ran iczn ej; m yśl p o lity czn a w P o lsce po 1989 r. (p ro b lem aty k a o b e jm u je różne z ag ad n ie n ia tj. sam orząd teryto rialn y , p artie po lity czn e, p o lity k a zag ran iczn a, g lo b aliza cja o raz inne). D r S id o rk iew icz je s t autorem p onad pięćd ziesięciu publikacji n au k o w y ch , p o p u larn o n a u k o w y c h o raz recenzji, które ukazyw ały się ja k o części książek o raz arty k u ły w czaso p ism ach . U czestn iczy ł w ponad dw u d ziestu ko n feren cjach n au k o w y ch i sem inariach. D r S id o rk iew ic z je s t czło n ek P o lsk ieg o T o w arz y stw a N au k P o lity czn y ch (P T N P ) o raz P o lsk ieg o T o w a rz y stw a H isto ry czn e g o (PTH ).

1 A m ery k ań sk i p o lito lo g A ndrew H eyw ood p rz ed staw ił istniejący spór, co do roli p a ń stw a w k o n tek ście rów now agi m ięd zy p aństw em a sp o łecz eń stw em o b y w atelskim . O p isał k ilk a form państw a: p ań stw o m in im aln e, pań stw o rozw ojow e, pań stw o so cjald em o k raty czn e, pań stw o sk o le k ty w iz o w a n e i p ań stw o to talitarne. W oparciu o: A. H e y w o o d , P o litologia, W arszaw a 2006, s. 1 1 9 -1 2 7 .

obejmującej zespół norm politycznych oraz zbiorowość społeczną zajm ując okreś­ lony obszar terytorialny, i podporządkowany jednem u ośrodkowi suwerennej władzy politycznej”. Państwo uściśla się, jako podstawową formę życia politycz­ nego związanego ze społeczeństwem narodowym. W ładzę polityczną określa się, jako władzę państwową, co wynika z tradycji arystotelesowskiej2. Państwo powin­

no dążyć do szczęśliwego życia, a „wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie, lecz piękne uczynki”3. Arystoteles traktował państwo, jako wytwór natury: „państwo należy do tworów natury, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie”4. Z kolei w Encyklopedii politologii wskazano, iż najbardziej czytelna jest definicja Georga Jelinka, która formułuje państwo, jako „trwały związek ludzi stale zamieszkujących na określonym terytorium, podlegających władzy zw ierzchniej”5. Inny badacz, Józef Krukowski, przedstawił następujące spojrzenie na definicje państwa: „państwo to wielka grupa społeczna odznaczająca się wysokim stopniem zorganizowania, która pojawiła się na wyższym stopniu rozwoju świadomości politycznej społeczeństwa”6.

Należy wspomnieć także o chrześcijańskim ujęciu państwa. Przez kilka wieków dużą rolę odrywały poglądy św. Augustyna. Przedstawiona została koncepcja państwa ziemskiego i państwa bożego, a rolę państwa ziemskiego św. Augustyn widział tak: „tak tedy państwo ziemskie, nie żyjące z wiary, dąży do pokoju ziemskiego, a zgodę obywateli co do rozkazywania i posłuchu zasadza na tym, iżby panowała między nimi pewna zgodność ludzkiej woli w zakresie spraw wiążących się z doczesnym życiem”. Poglądy św. Augustyna miały decydujący wpływ na kształtowanie się państw średniowiecznej Europy7. W XIII wieku swój pogląd na państwo przedstawił św. Tomasz z Akwinu, który pisał m.in. „do istoty prawa ludzkiego należy to, żeby było ustanowione przez zarządzającego wspólnotą państwową. I według tego prawa ludzie wyodrębniają się w zależności od różnych ustrojów panujących w państwach”8. Powstanie państwa nastąpiło w wyniku grzechu ludzi. Początkowo zakładano, iż chrześcijanie mieli tolerować nawet złą władzę. W myśli św. Tomasza z Akwinu boska pozostawała tylko zasada władzy, ale każdy ustrój był tworzony przez ludzi. Poglądy stanowiły doktrynę teologiczną9. Katolicka nauka społeczna, opierając się na poglądach św. Tom asza z Akwinu, „traktuje państwo jako społeczność doskonałą, samowystarczalną, niezależną i sa­

2 1 6 K RZYSZTOF SID ORKIEW ICZ

2 A. A n to szew sk i, R. H erbut, (red.), L eksykon p olitologii, W ro cław 1996, s. 261.

3 N a tem at z ag a d n ie n ia sp raw ied liw o ści szerzej w pracy: A r y s t o t e l e s , E tyka N iko m a -

ch ejska , p rz eło ży ła D. G ro m sk a, W arsz a w a 1956.

4 Szerzej n a tem at koncepcji A ry sto telesa w pracy: A r y s t o t e l e s , P o lityk a , p rzeło ży ł L. P io tro w icz, W arsz a w a 1964.

5 M. Ż m ig ro d z k i (red.), E n cyklo p ed ia p o lito lo g ii, T. 1 Teoria p o lity ki, Z ak a m y c z e 1999, s. 218.

6 J. K r u k o w s k i , W stęp do n a u k i o p a ń stw ie i pra w ie, L ub lin 2002, s. 14.

7 Szerzej n a tem at koncepcji A u reliu sza A u g u sty n a w pracy: Sw. A u g u s t y n , O p a ń stw ie

B ożym , W arsz a w a 1977.

8 Szerzej n a tem at koncepcji Sw. T o m a sz a w pracy: Sw. T o m a s z z A k w i n u , Sum m a

teo lo g iczn a , [w:] S. F ilip o w icz, A. M ielczarek , K. P ieliński, M. T ański (o p rać .), H isto ria idei p o lity czn yc h . W yb ó r tekstó w , W arsz aw a 2002; idem , D zieła w ybrane, „W D ro d z e ” , P o zn a ń 1984.

9 B. S zm u lik , M. Ż m igrodzki (red.), W prow adzenie do n a u ki o p a ń stw ie i p o lity c e , L ublin 20 0 2 , s. 2 7 -2 8 .

W SPÓ ŁCZESN E UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTW A 217 m orządną” 10. Jak wskazuje Jan Mazur, „celem społeczności państwowej jest dobro wspólne” 11.

Nowoczesne ujęcie terminu państwo pochodzi z Włoch, gdzie w XV wieku po raz pierwszy zastosowano wieloznaczny wyraz „stato”. W ymienione słowo m ożna było zastosować w każdym z istniejących państw i nie miały znaczenia takie czynniki jak wielkość, czy ustrój państw a12.

POJĘCIE FUNKCJI PAŃSTWA

ORAZ RÓŻNE KONCEPCJE FUNKCJI PAŃSTWA

Zagadnienie funkcji państwa (część badaczy formułuje pojęcie — funkcje systemu politycznego) związane jest z naukami społecznymi, szczególnie poli­ tologią, socjologią, czy naukami prawnymi. Sama funkcja może być postrzegana w kategorii rezultatu, czy skutku działania danej struktury organizacyjnej, zw iąza­ nej z określonym otoczeniem. Podejmowanie działań może wynikać z bodźców pochodzących z otoczenia. Stanowi to swego rodzaju konsekwencję reakcji, a jej przebieg nie jest z góry określony. Takie podejście związane jest ze szkołą analizy systemowej, która bada pewną całość w określonym otoczeniu. Państwo, to wiele powiązanych ze sobą części, w związku z tym, może być badane metodą analizy systemowej. Państwo funkcjonuje w otoczeniu zewnętrznym (europejskim, świato­ wym) i wewnętrznym (relacje ekonomiczne, polityczne, społeczne, kulturowe). W ramach wymienionych czynników funkcjonuje społeczeństwo. Państwo od­ pow iada na to, co się dzieje w systemach, wpływając na konkretny system, ale i na jego całość. Dochodzi do licznych wzajemnych oddziaływań między systemem a państwem. Państwo wpływa na przeobrażenia w systemach. Jedną z definicji funkcji państwa podaje Piotr Winczorek: „funkcje państwa są rozumiane, jako

10 J. K u c i ń s k i , P o d sta w y w ied zy o p a ń stw ie, W arszaw a 2003, s. 4.

11 W arto zacy to w ać Jan a M azura: „Istn ieje w szak że p roblem ro zu m ien ia teg o d o b ra ja k o celu, k tó re n ota b ene je s t cech ą ch arak tery sty czn ą każdej społeczności ludzkiej. P ań stw o sk ład a się nie ty lk o z po szczeg ó ln y ch ob y w ateli, ale także z różnych społeczności. W obec teg o je g o cel tk w ią zaró w n o w jed n o stk a c h , ja k i w spo łeczn o ściach składających się na cało ść o rg an izm u pań stw o w eg o . M o żn a zatem po w ied zieć, że celem pań stw a je s t do b ro sp o łeczeń stw a, innym i sło w y , że p ań stw o m a cel w sp o łe cz eń stw ie” i dalej „K o n cep cja p ań stw a w y p ra co w an a w d o k u m en tach ostatn ich papieży w sw oich zało żen iach o p iera się z jed n ej stro n y na p o ­ sz a n o w an iu p o d m io to w y m praw czło w iek a, je g o g odności i w olności, z drugiej zaś na p ojęciu d o b ra w sp ó ln eg o sp o łeczeń stw a ja k o sw ego w łaściw eg o celu. O g ó ln ie m o żn a p o w ied zieć, że jest to k o n c ep c ja p ań stw a p e rso n alisty czn eg o w z g lęd n ie p om ocniczego. W koncepcji n ajw ięcej uw agi p o św ię c a się w zajem n y m sto su n k o m m iędzy o b y w a telem a państw em . E n cy k lik a P a cem in terris stanow i pod tym w zg lęd em d o k u m en t podstaw o w y i je d y n y w sw oim ro d z a ju ” . Szerzej na tem at k o n cep cji p ań stw a w k atolickiej n auce społecznej w pracy: J. M a z u r , K a to licka n a u ka

sp o łe czn a , P o lsk ie T o w arz y stw o T eo lo g iczn e, K raków 1992, s. 2 4 3 -2 5 3 .

12 S ło w o „stato ” pochodzi od łaciń sk ieg o „ stare” (stać) i „ statu s” („ rzeczo w n ik o p isu jący jak z k im ś rzeczy stoją, w arunki bytu, p ołożenie, stan itp .” ). W oparciu o: M. Ż m ig ro d zk i, W . S k rzy d ło , M. C hm aj (red.), E n cyklo p e d ia p o lito lo g ii, T. 2. U stroje p a ń stw o w e , Z ak a m y c z e 2000, s. 271. R o zw ażan ia o teorii p a ń stw a m .in. w pracy: W . L a n g , J. W r ó b l e w s k i , S. Z a w a d z k i , T eoria p a ń stw a i p ra w a , W arszaw a 1986.

218 KRZYSZTOF SIDORKIEW ICZ

konsekwencja (rezultat, skutek) na oddziaływania (wyzwania) pochodzące z oto­ czenia, istotne dla tego otoczenia i dla samego państwa” 13.

Pojęcie funkcji państwa jest często łączone z celami i zadaniami państwa, nie jest to, więc pojęcie jednoznaczne. Sami badacze mają z tym problem. Jerzy Kuciński pisze na ten temat w następujący sposób: „najczęściej funkcję państw a rozumie się jako działalność państwa realizowaną w podstawowych, głównych czy zasadniczych sferach życia społecznego (główne kierunki działania państw a)” . Powołując się na Adama Łopatkę, autor przywołuje jego definicję: „funkcja państwa to całokształt jego działalności w określonej sferze życia społeczeństwa” . Dotyczy to sfer życia, szczególnie ważnych dla społeczeństwa. Sięgając starożytno­ ści (Arystoteles) wyodrębnia się funkcję wewnętrzną i zewnętrzną. Z kolei Sylwester Zawadzki uznał, iż należy wyróżnić pięć funkcji państwa: wewnętrzną, gospodarsko-organizatorską, kulturalno-wychowawczą, socjalną i zew nętrzną14.

Eugeniusz Zieliński zwraca uwagę na dwa bieguny w sposobie m yślenia 0 funkcjach państwa. Pierwsza koncepcja ma charakter solidarystycznego spo­ jrzenia na funkcje państwa. Główną funkcją państwa jest „zapewnienie dobra ogółu tzn. całego społeczeństwa”. Państwo powinno starać się rozwiązywać indywidualne 1 grupowe spory, poszukiwać kompromisu oraz wskazywać na interes wspólny, a więc dobro wspólne. Odmienna koncepcja określa rolę funkcji państwa „w zapewnieniu dominacji interesów jednej grupy społecznej nad innymi grupam i” . Koncepcja marksistowska, o której mowa, zakłada spór antagonistycznych grup społecznych i jednostek, ale nie widzi możliwości osiągnięcia kompromisu. Zwycięża określona grupa interesu, a więc nie jest to ani dobro ogółu, ani budowa kom prom isu15.

W poruszanym problemie należy odwołać się do metody funkcjonalnej16, albo też kierunku, który nazywany jest funkcjonalizm em 17. W ystępują trzy znane definicje odnoszące się do wyjaśniania zjawisk społecznych. Pierwszy sposób definiowania mówi o funkcji, jako celu, „do osiągnięcia, którego prowadzi

13 P. W i n c z o r e k , W stęp do n a u ki o p a ń stw ie, W arszaw a 1996, s. 10 3 -1 0 5 . Szerzej na tem at badań spo łeczn y ch w pracy Ch. F r a n k f o r t -N a c h m i a s , D. N a c h m i a s , Meto d y

b a d a w cze w n a u ka ch społecznych, przekład E. H ornow ska, P oznań 2001. D o całości fu n k ­

c jo n o w an ia sp o łeczeń stw a, biorąc także pod uw agę w sp ó łczesn o ść, o d n ió sł się w p racach: P. S z t o m p к a, Socjologia. A n a liza spo łeczeń stw a , K raków 2002; idem , S o c jo lo g ia zm ia n

sp o łeczn ych , K raków 2005.

14 J. K u c i ń s k i , P o d sta w y w iedzy o p a ń stw ie, W arszaw a 2003, s. 4 9 -5 1 .

15 E. Z i e 1 i ń s к i, N a u ka o p a ń stw ie i p o lityce, W arszaw a 2001, s. 136. Szerzej o p ojęciu funkcji p ań stw a w pracy: S. E h r l i c h , W stęp do nauki o p a ń stw ie i p ra w ie , PW N , W arsz a w a 1979, s. 6 4 -6 8 .

16 Szerzej na tem at teorii funkcjonalnej w pracy J.H . T u r n e r , S tru ktu ra teo rii so c jo lo g ic z­

nej, W arszaw a 2004, s. 7 -8 6 .

17 F u n k cjo n alizm , ja k o k ieru n e k w naukach hum an isty czn y ch u k ształto w ał się w X X w ieku. G łó w n ą zasad ą było w sk az y w a n ie zjaw isk społecznych i w y jaśn ian ie ze w zględu n a ich fu n k cjo n aln o ść, a w ięc rolę innych zjaw isk, a także w y w o ły w an e skutki. D o fu n k cjo n a listó w z aliczam y m .in. B. M alin o w sk ieg o , czy A.R. R adcliffe-B row na. B adacze starali się w y jaśn iać z jaw isk a an tro p o lo g iczn e i etn o g rafic zn e poprzez ustalanie ich funkcji „w obec w zo ró w ży cia sp o łeczn eg o i k u ltu ry ” . P o p rzez so c jologię funkcjonalizm trafił do nauk sp ołecznych. W oparciu o: M. Ż m igrodzki (red.), E n cy klo p ed ia p o lito lo g ii, Т. 1 T eoria., s. 1 0 5 -1 0 6 (pojęcie w y jaśn ił S. W róbel).

istnienie zjaw iska”. Drugi sposób odnosi się do skutku, „jakie wywołuje zjaw isko”. Trzecie spojrzenie jest to relacja „pomiędzy celem zjawiska i powodowanymi przezeń skutkam i”. W ymienia się funkcje: zamierzone, niezamierzone, uświado­ mione i nieuświadomione, jaw ne i ukryte. Zakładano pozytywną rolę i ich wpływ na inne zjaw iska i systemy. Robert King Merton zauważył, iż niektóre zjawiska m ogą przeciwdziałać jego powstawaniu, mamy wówczas do czynienia ze zjaw is­ kiem dysfunkcji. Inne zaś nie powodują żadnego skutku, a więc są afunkcjonalne. Duże znaczenie miało także wprowadzenie pojęcia ekwiwalentności funkcjonalnej, czyli możliwość spełniania danej funkcji przez różne zjawiska, oraz wielofunkcyj- ności, czyli m ożliwość pełnienia wielu funkcji przez określone zjawisko.

Badając zjawiska społeczne i polityczne następuje oparcie się na modelach systemowych. M ożna wyróżnić modele proste, gdzie mamy do czynienia z elem en­ tami, oraz modele wielopoziomowe, w których występują elem enty i podsystemy. Dochodzi wówczas do różnego rodzaju relacji — relacje m iędzyelementowe, gdzie występują elementy i system (pierwszy rodzaj), relacje między elementami i sys­ temem a podsystemami. Funkcje mają charakter zależności jednostronnej, lub obustronnej (interakcje). Przy analizie relacji system — otoczenie określono model otwarty (w odróżnieniu od zamkniętego). W ystępuje w tym wypadku funkcja otoczenia wobec systemu (nazywana wejściem systemu), a także funkcja systemu wobec otoczenia (wyjście systemu). Charakterystyczne są procesy występujące w systemach, do których zaliczamy: integrację, równowagę, stabilność, adaptację lub dążenie do celu. Funkcje związane z systemem politycznym uznaje część badaczy za „wspólne wszystkim systemom społecznym”. Talcott Parsons wymienił cztery funkcje, które powinny występować, aby dane zjawisko określać jako system — adaptacja, osiąganie celu, integracja i kształtowanie w zorów 18.

Andrzej Korybski wskazał na konieczność spojrzenia na funkcje państwa w dwojaki sposób. Pierwsze dąży „do wyjaśnienia relacji (rozumianych jako istotne, trwałe powiązania) pomiędzy państwem ujmowanym jako odrębny układ społeczny a wspólnotą państwową oraz jej ekonomię i kulturą jako samodzielnymi systemami społecznym i” (organizacja społeczna, obywatelstwo). W drugim rozu­ mieniu państw a wskazuje się „względnie trwałe relacje pomiędzy systemem władzy państwowej (publicznej) a innymi elementami organizacji państwowej” (organy władzy publicznej, państw ow ej)19.

Ciekawym zagadnieniem jest także wpływ jednostki na społeczność, grupę. Określa się to, jako funkcja społeczna. Mamy do czynienia z funkcją jaw ną, gdy wynika to z określonej pozycji jednostki grupie, bądź z funkcją ukrytą, która jest konsekwencją obecności w społeczności20.

W SPÓ ŁCZESNE UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTW A 2 1 9

18 Ibidem , s. 1 0 6 -1 0 7 . Szerzej na ten tem at n ap isał A. K o r y b s k i , F unkcje p a ń stw a , [w:] B. S zm u lik , M. Ż m ig ro d zk i (red.), W prow adzenie do n a u ki o p a ń stw ie i p o lityce, L u b lin 2002, s. 1 0 1 -1 0 5 .

19 A. K o r y b s k i , F unkcje p a ń stw a ..., s. 105.

220 KRZYSZTOF SID ORKIEW ICZ

CEL PAŃSTW A

Cel państwa określa, do czego dąży wspólnota. Pytanie o cel działalności państw a stawiane było już w starożytności i dziś jest to także jedno z kluczowych pytań, które ma charakter teoretyczny, ale także polityczno-społeczny. Jerzy Kuciński wskazuje za badaczami tematu, iż „państwo jest instytucją celową, że jest przygotow ane i wyspecjalizowane w osiąganiu określonych celów i w działalności swej zm ierza do ich urzeczywistnienia”. Różne są klasyfikacje celów. W ym ienia się cele globalne (finalne), cele cząstkowe (etapowe), cele realne, czy cele utopijne (nieosiągalne). Nie sposób podać określonego uogólnienia celów państwa, a za tym sam ym autorem podając, można przyjąć, iż „podstawowym celem państwa jest zachow anie własnego istnienia (trwanie)”21. Z kolei Eugeniusz Zieliński wskazuje, iż „w ytyczone cele (...), muszą uwzględniać potrzeby i interesy cywilizacyjne grup społecznych oraz możliwości realizacyjne danego kraju i wynikające z otoczenia m iędzynarodow ego”. Na politycznych ośrodkach decyzyjnych spoczywa więc w ielka odpowiedzialność, aby dosięgać „wzorców cywilizacji dom inującej”, a za­ razem nie stać się „cywilizacją peryferyjną” . Cele państwa są związane z wiedzą 0 cywilizacji ludzkiej i jej tendencjach rozwojowych22.

W śród różnych prądów ideowych daje się także zauważyć inne spojrzenie na cele państwa. Stosując pewne uproszczenie można uznać, iż dla liberałów najważ­ niejsze jest zwiększanie zakresu wolności jednostki w państwie. Z kolei u konser­ watystów kluczowe będą takie kwestie jak: ład, porządek, tradycja, wartości etyczne, wyznaniowe. Dla socjalistów priorytetowym celem państwa będzie działa­ nie na rzecz sprawiedliwości społecznej23.

KLASYFIKACJA FUNKCJI PAŃSTWA

W wypadku klasyfikacji funkcji państwa badacze proponują różne rozwiązania. A utor tekstu zdecydował się skorzystać z formy zaproponowanej przez Andrzeja Korybskiego, który dokonał klasyfikacji funkcji państwa, biorąc pod uwagę różne kryteria, m.in.: kierunek działalności państwa wobec innych systemów społecz­ nych, zasięg przestrzenny występowania skutków działalności państwa, uniwersal­ ne kierunki działalności systemu władzy publicznej oraz organów składających się na taki system. W tej części autor starał się odnieść do współczesnych realiów zw iązanych z procesem globalizacji oraz integracji, próbując odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ wymienione czynniki mają na funkcje państwa?

W odniesieniu do różnych podziałów funkcji państwa autor będzie odwoływał się do zmian, jakie zaszły na przełomie XX/XXI wieku, ale szczególnie do wpływu, jakie miały te zmiany na działanie państwa. Sprawą zasadniczą był upadek ZSRR

1 jeg o dalsze konsekwencje, a więc demokratyzacja Europy Środkowo-W schod­

21 J. К u с i ń s к i, op. cit., s. 4 7 -4 8 . 22 E. Z i e l i ń s k i , op. cit., s. 138-139.

23 W . L a m e n t o w i c z , P aństw o w sp ó łc zesn e, W arszaw a 1993, s. 11. Szerzej n a tem at k o n c ep c ji ró żn y ch ideologii i doktryn w pracach: W .T . K u l e s z a , Id eo lo g ie naszych cza só w , W a rsz a w a 1991; R. T o k a r c z y k , W spółczesne d o ktryn y p o lityczn e, Z ak am y cz e 2003.

W SPÓ ŁCZESNE UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTW A 221

niej24, czy zm iana układu podziału świata z dwubiegunowego (bipolarnego) w wielopobiegunowy (multipolarny). W sensie ekonomicznym było to gwałtowne przyśpieszenie procesów globalizacyjnych i integracyjnych. W tym okresie doszło do przynajmniej dwóch poważnych kryzysów gospodarczych o charakterze finan­ sowym, co spowodowało dyskusję na ten temat w kręgach gospodarczych i poli­ tycznych. Niewątpliwie duże znaczenie odgrywały także różnice w poziom ie życia ekonom iczno-socjalnego na świecie. Powodowało to narastający konflikt określany jako Północ - Południe („bogata Północ — biedne Południe”). Rozwój terroryzm u

światowego wpływa na refleksję nad zagadnieniem bezpieczeństwa państw a25. Pierwszym kryterium są kierunki działalności państwa w stosunku do innych systemów społecznych. W ymienione kryterium związane jest z ogólną teorią systemów społecznych. Zaliczamy w tym wypadku następujące funkcje: adapta­

cyjną, regulacyjną i innowacyjną. Badacze mówią w tym wypadku o tzw. meta

funkcjach, które mają swoje funkcje szczegółowe. Funkcja adaptacyjna jest związana z procesem mającym na celu przystosowanie działalności państwa, jego organów, struktur do zmieniającej się rzeczywistości. Mamy na myśli określone fakty ekonomiczne, socjalne, czy kulturowe. Szczególną rolę pełniła funkcja adaptacyjna w okresie transformacji w Polsce. W ówczas nieodzowne stało się dostosowanie działań administracji państwowej do realiów demokratycznych i ryn­ kowych, odnowienie samorządu terytorialnego, zmiany w systemie szkolnictwa, sprawach socjalnych i inne.

Funkcja regulacyjna ma na celu wypracowanie określonych zasad działania

organizacji państwa. Nadrzędną spraw jest utrzymanie porządku, ładu w ew nętrz­ nego w państwie, które jest rozumiane jako organizacja. Dbanie o w ew nętrzną strukturę przyczynia się do większej integralności. Bardzo ważne jest w tym wypadku tworzenie dobrego prawa, które może przyczyniać się do w zm ocnienia wymienionych czynników. Związane jest z tym także przestrzeganie prawa, tak, aby funkcja spełniała swoją rolę. W wypadku szczegółowych regulacji podkreśla się konieczność podejmowania następujących działań: rozwiązywanie konfliktów społecznych, tworzenie systemu z pewnym minimum partycypacji społecznej, postawa neutralności w stosunku do różnych organizacji społecznych. Niewątpliwe, duże znaczenie dla funkcji regulacyjnej mają także procesy demokratyzacyjne, które miały miejsce na przełomie XX/XXI wieku. Związane to było ze wzrostem roli partycypacji społecznej.

Funkcja innowacyjna oparta jest na procesie zmian, które zostają w prow adzo­

ne do instytucji państwa. W skazanie kierunku tych zmian, czy też zapoczątkowanie jest tu sprawą kluczową. W systemie mogą pojawić się nowe elementy, które w pływają na zmiany tego systemu, lub zasady jego funkcjonowania. Andrzej Korybski wskazuje, jako przykład, „przeobrażenia struktury własnościow ej”, które

24 S zerzej n a tem at p rocesów dem o k raty z acji w pracy S.P. H u n t i n g t o n , T rzecia f a la

d e m o kra tyza c ji, p rzeło ży ł A. D ziu rd zik , W arszaw a 1995.

25 C iek aw e ro zw ażan ia na tem at źró d eł w sp ó łczesn y ch konflik tó w o p isał S am uel P. H u n tin g ­ ton. S zczeg ó ln ie m o cn o uw yp u k lił zn ac ze n ie różnic k u ltu ro w y ch , k tóre były zw iąz an e z ró ż ­ n icam i relig ijn y m i: S.P. H u n t i n g t o n , Z d erzen ie cyw iliza cji i n o w y k szta łt ła d u św ia to w e g o , p rzeło ży ła H. Jan k o w sk a, W arszaw a 2008.

dokonały się w Polsce po 1989 r.26. Czy jednak nie należałoby zwrócić uwagę, iż innow acja stanowi także, a może przede wszystkim nowy pomysł, rozwiązanie, które powoduje, że dane państwo może lepiej funkcjonować, i w pewien sposób jest to związane z procesem m odernizacji27.

W każdym wypadku bardzo dużo zależy od osób, które odgrywają ważną rolę w systemie i przyjm ują przez to powinność liderów, mając za sobą określone uprawnienia i cały system organizacji państwa. Niewątpliwie, nie tylko jednostki są ważne w całym procesie, ale m ogą być decydujące.

Drugie kryterium obejmuje „zasięg przestrzenny występowania skutków działa­ nia państw a”. W tym wypadku wyróżniamy funkcję w ew nętrzną i zew nętrzną państwa. Podział na wymienione funkcje posiada najdłuższą historię, sięgającą czasów Arystotelesa, o czym wspomniano we wstępie. W wypadku funkcji

wewnętrznej A. Kryński wskazuje na konieczność utrzym ania ładu społecznego,

a wśród działań szczegółowych wymienia: porządek publiczny, czy bezpieczeń­ stwo wewnętrzne. Administracja publiczna ze swoimi organami oraz wymiar sprawiedliw ości są odpowiedzialne za urzeczywistnienie tej funkcji28. Inny badacz, E. Zieliński, wymienia główne funkcje w ramach działań wewnętrznych: zapew­ nienie porządku i bezpieczeństwa publicznego, ochronę m ienia i zdrowia obywateli oraz zabezpieczenie określonego systemu własności29.

Jakie zmiany zaszły współcześnie w ramach wymienionej funkcji? Przede wszystkim państwo posiada aparat przymusu w postaci wojska, policji, prokuratury, służb specjalnych i innych. Są to niezbędne organy do utrzym ania porządku wewnętrznego. Słabość tych organów może być związana ze słabością całego państwa, co w konsekwencji może prowadzić do anarchizacji życia publicznego, czy naw et prowadzić do działań rewolucyjnych. Dlatego rozsądne jest utrzym yw a­ nie wym ienionych organów w dobrej kondycji materialnej, choć oczywiście, nie tylko ten czynnik jest decydujący. Współczesność spowodowała jednak nowe w yzw ania w tym zakresie. M ożliwość swobodnego przem ieszczania się w ramach Unii Europejskiej, w związku z projektem Schengen30, oraz wprowadzenie w życie swobody przem ieszczania się jako zasady, spowodowało konieczność podjęcia różnych działań, które zabezpieczałyby państwa przed licznymi zagrożeniami tj.

222 K RZYSZTOF SID O RK IEW ICZ

26 A. K o r y b s k i , op. cit., s. 1 0 6 -1 0 7 .

27 R o z w a ża n ia n a tem at m o d ern izacji zn ajd ziem y m .in. w pracy: J. K le cz k o w sk i, M. S zu łd arzy ń sk i (red.), D ro g i do n o w o czesn o ści. Idea m o d ern iza cji w p o ls k ie j m y śli p o lity cz n ej, K rak ó w 2006.

28 A. K o r y b s k i , op. cit., s. 106. 29 E. Z i e l i ń s k i , op. cit., s. 1 40-141.

30 U kład m ięd zy rzą d a m i p a ń stw U nii G o sp o d a rczej B eneluksu, R e p u b liki F ed e ra ln ej N ie ­

m ie c i R e p u b lik i F ra n cu skiej w sp ra w ie sto p n io w eg o zn o sze n ia ko n tr o li na w sp ó ln ych g ra n ic a ch ,

S ch en g en , 14 c zerw c a 1985 r. (frag m en ty ), [w:] S. P arzym ies (o p rać.), In teg ra cja e u ro p e jska w d o k u m en ta c h , W arsza w a 2008, s. 3 2 4 -3 3 1 . Szerzej na ten tem a t w pracach: M. A h 11, M. S z p u n a r , P ra w o euro p ejskie, W arszaw a 2005; K. P o p o w i c z , H isto ria in te g ra c ji

eu ro p e jskiej, W arsz a w a 2006; S.M . A m i n , W spółpraca w za kresie w ym ia ru sp ra w ie d liw o ści i sp r a w w ew n ętrzn ych w Unii E uropejskiej. Z a r ys za g a d n ien ia , T o ru ń 2002.

W SPÓ ŁCZESNE UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTW A 223 przestępczość zorganizowana, przemyt narkotyków i inne. Utworzono E uropol3I, czyli „policję europejską”, której zadaniem jest koordynacja współpracy policji krajowych w pewnych sprawach.

Jedną z ważniejszych współczesnych kwestii są coraz powszechniejsze m igra­ cje. M igracje nie są zjawiskiem nowym, ale ich obecna skala, wpływa na nowe zadania państwa w tym zakresie. Związane jest to z dostępem do urzędów osób posługujących się różnymi językam i mieszkającymi w danym państwie, zapew ­ nieniem edukacji dzieciom migrantów, czy pomoc o charakterze socjalnym, czy też zdrowotnym. Mamy, więc do czynienia z wprowadzeniem dużej grupy ludzi do sytemu państwowego. Jak trudne są to procesy pokazały wydarzenia ostatnich lat, które w sposób szczególny wystąpiły we Francji. Inne kraje europejskie borykają się również z różnymi z problemami w tym zakresie, np. Niemcy, Holandia, W łochy. Skala zjaw iska w Polsce nie jest jeszcze zbyt duża, gdyż nasz kraj traktowany jest jako państwo tranzytowe, dla osób, które szukają lepszego życia w zachodniej części Europy. M igracja ludności, a szczególnie m igracja zew nętrzna do UE jest dziś jednym z ważniejszych wyzwań państw europejskich.

Kwestia bezpieczeństwa obywateli jest związana z wykorzystaniem aparatu przymusu państwa, ale także z kształtowaniem postaw obywateli. E. Zieliński pisze na ten temat: „działanie państwa w tej sferze stosunków społecznych, wsparte uczciwością obywatelską ludzi, kształtowanie nawyków poszanowania dobra cu­ dzego oraz zdrowia ludzkiego, przynoszą znacznie większe rezultaty, niż wyłącznie stosowanie przym usu”32.

Na funkcję zew nętrzną państwa składają się działania „organów państwowych skierowanych na osiągnięcie stanu bezpieczeństwa zewnętrznego państw a” . Pań­ stwo chroni własne interesy, rozumiane jako racja stanu, dbając o istnienie państw a na forum m iędzynarodowym. A. Korybski zalicza następujące działania w ramach tej funkcji: działalność służb dyplomatycznych państwa, aktywowanie form i kie­ runków działalności gospodarczej, zawieranie umów m iędzynarodowych o charak­ terze politycznym, gospodarczym, czy militarnym oraz militarny wpływ na konflikty zbrojne33. W wyniku procesów integracyjnych wym ieniona funkcja została w ostatnim okresie mocno ograniczona. Szczególne jest to widoczne wśród

31 E uropol m a c h ara k te r o rganizacji m ięd z y rząd o w e j, która po w stała w 1993 r., a jej sie d zib a m ieści się w H adze. D zięk i K o n w e n cji o E u ro p ejskim U rzędzie P o licji z 1993 r. o rg a n iz a c ja u zy sk a ła o so b o w o ść p raw ną. W sp ó łp raca eu ro p ejsk iej policji poleg a na w y m ian ie in fo rm acji o z ap o b ieg a n iu i w y k ry w an iu przestępstw . E uropol grom adzi, przetw arza i w y m ien ia in fo rm acje . D ziałaln o ść org an izacji m a c h arak te r poufny. K on tak ty p ro w ad zo n e są p o p rzez w y d ziały k ra jo w e o raz fu n k cjo n ariu szy łączn ik o w y ch . S p raw ą p o d sta w o w ą są d ziałan ia o c h arak terze a n ty te rro ry s ­ ty czn y m o raz w alk a z n iele g aln y m handlem n arkotykam i. W oparciu o: Z. B r o d e c k i , P ra w o

in teg ra cji w E u ro p ie , W arsz aw a 2008, s. 173.

32 E. Z i e l i ń s k i , op. cit., s. 141.

33 А. К o r y b s к i, op. cit., s. 1 0 7 -1 0 8 . Z m ia n y w pozycji m ięd zy n aro d o w ej P olsk i po 1989 r., p o d ejm o w an y ch d z iałan iac h w ram ach b e zp iecz eń stw a m ięd z y n aro d o w e g o , m ię d z y n a ro d o ­ w y ch sto su n k ach k u ltu raln y ch , czy sąsied zk ich o raz rola Polski w E u ro p ie, czy w sto su n k a c h tran satlan ty ck ic h , a tak ż e w o rg a n izacjach m ięd zy n aro d o w y ch o m ó w io n o w pracy: S. B ielen (red.), P o lska w sto su n k a c h m ię d zyn a ro d o w ych , W arszaw a 2007. T eo re ty c z n e z a g a d n ie n ia zw iąz an e z p o lity k ą z a g ra n ic z n ą m .in. w pracy: M. D o b r o c z y ń s k i , J. S t e f a n o w i c z ,

P o lityka za g ra n ic zn a , W arsz a w a 1984. S zerzej tak ż e w pracy: J. F iszer (red.), P a ń stw a n a ro d o w e w e u ro a tla n ty ck ic h stru k tu ra ch , W arsz aw a 1996.

224 KRZYSZTOF SID ORKIEW ICZ

państw Unii Europejskiej. W iele umów, szczególnie o charakterze gospodarczym, zawiera UE jako organizacja, a stają się one obowiązujące we wszystkich państwach członkowskich. Należy jednak podkreślić, iż państwa UE samodzielnie podjęły takie decyzje o takim funkcjonowaniu wspólnoty europejskiej.

W iele dyskusji wywołuje kwestia suwerenności, gdyż procesy integracyjne mocno ograniczyły samodzielność państw w tym zakresie. Jest to jedna z tych funkcji państwa w ostatnich kilkudziesięciu latach, która uległa bardzo dużej zmianie, a szczególnie w państwach UE34. W grudniu 2009 r. wszedł w życie

Traktat lizboński35, gdzie wprowadzono m.in. instytucję przedstawiciela UE ds.

spraw zagranicznych. Jest to kolejny krok, który ma na celu wzmocnienie wspólnej polityki zagranicznej UE, a że nie jest to zadanie łatwe, pokazały poprzednie lata, kiedy to dochodziło do konfliktów w zakresie wspólnego wypracowania polityki zagranicznej. W dużym stopniu decydowały interesy narodowe poszczególnych państw UE, a nie „wspólny interes” całości. Trudno precyzyjnie powiedzieć jak w przyszłości będzie kształtować się kwestia suwerenności państw. Dużo będzie zależeć od postępujących procesów integracyjnych i globalizacyjnych36.

Celem działań integracyjnych w Europie było m.in. zapobieżenie konfliktom m iędzynarodowym, a także ochrona i rozwój dorobku cywilizacyjnego. Państwa członkowskie samodzielnie podejmowały decyzje o wstępowaniu do organizacji, uznając, iż UE stanowi gwarancję ochrony ich interesów narodowych.

Teresa Loś-Nowak próbowała odpowiedzieć na pytanie, czy organizacje m ię­ dzynarodowe mogą być zagrożeniem dla państwa i jego suwerenności: „na tak postawione pytanie nie można dać odpowiedzi jednoznacznie pozytywnej, ani jednoznacznie negatywnej. Na pewno są one dla państw wyzwaniem, którego nie m ogą lekceważyć. Ich obecność w środowisku międzynarodowym wym usza na państwach konieczność uruchamiania raczej mechanizmów koordynacji, współ­ działania i adaptacji niż rywalizacji. Dotyczy to zwłaszcza organizacji syg­ nalizujących gotowość sterowania procesami międzynarodowymi, gwarantujących tym samym większą czytelność wzajemnych relacji, zadań i zobow iązań”. Duże znaczenie w postrzeganiu organizacji międzynarodowych mają następujące czyn­ niki: współzależność, globalizacja i transnarodowość. Ich rola zm ienia się w zależ­

34 S zerzej na tem at zag ad n ien ia suw erenności w pracach: A. M a r s z a ł e k , S u w e re n n o ść

a in teg ra cja eu ro p ejska w p e rsp e ktyw ie historycznej, Ł ódź 2000; I. P o p i u k-R y s i ń s к a, S u w e re n n o ść w rozw oju sto su n kó w m ięd zyn a ro d o w ych , W arszaw a 1993; J. K ranz (red.), S u w e re n ­ n o ś ć i p o n a d n a ro d o w o ś ć a in tegracja europejska, W arszaw a 2006. K o n cep cję su w eren n o ści

w ujęciu filo zo ficzn y m w pracy: M. H a r d t, A. N e g r i , Im perium , W arszaw a 2005, s. 8 5 -2 3 7 . 35 T ra kta t z L izb o n y zm ieniający T ra kta t o Unii E u ro p ejskiej i T ra kta t u sta n a w ia ją cy

W spólnotę E u ro p e jską p o d pisany w L izbonie dnia 13 g rudnia 2007 r., D zU U E С 306, 17 g ru d n ia

2007 r. (w raz z A ktem ko ń co w y m K o n feren cji p rzed sta w icieli rzą d ó w P a ń stw C zło n ko w skich ) d o stęp n e na stronie internetow ej: http://w w w .u k ie.g o v .p 1 /W W W /d o k .n sf/0 /1 6 0 7 6 5 9 9 7 6 7 A 8 A 6 1 C 1 2 5 6 E 8 3 0 0 4 B 4 B E D ?O p e n & R estrictT o C ateg o ry = (10.0 2 .2 0 1 0 r.)

36 C iek aw e ro zw aż an ia na tem at w spółczesnej Unii E uropejskiej w d o b ie g lo b alizacji, ale także po ró w n u jąc to z k o n cep cją am ery k ań sk ą (czy też raczej w izją), p o d jął J. R i f k i n ,

W SPÓ ŁCZESN E UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTW A 225 ności od sytuacji i kontekstu międzynarodowego. W skazuje się na konieczność zrozum ienia możliwości działania organizacji, ale także ich ograniczeń37.

W ostatnich kilkudziesięciu latach nastąpiło ograniczenie roli państwa. Zjaw is­ ko to niewątpliwe jest związane z procesem globalizacji, a szczególnie w okresie przełom u XX i XXI wieku38. Globalizacja ma swoje pozytywne i negatywne aspekty, i na pewno wpłynęła na funkcjonowanie państwa. W sensie ekonom icz­ nym (rynkowym) globalizacja spowodowała systematyczne „wyrównanie cen czynników produkcji już nie tylko w skali gospodarki narodowej, a gospodarki globalnej” oraz „przyśpieszone wyrównywanie polityki ekonomicznej poszczegól­ nych krajów i ujednolicenie działania w sferze gospodarczej”. W ładysław Szym ań­ ski zw raca uwagę na zjawiska, które wpływają na ograniczenie podatków oraz regulacji państwowych. Duża konkurencja wymuszała zmniejszanie kosztów soc­ jalnych i podatkowych. Drugim czynnikiem była chęć nakłaniania kapitału,

korporacji transnarodowych do inwestowania w państwach, regionach, czy m ias­ tach. Przyjm uje to charakter rywalizacji między państwami. Trzecim czynnikiem jest działanie na rzecz swobodnego przepływu kapitału krajowego. W ym ienione czynniki wpływają na działania podejmowane przez państwa: zmniejszanie podat­ ków oraz wydatków państwa oraz rezygnację, czy ograniczanie sfery socjalnej. Skutkiem globalizacji jest wzrost znaczenia międzynarodowych rynków finan­ sow ych oraz zm niejszenie znaczenia rządów państw. Konkretne państwo nie jest w stanie podjąć rywalizacji z globalnym kapitałem. W ewnętrzne decyzje gospodar­ cze uzależnione są często od rynków globalnych oraz instytucji m iędzynarodowych o charakterze niewybieranym tj. M iędzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), czy Św iatow a O rganizacja Handlu (WTO), których decyzje wpływają na stanowienie praw a, a więc „proces zaawansowanej globalizacji podważa mechanizmy dem o­ kracji”.

Proces tzw. „podatkowego głodzenia państwa” szczególnie negatywnie wpływa na państw a słabiej rozwinięte. Istnieje niebezpieczeństwo niedoinwestowania czynników długofalowych tj. infrastruktura, edukacja, modernizacja, na rzecz działań doraźnych wymuszonych przez instytucje międzynarodowe. W. Szymański podsum owuje: „globalizacja zmniejsza więc zasadniczo możliwości wykorzystania wszelkich form polityki gospodarczej państwa tak makroekonomicznej, jak i prze­ m ysłow ej, socjalnej i regionalnej. Zasada równania w dół w zakresie podatków

37 O rg a n iza cje m ięd zy n aro d o w e m ają sw o ją d łu g ą tradycję. W 478 r. p.n.e. p o w stał A te ń sk i

Z w ią z e k M o rs ki i trak to w an y by ł ja k o praw zór. W X IX i X X w ieku pow stało w iele org an izacji

m ię d z y n aro d o w y c h : 1865 r. — M ięd zyn a ro d o w y Z w ią zek T elegraficzny, 1878 r. — Z w ią zek

P o c z to w y , 1875 r. — M ięd zyn a ro d o w e B iu ro M ia r i W ag, 1874 r. — M ięd zyn a ro d o w a Unia U b e zp ie cze ń M o rskich , 1899 r. — M ięd zyn a ro d o w a R ada P ie lęg n ia rek, 1894 r. — M ięd z y ­ n a r o d o w y K o m itet O lim pijski, 1920 r. — L ig a N arodów , 1945 r. — O rg a n iza cja N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h , i w iele innych. W 1990 r. istn iało 1209 o rganizacji rząd o w y ch , a ich liczba

s y s te m a ty c z n ie rosła. W 1939 r. b yło 79 takich organizacji. D użą rolę o d g ry w ają także o rg an izacje p o z arz ą d o w e. Inną g ru p ę stan o w ią k o rp o racje tran sn aro d o w e. W oparciu o: T. Ł o ś-N o w a k ,

S to s u n k i m ięd zyn a ro d o w e. T eorie - syste m y - uczestn ic y, W ro cław 2006, s. 3 1 1 -3 2 2 .

38 W iele pytań na tem at w spółczesnej roli państw a, siły pań stw a, je g o z n aczen ia w relacjach m ię d z y n a ro d o w y c h oraz w kon flik tach zb ro jn y ch po staw io n o w pracy F. F u k u y a m a , B u d o w a ­

226 KRZYSZTOF SID ORKIEW ICZ

i regulacji państwa ogranicza środki i instrumenty dla prowadzenia tych polityk”39. Oczywiście, nie należy zapominać, iż pozostanie poza głównym nurtem wydarzeń ekonomicznych współczesnego świata, może grozić marginalizacj państwa, czy regionu. W związku z szybkością zachodzących procesów państw a uczestniczą w działaniach integracyjnych i globalizacyjnych, aby pozostać w głównym nurcie zmian.

A. Korybski dokonuje klasyfikacji funkcji państwa, biorąc pod uwagę uniw er­ salne kierunki działalności państwa (system władzy publicznej oraz organów tworzących ten system). W tym wypadku wyróżnia funkcję norm otwórczą. D ecydującą rolę odgrywają normy zachowań istniejące w organizacji państwa. Autor wskazuje na powiązanie norm z przymusem państwa i w konsekwencji oczekiwanie na skutki prawne, społeczne, czy kulturowe. A. Korybski wym ienia znaczenie tej funkcji: „przewidywalność zachowań w makroskali społecznej”, „kształt ładu społecznego” i „poczucie bezpieczeństwa”. Procesy integracyjne w UE wpływają niewątpliwie na standaryzację i harmonizację praw a40. Prawo europejskie staje się prawem krajowym. Jest to proces ewolucyjny, ale i sys­ tematyczny. Należy wskazać, iż w wyniku tych działań rośnie rola instytucji międzynarodowych, w tym wypadku UE, a spada znaczenie tradycyjnych instytucji państwa, które przestają kreować prawo, a głównie akceptują wypracowane standardy prawne w postaci dokumentów i wprowadzają je do systemu krajowego. Jednocześnie trzeba zasygnalizować, iż jest to wynik suwerennych działań państw, które postanowiły uczestniczyć w procesie integracji europejskiej.

W tej grupie występuje także funkcja podziału dóbr i wartości. Ilość ich jest jednak ograniczona w stosunku do potrzeb społecznych. Proces rozdziału następuje w wyniku tzw. wtórnego podziału dochodu narodowego. Dobra, które są nie- związane z dochodem narodowym, są dzielone przez instytucje władzy publicznej, które określają zasady normatywne i instytucjonalne tego dostępu. Zaliczmy do nich następujące dobra: dobra kultury (oświata, nauka, dzieła sztuki), prawo pracy, opieka socjalna41, służba zdrowia i inne. Wskazuje się, iż współcześnie dużą rolę odgrywają rozwiązania prawno-instytucjonalne wypracowane przez wspólnotę międzynarodową. Jest to związane z najważniejszymi dokumentami odnoszącymi

39 W . S z y m a ń s k i , G lobalizacja — w yzw a n ia i za g rożenia, W arszaw a 200 2 , s. 5 3 -5 7 . S zczeg ó ło w e aspekty g lobalizacji tj. teorie handlu m ięd zy n aro d o w eg o , p o lity k a h an d lo w a, czy m ięd zy n aro d o w e stosunki finansow e w pracy: A. B u d n i k o w s k i , M ięd zyn a ro d o w e sto su n k i

g o sp o d a rcze, W arsza w a 2003.

40 А. К o r y b s к i, op. cit., s. 109. Szerzej n a ten tem at w pracach: J.M . F i s z e r , P rzesłanki,

p e rsp e k ty w y i sk u tki czło n ko w stw a P o lski w Unii E uropejskiej, T oruń 2002; S.M . A m i n , In sty tu c je i p o rz ą d e k p ra w n y U nii E u ro p ejskiej na tle tekstów p ra w n y c h o ra z o rzeczn ictw a E u ro p e jsk ieg o T rybunału Spra w ied liw o ści, D om O rg an izato ra, T o ru ń 1999; J. B arcz (red.), P ra w o U nii E uropejskiej. P raw o m a teria ln e i p o lity ki, W arszaw a 2003; D. L a s o k , Z a r ys p r a w a Unii E u ro p ejskiej, T o ru ń 1998; Z.J. P i e t r a ś , P ra w o w spólnotow e i in tegracja e u ro p e jska , L ub lin

2005. Z m ian y w sy stem ie praw nym p aństw a w P olsce w po czątk o w y m o k re sie tran sfo rm a cji w pracy: P. W i n c z o r e k , P raw o i p o lityka w czasach p rzem ia n , W arszaw a 1995.

41 Z ag a d n ien ie praw a pracy i praw a so cjaln eg o o m ów iono w pracy: W. M u s z a l s k i , P ra w o

so c ja ln e , W arsz aw a 1996. C zyt. także: L. D z i e w i ę c к a-B о к u n, E ko n o m ic zn e u w a ru n ­ k o w a n ia fu n k c ji so c ja ln ej p a ń stw a w n iektórych teoriach „państw a d o b r o b y tu ”, [w:] W . B okajło

W SPÓ ŁCZESN E UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTW A 227 się do praw człowieka, które stanowią katalog podstawowych praw i wolności człow ieka i obywatela. Mamy więc do czynienia z procesem standaryzacji pewnych działań, szczególnie w ramach państw Rady Europy i Unii Europejskiej, ale także Organizacji Narodów Zjednoczonych42.

Kolejna to funkcja organizatorska władzy państwowej. A. Korybski wskazuje przede wszystkim na konieczność organizowania życia zbiorowego w państwie. Autor zalicza następujące czynności: „organizowanie działań jednostkowych i gru­ powych w społecznych procesach wytwarzania, obrotu i podziału dóbr konsumpcji materialnej; przyjmowanie przez władzę państwową w jakim ś odcinku czasu zadania organizatorskie oraz środki ich realizacji noszą nazwę polityki gospodar­ czej, polityki socjalnej, polityki kulturalnej itp.”43. E. Zieliński pisze o funkcji gospodarsko-organizatorskiej państwa, do której zalicza działania związane z ży­ ciem gospodarczym oraz tworzenie warunków dla tej działalności44.

Bardzo ważne jest pytanie na temat roli państwa w gospodarce. Ścierają się na ten temat różne poglądy ekonomiczne45. Dynamika zmian gospodarczych na świecie wskazywała raczej na osłabianie interwencjonizmu państwowego, ale światowy kryzys finansowy zapoczątkowany w 2007 r. pokazał, iż rola państwa może być znacząca dla gospodarki. Ekonomiści ponownie pochylili się nad poglądami Johna M aynarda Keynesa46, którego poglądy w zakresie interwencjoniz­ mu państwowego były wiodące w okresie przed drugą wojną światową i po jej zakończeniu. W spółczesne państwo ratowało dotacjami upadające banki oraz firmy samochodowe. Część banków została upaństwowiona, a działo się to w sytuacji dominacji wolnego rynku i własności prywatnej. Ostatni kryzys światowej gos­ podarki karze poważnie zastanowić się nad relacjami państwa z gospodarką, a szczególnie nad pewną kontrolą kapitału finansowego, który stał się źródłem obecnego kryzysu.

PODSUM OW ANIE

W spółczesne państwo działa w niezwykle skomplikowanych uwarunkowaniach międzynarodowych. Zjawisko globalizacji, procesy integracyjne, wielość organiza­

42 А. К o r y b s к i, op. cit., s. 109. W śró d d o k u m en tó w O N Z do n a jw ażn iejszy ch w zak resie d o stępu do d ó b r so cjaln y ch i k u ltu raln y ch należy zaliczyć: M ięd zyn a ro d o w y P a kt P ra w G o s­

po d a rczych , S o cja ln ych i K u ltu ra ln ych z 16 gru d n ia 1966 r., M ięd zyn a ro d o w y P a kt P ra w O b yw a telskich i P o lityczn ych z 16 g ru d n ia 1966 r. D o k u m en ty R ady E uropy: K o n w en cja o O ch ro n ie P ra w i P o d sta w o w ych W olności z 4 listo p ad a 1950 r., E u ro p ejska K arta S o cja ln a z 18

p a źd z ie rn ik a 1961 r., [w:] B. G ro n o w sk a, T. Ja su d o w icz, C. M ilk (oprać.), P ra w a człow ieka.

D o k u m e n ty m ięd zyn a ro d o w e , T o ru ń 1996, s. 21—46, 1 2 5 -1 3 9 , 1 6 6 -1 8 2 . R óżne asp e k ty praw

c zło w iek a p o ru szo n e w pracy: B. G ro n o w sk a, T. Jasu d o w icz, K. B alcerzak , M. B alcerzak (o p rać.),

P ra w o do w o ln o ści i b ezp iec zeń stw a osobistego. O chrona p ra w osób p o zb a w io n y ch w o ln o ści,

T o ru ń 2004, s. 1 3 -5 3 .

43 A. K o r y b s k i , op. cit., s. 109. 44 E. Z i e l i ń s k i , op. cit., s. 1 4 2 -1 4 3 .

45 S zerzej na ten tem at w pracy: M. L e v i n s o n, N ie tylko w o ln y rynek. O d ro d zen ie a k ty w n ej

p o lity k i g o sp o d a rczej, W arsz a w a 1992.

cji m iędzynarodowych wpływają na zmniejszenie znaczenia wewnętrznych funkcji państwa na rzecz wypracowanej w dłuższym procesie standaryzacji pewnych zachowań i działań. Szczególnie widoczne było to w zakresie ograniczenia suwerenności współczesnego państwa.

W spomniane wcześniej ograniczenie suwerenności państw ma swoje źródło m.in. w poszukiwaniu bezpieczeństwa swojego państwa poprzez przynależność do organizacji międzynarodowych, które dają tego gwarancję. Związane jest to także z prestiżem państwa na arenie międzynarodowej. Z jednej strony internacjonaliza­ cja i współzależność międzynarodowa wpływa na proces ochrony państwa, a z dru­ giej strony „ogranicza jego swobodę działania”. W pływa to także na ograniczenie swobody wewnętrznej państwa. Za wręcz rewolucyjne uznaje się regulacje doty­ czące praw człowieka, które mocno wpływały na prawo wewnętrzne państw. Irena Popiuk-Rysińska mówi o procesie „relatywizacji suwerenności” oraz jej nowym uzgadnianiu. Następował także proces umiędzynarodowienia norm i wartości i wykształcenie się ogólnych wzorców moralnych. Bardzo ważne stawały się inne czynniki tj. pokój, rozwój, prawa człowieka, co wpływało na inne postrzeganie zagadnienia suwerenności. W organizacjach międzynarodowych ten proces był bardzo widoczny. Państwa rezygnują z części swojej suwerenności, a wykonywana wola organizacji, nie zawsze jest zgodna z interesami pojedynczego państwa. Samoograniczanie państw następuje z własnej woli tych państw, gdzie obowiązuje zasada wzajemności i dobrowolności. Państwa dobrowolnie przyjm ują normy i reguły, a kwestia wyboru stanowi „jądro współczesnego pojmowania suwerenno­ ści”. Nie m ożna mówić w tym wypadku o wymiarze prawnym pojęcia

suwerenno-' *47 SCI .

Inne spojrzenie na suwerenność przedstawił Antoni M arszałek, odnosząc się do kontekstu integracji europejskiej: „to przede wszystkim człowiek jako osoba wolna, godna i pełna powinności wobec innych jest najpełniejszym suwerenem, a jedno­ cześnie najwyższym dobrem i wartością każdej światłej i zorganizowanej społecz­ ności, w tym integracji międzynarodowej. Tak pojmowane dobro i wartości są tym jedynym celem — w przeciwieństwie do takich instytucji i wartości jak: naród, państwo, religia, rasa — który nie dzieli, a łączy”48.

Globalizacja i procesy integracyjne mocno wpłynęły na współczesne funkcje państwa. Jednakże należy podkreślić, iż państwa, pomimo wymienionych czyn­ ników, różnią się od siebie. W ystępuje odmienna forma państwa, ustrój terytorial- no-prawny, czy system polityczny. W pływa to niewątpliwie na odmienny sposób organizacji działania państwa. W praktyce będą występowały różnice w wykony­ waniu poszczególnych funkcji państwa.

228 KRZYSZTOF SID ORKIEW ICZ

47 I. P o p i u k - R y s i ń s k a , S u w e re n n o ść w rozw oju sto su n k ó w m ię d zy n a ro d o w y ch , W ar­ szaw a 1993, s. 14 9 -2 2 2 .

48 A. M a r s z a ł e k, S u w e re n n o ść a in tegracja eu ro p ejska w pe rsp e kty w ie h isto ry czn ej, Ł ódź 2000, s. 351.

W SPÓ ŁCZESN E UJĘCIE FUNKCJI PAŃSTW A 229

THE CONTEMPORARY PERSPECTIVE OF THE FUNCTIONS OF THE STATE

SUM M ARY

T h e q u e s tio n o f w h a t a s ta te is a n d w h a t a im it h a s g o t is n o t a n e w o n e . Q u ite th e o p p o s ite , s in c e th e tim e th a t s ta te fo rm s e m e rg e d fo r th e firs t tim e , m u c h th o u g h t h a s b e e n g iv e n to th e p ro b le m o f w h a t th e ro le o f th e s ta te s h o u ld b e. O v e r th e n e x t c e n tu rie s v a rio u s th in k e rs , p h ilo s o p h e rs a n d a ls o g o v e rn o rs h a v e p re s e n te d th e ir id e a s c o n n e c te d w ith th a t m a tte r. T h e a rtic le d e a ls w ith th e is s u e s o f th e fu n c tio n s o f th e sta te . T o b e g in w ith , a n o tio n o f th e fu n c tio n o f th e sta te is e x p la in e d , as w ell a s so m e d iffe re n t c o n c e p ts o f th o s e fu n c tio n s . T h e n th e a u th o r c la s s ifie s th e fu n c tio n s o f th e sta te ta k in g in to a c c o u n t d iffe re n t c rite ria , s u c h as: th e d ire c tio n o f th e s ta te ;s a c tiv itie s to w a rd s o th e r s o c ia l s y s te m s , th e s p a tia l ra n g e o f th e e ffe c ts o f th e a c tiv itie s o f th e sta te , th e u n iv e rs a l d ire c tio n s in th e a c tiv itie s o f th e p u b lic a u th o rity s y s te m a n d th e g o v e rn in g b o d ie s m a k in g u p su c h a s y s te m . T h e a u th o r a ls o a tte m p ts to r e fe r to th e c o n te m p o ra ry re a litie s c o n n e c te d w ith th e g lo b a liz a tio n a n d in te g ra tio n p ro c e s s e s , try in g to a n s w e r th e q u e s tio n o f th e in flu e n c e o f th o s e fa c to rs o n th e fu n c tio n s o f th e s ta te . T h e to p ic u n d e rta k e n h e re c a n o n ly b e tre a te d as a p o s s ib le c o n trib u tio n to f u rth e r d is c u s s io n .