Radosław Biskup
Początki, organizacja i uposażenie Sambijskiej Kapituły Katedralnej w średniowieczu (XIII-XIV w.)
Studia Elbląskie 2, 21-59
2000
R A D O S Ł A W B IS K U P Toruń
S tudia E lb lą sk ie
11/2000
POCZĄTKI, ORGANIZACJA i UPOSAŻENIE SAM BIJSKIEJ KAPITUŁY KATEDRALNEJ
W ŚREDNIOW IECZU (X III-XIV w.)
K apituły katedralne w państw ie krzyżackim , które odgryw ały rolę w adm inist
row aniu diecezją podobny do tej, ja k ą w ypełniały ich św ieckie odpow iedniczki w E uropie Z achodniej i Ś ro d k o w ej1, pom im o podejm ow anych od początku XX w ieku badań nie doczekały się wielu opracow ań. Z ainteresow anie średniow iecz
nym i korporacjam i kanonickim i w R zeszy i we Francji w m ałym stopniu zainspiro
w ało historyków do podjęcia szerszych studiów nad kapitułą chełm ińską, p o m ezań
ską, w arm ińską i sam bijską2. D o tej pory pow stały zaledw ie trzy m onografie sensu stricto, traktujące o w ym ienionych przed chw ilą kapitułach. B runo P ottel3 oraz Johannes H oelge4 rozpatryw ali głów nie zagadnienia praw no-ustrojow e z dziejów kapituły chełm ińskiej i w arm ińskiej, natom iast badania prozopograficzne kapituł pruskich zainicjow ał na szerszą skalę M ario G lauert5. D okonania tego badacza w skazują na konieczność przeprow adzenia dokładnej analizy nie tylko źródeł pow stałych w Prusach, lecz przede w szystkim tych, które pochodzą z obszaru R zeszy, skąd rekrutow ała się zdecydow ana w iększość członków Zakonu K rzyżac
kiego. G runtow na kw erenda pozw oliła zidentyfikow ać i ułożyć biogram y w ielu kanoników pom ezań sk ich 6. Z apow iedzią i nam iastką badań, jak ie przeprow adził
1 P. H i n s с h i u s, S y s te m d e s k a th o lisc h e n K ir c h e n r e c h ts m it b e s o n d e r e r R ü c k sic h t a u f D e u ts c h la n d , B d. 2, B erlin 1 8 7 8 , s. 5 9 - 8 5 ; A . W e r m i n g h o f f , V e r fa s su n g s g e s c h ic h te d e r D e u tsc h e n K irc h e im M itte la lte r , B erlin 1 9 1 3 , s. 1 4 3 -1 5 0 ; H .E. F e i n e , K irc h lic h e R e c h tsg e c h ic h le . D ie k a th o lisc h e K irc h e , B d. 1, W eim a r 19 5 5 , s. 3 2 5 - 3 2 9 ; M . В o r g о 1 t e , D ie m itte la lte r lic h e K irc h e , M ü n ch en 1 9 9 2 , s.
1 0 2 - 1 0 8 ; H a n d b u c h d e r K irc h e n g e s c h ic h te , B d. 2 , T h. 2: D ie m itte la lte r lic h e K irc h e , hrsg. v o n H.
J e d i n , F reibu rg 1 9 6 8 , s. 2 9 4 —2 9 6 ; S . Z a c h o r o w s k i , R o z w ó j i u s tr ó j k a p itu ł p o ls k ic h , K raków 1 9 1 2 , s. 2 2 - 3 7 ; W .M . P l ö c h l , G e s c h ic h te d e s K irc h e n r e c h ts, Bd. 2 , W ien 1955, s. 1 3 9 -4 7 .
2 A . R a d z i m i ń s k i , O d k a ta lo g u d u c h o w n y c h d o k o m p u te r o w e j „ k o le k ty w n e j b i o g r a f i i ”. U w a g i o d a w n y c h i w s p ó łc z e s n y c h k ie ru n k a c h i te n d e n c ja c h w b a d a n ia c h ś r e d n io w ie c z n y c h i n o w o ż y tn y c h k a p itu ł k a te d r a ln y c h w h is to r io g r a f ii n ie m ie c k ie j, R o c zn ik i H isto r y c zn e, T. 6 0 :1 9 9 4 , s. 1 7 3 -1 8 4 ; t e n ż e , D u c h o w ie ń s tw o k a p itu ł k a te d r a ln y c h w P o ls c e X IV i X V w. n a tle p o r ó w n a w c z y m . S tu d iu m n a d r e k r u ta c ją i d r o g a m i a w a n su , T oruń 1995.
7 B . P o t t e l , D a s D o m k a p ite l v o n E rm la n d im M itte la lte r, L e ip z ig 1911. Z ob. tak że H. Z in s, K a p itu ła fr o m b o r s k a w c z a s a c h M ik o ła ja K o p e r n ik a , K om u n ik aty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie (d alej K M - -W ), T . 6 3 :1 9 5 9 , nr 4 , s. 3 9 9 - 4 3 4 .
4 J. H o e l g e , D a s C u lm e r D o m k a p ite l zu C u lm s e e im M itte la lte r , M itteilu n g en der L iterarischen G e se ls c h a ft M a so v ia , B d. 1 8 :1 9 1 3 , s. 1 3 4 -1 9 1 ; B d. 1 9 :1 9 1 4 , s. 1 1 6 -1 4 8 .
5 M . G l a u e r t , D a s D o m k a p ite l vo n P o m e s a n ie n . Von s e in e m A n fa n g b is zu m E n d e d e s 14.
J a h r h u n d e r ts , D is s. B erlin 1 9 9 4 (m a sz y n o p is).
6 T a m ż e , s. 6 2 - 1 9 6 .
2 2 RA D O SŁA W BISK UP
M ario G lau ert były w ydane przez A ntona E ich h o m a 7, A lfonsa M ańkow skiego 8 i H einza S ehlegelbergera 9 w ykazy prałatów i kanoników kapituły w arm ińskiej, chełm ińskiej i sam bijskiej. O prócz w spom nianych wyżej opracow ań traktujących przede w szystkim o organizacji, funkcjonow aniu i strukturze korporacji kanonic
kich p ow stało sporo w artościow ych prac zajm ujących się innym i aspektam i tej problem atyki. D ość bogaty dorobek naukow y — na tle ogólnego stanu badań
— cech u ją zag ad n ien ia w zajem nych relacji m iędzy Z akonem a kapitułam i kated
ralnym i archidiecezji ryskiej, w skład której w chodziły diecezje pruskie. Są to prace prezen tu jące z reguły te problem y w szerszym kontekście w zajem nych stosunków m iędzy Z ak o n em a pruskim duchow ieństw em katedralnym . N ależy w ym ienić w tym m iejscu prace Paula R e h a 10, B rigitte P o sch m an n 1', G ottfrieda F ro e lic h a 12, M ariana D y g o 13, Stefana K w iatk o w sk ieg o 14 i A ndrzeja R ad zim iń sk ieg o 15. O prócz opracow ań starających się objąć całokształt poruszanych w tym m iejscu zagadnień po w stało w iele ujęć analitycznych, pośw ięconych w ybranym zagadnieniom p raw no-ustrojow ym . Szczególnym zainteresow aniem cieszy się kw estia inkorporacji pruskich k apituł katedralnych. Polityką inkorporacyjną Zakonu w biskupstw ach inflanckich zajął się na początku X X w ieku Paul G irg en so h n 16, co spow odow ało p o djęcie badań nad czterem a kapitułam i pruskim i. W przypadku diecezji ch ełm iń skiej tem at ten podjął ju ż Johannes H o e lg e17 i K arol G ó rsk i18. Jednakże zarów no sam term in incorporatio w św ietle średniow iecznego praw a kanonicznego, ja k i m echanizm y p rzejm ow ania kapituły chełm ińskiej, pom ezańskiej i sam bijskiej przez K rzy żak ó w przedstaw ił dopiero w sw ych artykułach A ndrzej R a d z im iń sk i19.
7 A . E i c h h o r n , D ie P r ä la te n d e s e r m lä n d is c h e n D o m k a p ite ls , Z eisc h r ift für d ie G e sc h ic h te und A lte r tu m sk u n d e E rm la n d s (d alej = Z G A E ), B d . 3 :1 8 6 6 , s. 3 0 5 - 3 9 7 i 5 2 9 - 6 4 3 .
8 A . M a ń k o w s k i , P r a ła c i i k a n o n ic y k a te d r a ln i c h e łm iń s c y o d z a ło ż e n ia k a p itu ły d o n a s zy c h c z a s ó w , R o c z n ik i T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T oru niu (d alej = R T N T ), T . 3 3 :1 9 2 6 , s. 1 - 1 0 9 ; T.
3 4 :1 9 2 7 , s. 2 8 5 - 4 2 4 .
9 H. S c h l e g e l b e r g e r , S tu d ie n ü b e r d ie V e r w a ltu n g s o r g a n is a tio n d e s В is t h u m s S a m la n d im M itte la lte r , D is s . K ö n ig sb e r g 1 9 2 2 , s. 6 4 i n. (m a sz y n o p is).
10 P. R e h , D a s V e rh ä ltn is d e s d e u ts c h e n O r d e n s zu d e n p r e u s s is c h e n B isc h ö fe n im 13. J a h r h u n d e r t, Z eitsc h r ift d e s W e stp r e u ss isc h e n G e sc h ic h tsv e r e in s (d a lej = Z W G ), H f. 3 1 :1 8 9 6 , s. 3 7 - 1 4 9 .
11 B . P o s c h m a n n , B is tü m e r u n d D e u ts c h e r O r d e n in P r e u ß e n 1 2 4 3 - 1 5 2 5 . U n te r su c h u n g z u r V e r fa s su n g s - u n d V e r w a ltu n g s g e s c h ic h te d e s O r d e n s la n d e s , M ün ster 1962.
12 G . F г о e 1 i с h, D a s B istu m K u lm u n d d e r d e u ts c h e n O rd e n . E in B e itr a g z u r V e r fa s su n g s g e s c h ic h te d e s D e u ts c h -O r d e n s s ta a te s , Z W G , Bd. 2 7 :1 8 8 9 , s. 1 -9 9 .
13 M . D y g o , S tu d ia n a d p o c z ą tk a m i w ła d z tw a za k o n u n ie m ie c k ie g o w P r u s a c h ( 1 2 2 6 — 1 2 5 9 ), W a r sz a w a 199 2 .
14 S. K w i a t k o w s k i , S to su n e k z a k o n u k r z y ż a c k ie g o d o d ie c e z ji c h e łm iń s k ie j, w : Z p r z e s z ło ś c i d i e c e z j i c h e łm iń s k ie j, red. M . B i s k u p , T oruń 1 9 9 4 , s. 7 - 2 0 .
15 A . R a d z i m i ń s k i , B is k u p s tw a p a ń s tw a k r z y ż a c k ie g o w P ru sa c h XU1— X V w. Z d z ie j ó w o r g a n iz a c ji k o ś c ie ln e j i d u c h o w ie ń s tw a , T oru ń 199 9 .
16 P. G i r g e n s o h n , D ie I n k o r p o r a tio n s p o litik d e s D e u ts c h e n O rd e n in L i v la n d 1 3 8 7 - 1 3 9 7 , M itte ilu n g e n aus d e m G e b ie te der G e sc h ic h te L iv - E st- und K urlands (d alej = M G L E K ), B d. 2 0 :1 9 1 0 , s. 1 - 8 4 .
17 J. H o e l g e , D a s C u lm e r D o m k a p ite l, s. 1 3 7 -1 4 1 .
18 K. G ó r s к i, K a p itu ła c h e łm ż y ń sk a w c z a s a c h k r zy ża c k ic h , w : S tu d ia i s z k ic e z d z ie j ó w p a ń s tw a k r z y ż a c k ie g o , O ls z ty n 1 9 8 6 , s. 116.
79 A . R a d z i m i ń s k i , Z d z ie j ó w k s z ta łto w a n ia i o r g a n iz a c ji k a p itu ł k r zy ża c k ic h . I n k o r p o r a c je p r u s k ic h k a p itu ł k a te d r a ln y c h d o z a k o n u k r z y ż a c k ie g o , w : Z a k o n k r z y ż a c k i a s p o łe c z e ń s tw o p a ń s tw a w P r u s a c h , p o d red. Z .H . N o w a k a , T oruń 1 9 9 5 , s. 1 2 3 -1 3 5 ; t e n ż e , F u n d a c ja i in k o r p o r a c ja k a p itu ły
PO C ZĄ TK I. O R G A N IZA C JĄ i U P O SA ŻEN IE SA M B IJSK IEJ KAPITUŁY K A TED RA LN EJ.. 2 3
Podobnie sytuacja w ygląda z sam ym procesem fundacji pruskich kapituł katedral
nych. Co p raw d a prace Pottela, H oelgego i G lauerta rzucają dużo św iatła na te kw estie, ale w iele uzupełnień w noszą inne ujęcia z lat osiem dziesiątych i dziew ięć
dziesiątych naszego stu lecia20.
Sam bijska kapituła katedralna nie była do tej pory przedm iotem oddzielnych badań. N iep rzy d atn a je s t praca A ugusta R udolfa G ebsera21, b ęd ąca w łaściw ie
„kom entarzem ” do cytow anych w przypisach źródeł. Poza tym G eb ser korzystał obficie z kroniki S zym ona G runaua, której w artość historyczna była w ielokrotnie k w estionow ana22. Je d y n ą m onografią, która podejm uje w ątek organizacji sam bij- skiej kapituły katedralnej je st nie opublikow ana dysertacja H einza Schlegelber- gera23. T a praca je st pośw ięcona w łaściw ie św ieckiem u i duchow nem u aparatow i u rzędniczem u zarządzającem u diecezją, którego istotnym elem entem była z pew nością kapituła katedralna. N iew ątpliw ą zaletą je st dodatek zaw ierający m.in.
w ykazy biskupów , w ójtów , kanoników i innych urzędników . P rzyczyną m ałego zain tereso w an ia historyków diecezją sam bijską je st dość uboga b aza źródłow a. N ie zachow ały się statuty kapituły sam bijskiej24 i dlatego podstaw ą p o zostaje Urkun- denhuch des B isth u m s Sam land. Ponadto zachow ały się statuty sy n o d aln e25, statuty biskupów sam bijskich regulujące życie niższego kleru i ludności p ru sk iej26 oraz niezw ykle interesujący kopiarz z U ppsali, zaw ierający dokum enty m ów iące g łów nie o organizacji duchow ieństw a w czterech diecezjach p ru sk ich 27. N iniejszy rozdział je st pró b ą przedstaw ienia organizacji kapituły sam bijskiej w oparciu o w spom niane źródła oraz dotychczasow ą historiografię.
1. F U N D A C JA K A PIT U Ł Y SA M B IJSK IE J
Fundacja sam bijskiej kapituły katedralnej nastąpiła podczas spraw ow ania go d ności biskupa przez czło n k a Z akonu K rzyżackiego K rystiana von M ühlhausen (1 2 7 5 /6 -1 2 9 5 ). B iskup ten przebyw ał przez niem al cały czas trw ania pontyfikatu
k a te d r a ln e j w C h e łm ż y oraz. z a ła m a n ie m is ji d o m in ik a ń s k ie j w P ru sa c h w p o ło w ie X III w ie k u . Z ap isk i H isto r y c zn e (d a lej = Z H ), T . 5 6 :1 9 9 1 , s. 7 - 2 4 ; t e n ż e , D e r D e u tsc h e n O rd e n u n d B isc h ö fe u n d D o m k a p ite l in P r e u s se n , w : R itte r o r d e n u n d K irc h e im M itte la lte r , O rdin es M ilita res. C o llo q u ia T o ru n ie n sia H isto rica , T . 9, red. Z .H . N o w a k , T oruń 199 7 , s. 4 1 - 6 0 .
2,1 A . R a d z i m i ń s k i , F u n d a c ja , p a ssim ; t e n ż e . Bisk u p stw a , s. 3 1 - 5 7 ; J. P o w i e r s k i , O p o c z ą tk a c h m ia s ta C h e łm ż y i k a p itu ły c h e łm iń s k ie j (c h e łm ż y ń sk ie j), w: O jc z y z n a b liż s z a i d a ls z a . S tu d ia h is to r y c z n e o fia r o w a n e F e lik s o w i K ir y k o w i w 6 0 -tą r o c z n ic ę u ro d zin , red. J. C h r o b o c z y ń - s k i , A. J u r e c z k o , M. Ś l i w a , K rak ów 19 9 3 , s. 1 0 1 -1 2 3 .
21 A .R . G e b s e r , G e s c h ic h te d e r D o m k ir c h e z.u K ö n ig s b e r g u n d d e s B isth u m s S a m la n d , K ö n ig s berg 1835.
22 J. D w o r z а с z к o w a. K ro n ik a p r u s k a S z y m o n a G ru n a u a j a k o ź r ó d ło h is to r y c z n e . Stu d ia Ź r ó d ło z n a w c z e , (d a lej = S Ź ), T . 2 :1 9 5 8 , s. 1 1 9 -1 4 7 .
27 H. S c h l e g e l b e r g e r , S tu d ie n , s. 1 5 -2 5 . 24 A . R a d z i m i ń s k i , B isk u p stw a , s. 10.
25 D ie s a m la n d is c h e D iö c e s a n s y n o d e n , hrsg. vo n F. H i p 1 e r, P D E , Bd. 2 9 :1 8 9 7 , s. 1 0 8 -1 1 4 ; C h. K r o l l m a n n . E in e m e r k w ü r d ig e s a m la n d is c h e U rk u n d e, A ltp r e u ssisc h e F o r sch u n g e n (d alej
= A F ), B d. 11: 1 9 3 4 , s. 3 6 - 3 8 .
26 H .F. J a c o b s o n , G e s c h ic h te d e r Q u e lle n d e s k a th o lisc h e n K ir c h e n r e c h ts d e r P r o v in z e n P r e u s se n u n d P o s e n m it U rk u n d e n u n d R e g e s te n . B d. 1, K ö n ig sb e r g 18 3 7 , s. 1 2 7 -1 3 6 .
27 A . К о 1 b e r g , E in p r e u s s is c h e s F o rm e lb u c h d e s 15 J h rs, Z G A E , Bd. 9 : 1 8 8 7 - 1 8 9 0 , s. 2 7 3 - 3 2 8 .
24 RA DO SŁAW BISK UP
w rodzinnej T uryngii, a źródła w skazują, że odw iedził Prusy zaledw ie dw a razy.
Podczas drugiego pobytu doprow adził 1 stycznia 128 5 roku28 do fundacji kapituły katedralnej. Istnieją je d n ak ślady św iadczące o istnieniu sam bijskiego kolegium kanonickiego przed 1 2 8 5 rokiem (a przynajm niej prepozytury), p ow ołanego do życia w E rfurcie. P oczątkow o autorzy m onografii o K rystianie von M ühlhausen
— Karl H erquet29 i M ax P erlbach30 — nie byli zgodni co do interpretacji jed y n eg o źródła jak im dysponow ali w 1 8 7 4 roku. Jest to pieśń satyryczna M ikołaja z Bibery, gdzie w kąśliw y sposób zostały opisane uroczystości pow ołania do życia sam bij
skiego kolegium kanonickiego w kościele św. Paw ła w Erfurcie. Streszczenie tego utw oru zaw ierają prace w spom nianych w cześniej historyków 31. M ikołaj z B ibery podał, że biskup sam bijski obdarzył doktora dekretów z Erfurtu, H enryka von K irchberg godn o ścią prepozyta sam bijskiej kapituły katedralnej i nakazał mu obsadzić pozostałe prałatury i kanonie w tak nietypow o tw orzonej korporacji. Pieśń ukazuje też klim at panujący w okół biskupów sam bijskich, którzy byli znani z tego, że są w szędzie, tylko nie w swojej diecezji, że w K ościele sam bijskim panuje zw yczaj, jak o b y „w ałęsający się” poza sw oją diecezją duchow ni otrzym yw ali podw ójne uposażenie. W tym m iejscu autor „skarży się” , że przez to nie m ógłby otrzym ać z rąk H enryka von K irchberg prebendy. W innym m iejscu podaje, że sam bijskie prebendy były tak m ało w artościow e, że nie starałby się o nie naw et w ieśniak. U roczystość rozdzielenia prebend i kanonii m iała odbyć się w niezw ykle uroczystej atm osferze w obecności w ielu duchow nych. T aka antynom ia pom iędzy opraw ą uroczystości a jej przedm iotem m iała zapew ne zaostrzyć ironię w y m ierzo ną w duchow nych diecezji sam bijskiej.
M iejsce ew entualnego utw orzenia korporacji kanonickiej nie było bynajm niej p rzypadkow e. P oprzednik K rystiana, H enryk von Strittberg zrezygnow ał w ukła
dzie z 2 2 lutego 1 2 7 0 roku z dochodów biskupstw a sam bijskiego w zam ian za rentę w y płacaną w E rfurcie w w ysokości 8 0 grzyw ien srebra ro czn ie32. R ów nież obecność w E rfurcie K rystiana von M ühlhausen je st w ielokrotnie p o św iadczona źródłow o33. B ezproduktyw na działalność (z punktu w idzenia interesów diecezji) duchow nych sam bijskich m ogła stać się przedm iotem krytyki ze strony erfurckiego kleru. H erquet odrzucał m ożliw ość fundacji kapituły w Erfurcie, uznając ją za inw encję tw órczą M ikołaja z B ibery34. M ax Perlbach natom iast uw ażał, że rozdzielając prałatury i kanonie znaczącym duchow nym , uposażonym ju ż w innych kapitułach — K rystian chciał podnieść prestiż sw ego biskupstw a. H istoryk ten um ieszczał fundację kapituły z prepozyturą H enryka von K irchberg przed 2 9
28 U rk u n d e n b u c h d e s B isth u m s S a n d a n d (d alej = U B S ), hrsg. C .P . W o e l k y , H. M e n d t h a l , L e ip z ig 1 8 9 1 , nr 139.
29 K. H e r q u e t , K r is ta n vo n M ü h lh a u sen . B is c h o f von S a m la n d ( 1 2 7 6 - 1 2 9 5 ) , H a lle 187 4 . 70 M . P e r 1 b а с h, C h r istia n vo n M ü h lh a u se n d e r z w e ite B is c h o f von S a m la n d ( 1 2 7 6 - 1 2 9 5 ) , N e u e M itte ilu n g e n aus d e m G e b ie te h isto risch -a n tiq u a risch en F o rsch u n g en (d alej = N M H A F ), B d. 1 3 :1 8 7 4 , s.
3 6 8 - 3 9 2 .
71 T a k ż e K. H e r q u e t. Z u r P r e u s s is c h e n B isth u m s g e sc h ic h te d e s 13. J a h rh u n d e rts, A ltp r e u ssisc h e M o n a tssc h r ift (d a lej = A M ), B d . 1 3 :1 8 7 4 , s. 5 5 5 - 5 6 2 ; t e n ż e , M a g is te r H e in ric h von K ir c h b e r g u n d d ie s ä m la n d is c h e P frü n d e n v e r th e ilu n g d e s C a rm e n sa tiric u m , N M H A F , Bd. 1 3 :1 8 7 4 , s. 3 0 3 - 3 0 7 .
72 U B S , nr 9 5 .
77 U B S , nr 125, 128, 143, 150, 155, 157, 163, 166, 167.
74 K. H e r q u e t , K r is ta n vo n M ü h lh a u se n , s. 35 p o d a je, ż e p ieśń M ik o ła ja z B ib ery p o w sta ła w latach 1 2 8 1 - 1 2 8 2 .
PO CZĄ TK I. O R G A N IZA C JA i U P O SA ŻEN IE SA M B IJSK IEJ KAPITUŁY KATEDRALNEJ.. 25
listopada 1276 roku35. T eza ta nie została jed n ak podparta w zm ianką źródłow ą.
D latego ew en tu aln ą fundację kapituły należałoby um ieścić pom iędzy 11 m aja 1276 (p ierw sza w zm ian k a o K rystianie von M ühlhausen jak o biskupie sam bijskim ) a 10 listo p ad a 1281 roku, kiedy pośw iadczony je st doktor dekretów i prepozyt sam bijski H enryk von K irchberg36. Ten ostatni dokum ent je st jedynym aktow ym źródłem zaw ierający m ślad istnienia prepozytury sam bijskiej przed 1 stycznia 1285 roku.
W edług M ik o łaja z Bibery skład sam bijskiego kolegium kanonickiego przedstaw iał się n a stęp u jąco 37:
prepozyt: H enryk von K irchberg kustosz: O tto von Sulzbach (prepozyt)
dziekan: H ugo (m iał rzekom o odm ów ić przyjęcia prebendy) scholastyk: G ünther
kanonicy: A rnold von S trassbourg (kanonik z H alberstadt)
E rich, m argrabia brandenburski (kanonik z M agdeburga) H erm ann von A nhalt (prepozyt kapituły z H alberstadt) H ugo
Ż aden z w ym ienionych prałatów i kanoników nie w ystępow ał w otoczeniu K rystiana von M ühlhausen, a niezw ykle w ątła podstaw a źródłow a, w ym ieniająca je d y n ie prepozyta rzekom ej kapituły, nakazuje podchodzić z ogrom ną ostrożnością do faktu ew entualnego istnienia sam bijskiego kolegium kanonickiego w Erfurcie.
Pierw sza, udokum entow ana źródłow o fundacja nastapiła podczas drugiego pobytu K rystiana w Prusach, 1 stycznia 1285 roku38. Z biegła się ona w czasie z analogicznym procesem tw orzenia pom ezańskiego kolegium kanonickiego w la
tach 1 2 8 4 -1 2 8 5 39. W akcie fundacyjnym w ystaw ionym w K rólew cu nie m a żadnej w zm ianki o w cześniejszym istnieniu jakiejkolw iek korporacji kanonickiej40. K api
tuła, u stan o w io n a w obecności m istrza krajow ego K onrada von T hierberg, składała się z prepozytury, dziekanii i czterech kanonii. Pierw sze sześcioosobow e kolegium utw orzyli członkow ie konw entu krzyżackiego z M ühlhausen41:
prepozyt: Z ybota (Sybothon) dziekan: R einfryd
K onrad Biały (A lbus) H enryk de H ochheim G ottschalk
T eodory к
M ożna zauw ażyć, że w tym akcie fundacyjnym zostały nagrom adzone w szelkie d o św iad czen ia w ładz Z akonu, zdobyte w cześniej w trakcie tw orzenia kapituł
35 M . P e r l b a c h , C h ristia n von M ü h lh a u se n , s. 3 7 5 . 36 U B S , nr 10 0 i 121.
37 М . P e r 1 b а с h, C h r istia n von M ü h lh a u sen , s. 3 7 5 . W n a w ia sa ch p od an e g o d n o śc i p ia sto w a n e w tym c z a s ie p r z ez w y m ie n io n e o s o b y .
38 U B S , nr 139.
39 P r e u s s is c h e s U rk u n d e n b u c h (d alej = P U B ), Bd. 1/2, hrsg. R. P h i l i p p i , C .P . W o e l k y , A. S e r a p h i m , K ö n ig sb e r g 1 8 8 2 -1 9 0 9 . nr 4 3 4 , 4 3 9 i 4 5 6 .
40 U B S , nr 139 (q u o d n o s te r e p is c o p a tu s S a in b ie n sis u sq u e a d te m p o r a n o s tr a c a r u it c o lle g io c a n o n ic o r u m ).
41 Κ. H e r q u e t, K ris ta n von M ü h lh a u se n , s. 3 1 - 3 2 ; A . R a d z i m i ń s k i , B isk u p stw a , s. 49.
26 RA DO SŁAW BISKUP
w trzech pozostałych biskupstw ach42. Tem u sześcioosobow em u grem ium , m ające
m u stanow ić korporację katedralną na Sam bii, nadano regułę krzyżacką43. O prócz przyjęcia reguły krzyżackiej dokum ent zaw ierał kilka istotnych postanow ień, które naruszały sam odzielność korporacji kanonickiej, decydującą o jej podm iotow ości w obec innych instytucji i osób praw nych: sam odzielność typow ą dla kapituł k atedralnych, ukształtow aną w XII i XIII w ieku44. O to bow iem m istrz krajow y Prus, K onrad von T hierberg, zastrzegł sobie praw o zatw ierdzania kandydatów na kanonie w przypadku, gdy biskup i kapituła zechcieliby pow iększyć grono kanoników . D odatkow o now e kanonie m iały być obsadzone duchow nym i krzyżac
kim i45. O tym , że 1 stycznia 1285 roku pow ołano kapitułę będącą jednocześnie konw entem duchow nych krzyżackich św iadczyło praw o w izytacji kanoników przez pełnom ocników (visitatores) w ielkiego m istrza. W skład w izytacji m iał w chodzić fr a te r sa cerd o s (...) assum pto sibi socio fra tre sacerdote dicti ordinis46. Jak słusznie zauw ażył H artm ut B oockm ann, za spraw ą reguły krzyżackiej i idących za tym w pływ ów centralnych w ładz Zakonu na życie sam bijskiego kolegium kapitulnego, biskup i kanonicy staw ali się dyscyplinarnie zależni od w ielkiego m istrza47.
P om im o, że akcja praw na dokum entu fundacyjnego m iała m iejsce w K rólew cu
— stolicy diecezji, to jed n a k członkow ie kapituły przebyw ali na obszarze baliw atu T uryngii, w m acierzystym M ühlhausen48. Z ybota m iędzy 30 m arca 127749 a 7 w rze
śnia 1296 roku50 pełnił funkcję plebana kościoła parafialnego św. B łażeja w Starym M ieście M ü h lh au sen 51. W dokum entach najczęściej w ystępow ał ja k o sędzia polu
bow ny oraz św iadek transakcji zaw ieranych przez Zakon; posiadał w łasną pie
częć52. D w ukrotnie też je s t pośw iadczony ja k o kom tur Starego M iasta M ühl
hausen53. P ojaw ienie się R einfryda na dziekanii sam bijskiej w now o ufundow anej kapitule je s t ostatnią w zm ianką źródłow ą o tej osobie54. Pierw szy raz je st pośw iad
czony w 1267 roku ja k o brat Zakonu K rzyżackiego w M ühlhausen55. Spośród w ym ienionych dalej czterech kanoników m ożna spotkać w środow isku Zakonu
42 M . G l a u e r t , D a s D o m k a p ite l, s. 2 8 - 4 3 ; J. H o e l g e , D a s C u lm er, s. 1 3 5 -1 3 9 ; B. P o t t e l , D a s D o m k a p ite l von E n n la n d , s. 3; A. R a d z i m i ń s k i , F u n d a c ja i in k o r p o r a c ja , p a ssim ; t e n ż e , Z d z ie jó w , s. 1 2 3 - 1 3 7 ; t e n ż e , B isk u p stw a , s. 4 6 - 4 7 .
47 U B S , nr 139 (u t p e r o m n ia se c u n d u m c o n s titu c io n e s re g u le p r e d ic ti h o s p ita lis v iv a n t in c o m m u n i).
44 М . В o r g o 11 e, D ie m itte la lte r lic h e K irc h e , s. 3 8 - 4 7 ; W .M . P 1 ö с h I, G e s c h ic h te d e s K ir c h e n rech ts, B d . 2 , W ie n 1 9 5 5 , s. 1 3 9 -1 4 7 ; A . R a d z i m i ń s k i , D u c h o w ie ń s tw o , s. 1 3 -5 7 .
45 U B S , nr 139 ( P r e te r e a s i n u m eru m c a n o n ic o r u m e c c le s ie n o s tr e a u g e r e d e c r e v im u s , h o c lam d e n o s tr o q u a m d e c a p itu li n o s tr i c o n s ilio p e r a g a tu r , ita q u o d p e r s o n a m e lig e n d a m v e l p e r s o n a s d e g r e m io d ic ti o r d in is d e c o n s e n su e t l i c e n d a m a g is tr i P r u s c ie c o m m u n ite r a ssu m a m u s).
4ft T a m ż e .
47 H. B o o c k m a n n , Z a k o n k r zy ża c k i. D w a n a ś c ie r o z d z ia łó w j e g o h isto rii. W a rsza w a 1998, s. 2 1 7 .
48 K. H e r q u e t , K r is ta n v o n M ü h lh a u se n , s. 3 1 - 3 2 .
49 U rk u n d e n b u c h d e r D e u ts c h o r d e n s b a lle i T h ü rin g en (d alej = U D T ), B d. 1, hrsg. K .H . L a m p e , Jena 1 9 3 6 , nr 2 8 1 .
50 U D T , nr 5 8 8 .
51 K o ś c ió ł ten Z a k o n o tr z y m a ł o d króla n ie m ie c k ie g o H enryka VII 2 2 w r ze śn ia 1227 r. U D T , nr 46.
52 U D T , nr 5 3 8 .
57 U D T , nr 3 5 9 i 5 8 8 ; K. H e r q u e t , K r is ta n vo n M ü h lh a u sen , s. 3 1 - 3 2 . 54 U B S , nr 139.
55 U D T , nr 2 0 2 .
PO C ZĄ TK I. O R G A N IZA C JA i U P O SA ŻEN IE SA M B IJSK IEJ KAPITUŁY KA TED RA LNEJ.. 27
K rzyżackiego w M ühlhausen jed y n ie K onrada B iałego (A lbus) i H en ry k a de H ochheim . O ile ten pierw szy je st w spom niany zaledw ie raz, 20 lutego 1284 roku ja k o czło n ek konw entu w M ühlhausen56, to H enryk de H ochheim spraw ow ał liczne urzędy n a obszarze baliw atu turyńskiego. Już 24 w rześnia 1275 roku je st w y m ie niony w śród K rzyżaków z konw entu w M ühlhausen57. Od 9 października 12845s do
1287 roku — a w ięc w czasie, kiedy został kanonikiem kapituły sam bijskiej — był kom turem w N ägelstedt. W 1287 roku w ystępow ał jak o kom tur krajow y T u ry n g ii59, a od 14 p aźd ziern ik a 1290 do 12 lutego 129260 funkcjonow ał ponow nie ja k o kom tur N ägelstedt. W 1292 roku piastow ał — m iędzy 8 m aja a 30 w rześnia61 — po raz drugi urząd kom tura krajow ego T uryngii, po czym niespodziew anie w tym sam ym roku (13 listopada) pojaw ia się na jed n y m z dokum entów jak o kom tur H alle62. Jako taki w y stęp o w ał jeszcze w 1293 roku63. Siódm ego kw ietnia 1294 był obecny w M ühlhausen przy drugiej fundacji kapituły sam bijskiej po raz trzeci ja k o kom tur N äg elsted t64. N ie w iadom o, czy H enryk de H ochheim był duchow nym krzyżackim ; p ośrednio w skazyw ałoby na to nadanie kanonii w kapitule sam bijskiej w 1285 roku. Jeżeli tak, to ten przebieg kariery byłby jed n y m z przykładów kariery duch o w n eg o krzyżackiego w św ieckich strukturach w ładzy Zakonu na obszarze Rzeszy.
Nie m a żadnego śladu działalności wyżej w ym ienionych K rzyżaków ja k o kanoników sam bijskich. Nie m ożna rów nież odnaleźć w źródłach prób u rzeczy w is
tnienia m odelu w spólnoty kanonickiej zarysow anego 1 stycznia 1285 roku, dlatego m ożna stw ierdzić, że istnienie sam bijskiej kapituły kanonickiej ograniczyło się je d y n ie do jej pow ołania. M otyw y ufundow ania kapituły sam bijskiej — w obec p o zo staw an ia b iskupa K rystiana poza diecezją — m ogły być rozm aite. Być m oże m istrz krajow y K onrad von T hierberg, w ykorzystując m echanizm y w ypracow ane podczas p o w staw an ia kapituły pom ezańskiej chciał za jed n y m zam achem zor
g anizow ać całkow icie podporządkow aną w ielkiem u m istrzow i kapitułę sam bijską.
Nie m ożna też w ykluczyć, że K rystian dążył do utw orzenia kapituły nie tyle p ro p te r fid e s katholica, co dla zam knięcia ust krytykom kleru sam bijskiego w T uryngii. P rzem aw iałby za takim poglądem brak w zm ianki o jak im k o lw iek uposażeniu kanoników oraz siedzibie kapituły w diecezji sam bijskiej. W ydaje się, że to o tej fundacji i sposobie „funkcjonow ania” kapituły sam bijskiej w M ühl
hausen w yraził się w gorzkich słow ach biskup Zygfryd von R egenstein w 1302 roku65.
56 U D T , nr 3 8 9 . 57 U D T , nr 2 7 3 . 58 U D T , nr 4 0 1 .
w U D T , nr 4 3 3 . Z ob . U. A r n o 1 d, K o n r a d vo n F eu ch tw a n g e n , w : Z a k o n k rzy ża c k i. Z Z ie m i Ś w ię te j n a d B a łty k , T oru ń 1 9 9 6 , s. 7 9 .
60 U D T , nr 4 8 8 i 5 1 2 . 61 U D T , nr 5 1 6 i 5 2 9 . 62 U D T , nr 5 3 4 . 63 U D T , nr 5 4 6 . 64 U B S , nr 164.
65 U B S , nr 2 0 0 ( ip s o s , s i a u d e m u s n o s tr is s u c c e s o r ib u s v e l c e r te s u p e r io r ib u s a p e r ir e , p r o p t e r n e g lig e n c ia m , n e d ic a m u s , a v a r ic ia m , ut s o li h a b e r e n t, q u o d p lu r ib u s f u e r a t in p a rc ie n d u m , d is p e r s o s p e r p r o v in c i a s re liq u e ru n t, d u m e is v ic tu m q u e m c u m q u e tr ib u e r e m in im e c u r a v e r u n t).
2 8 RADO SŁAW BISK U P
O stateczn ie sam bijska kapituła katedralna została ufundow ana 7 kw ietnia 1294 roku w M ü h lh au sen 66. W ystaw cą dokum entu fundacyjnego był biskup Krystian.
Była to w ięc kolejna inicjatyw a biskupa sam bijskiego, aby pow ołać do życia kapitułę67. P ow ołanie sam bijskiej kapituły katedralnej m ogło być zbieżne z linią polityczną K onrada von F euchtw angen, św iadka fundacji, który od 30 kw ietnia 1292 roku — kiedy to po raz pierw szy jest w zm iankow any jak o w ielki m istrz
— pro w ad ził politykę w ew nętrznego w zm acniania Z akonu osłabionego po utracie posiadłości w Ziem i Św iętej68. Z pew nością służyło tem u zacieśnienie kontaktów z d u chow ieństw em pruskim 69, ja k rów nież popraw ne stosunki z arcybiskupem ryskim Janem II70. P rzychylność m etropolity ryskiego dla pow ołania kapituły sam bijskiej znalazła odbicie w dokum encie biskupa K rystiana. Podobnie jak dziew ięć lat w cześniej kapituła sam bijska m iała składać się z prepozyta, dziekana ip re la ti) i czterech kanoników pochodzących z Z akonu K rzyżackiego71. W yraźnie został położony nacisk na to, by kolegium kanonickie tw orzyli bracia krzyżaccy p rzebyw ający w Prusach: prepozyt T eodoryk został określony ja k o in C ungesberc m orans, a o Janie z C lare (Johann de Toruń) w ym ienionym na końcu w szeregu kanoników (być m oże z racji m łodego wieku) w iadom o, że jak o jeden z pierw szych duchow nych kapitulnych pochodził z terenów p ru sk ich 72. Skład kapituły przed
staw iał się następująco:
prepozyt: T eodoryk
dziekan: T eodoryk z Freiburga kanonicy: G erw in z W estfalii
H enryk/H eidenryk Stango H eidenryk
Jan z Clare
Sied zib ą kapituły m iał być zam ek biskupa sam bijskiego w S chónew ick, a ja k o uposażenie przekazano kanonikom obszar (p u lk a ) Q u edenau73. A by uzyskać obraz podstaw , n a jak ich opierała się organizacja kapituły sam bijskiej, trzeba odw ołać się do ustroju kapituły chełm ińskiej, który stanow ił dla K rystiana punkt odniesienia74.
Proces k ry stalizow ania się organizacji chełm ińskiej kapituły katedralnej w duchu reguły krzyżackiej szczegółow o prześledził Johannes H oelge75 i A ndrzej R adzim iń
66 U B S , nr 164.
67 A . R a d z i m i ń s к i, B isk u p stw a , s. 52.
ftX U . A r n o l d , K o n r a d vo n F e u c h tw a n g e n , s. 6 0 - 1 0 2 . 64 T a m ż e , s. 87.
70 H. S c h m a u c h , D ie B e s e tzu n g d e r B istü m e r im D e u ts c h o r d e n s s ta a te (b is zu m J a h re 1 4 1 0 ), Z G A E , B d . 2 1 : 1 9 2 0 - 1 9 2 3 , s. 15.
71 U B S , nr 164 (s e x c a n o n ia s in stitu im u s e t p r e h e n d a s ita q u o d q u a tu o r s in t c a n o n ie e t p r e b e n d e s im p lic e s e t in d u a b u s a liis s in t p r e la ti, s c il ic e t p r e p o s itu s e t d e c a n u s, n o n a liu n d e s e d s o lu m e x f r a tr ib u s c le r ic is n o s tr i o r d in is a s su m e n d i).
72 C h . К r o 11 m a n n, P e r s o n a lie n d e r s a m la n d is c h e B isc h ö fe d e s 14 J h rs, A ltp r e u ssisc h e G e s c h lec h te r k u n d e (d a lej = A G ), Bd. 2 :1 9 2 8 , s. 39^Ю ; J. P o w i e r s k i , J a n C la re , S B P N , T. 2 , pod red.
Z. N o w a k a , G d a n sk 19 9 4 , s. 2 7 7 ; M. P e r l b a c h , Z u r V o rg e s c h ic h te d e s B isc h o fs J o h a n n e s 1 C la r e von S a m la n d ( 1 3 1 0 - 1 3 2 1 ) . E in K a p ite l a u s d e r p r e u s s is c h e n K irc h e n g e s c h ic h te , A M , Bd. 3 8 :1 9 0 1 , s. 5 5 2 - 5 6 7 .
73 O u p o sa ż e n iu zo b . niżej.
74 U B S , nr 164 ( i их ta m o r e m e t c o n su e tu d in e m , q u a m in ta lib u s s e r v a t C u lm e n s is e c c le s ia n o s tr i o r d in is ).
75 J. H o e l g e , D a s C u lm e r D o m k a p ite l, s. 1 3 7 -1 4 1 .
PO C ZĄ TK I. O R G A N IZA C JA i U PO SA ŻEN IE SA M B IJSK IEJ KA PITUŁY KA TED RA LNEJ.. 2 9
ski76. U fu n d o w an a 22 lipca 1251 roku kapituła chełm ińska była do 1264 roku urząd zo n a w oparciu o regułę augustiańską77. Jednakże w w yniku inkorporacji kapituły p rzez Z akon, kanonicy przyjęli regułę i habit krzyżacki. D odatkow o czło n k o w ie kolegium kanonickiego m ogli rekrutow ać się w yłącznie spośród kleryków k rzy żack ich 78. T e sam e rozw iązania przew idyw ał dokum ent fundacyjny K rystiana, przy czym zaw ierał także zapis dotyczący w yboru biskupa, który m iał p ochodzić w yłącznie z szeregu duchow nych Z akonu79. Pom im o podkreślenia w ob y d w u dokum entach fundacyjnych ogrom nego w pływ u w ładz św ieckich Z akonu na kapitułę, m iała ona z pew nością takie sam e praw a, jakie przysługiw ały innym k ap itu ło m na m ocy praw a kanonicznego80.
U fu n d o w an a w takim kształcie kapituła sam bijska zaczęła norm alnie fu n k cjonow ać po śm ierci K rystiana 3 w rześnia 1295 roku81. Jego następca — Z ygfryd von R eg en stein , który ja k o biskup sam bijski pojaw ia się pierw szy raz 26 kw ietnia 1296 ro k u 82 — od początku spraw ow ania pontyfikatu przebyw ał na terenie sw ojej diecezji. O b ecn o ść biskupa oraz kanoników na terenie Sam bii była najw ażniejszym w arunkiem istn ien ia kapituły ja k o podm iotu m ającego decydujący głos w spraw ach d u chow ych oraz św ieckich zw iązanych z zarządzaniem diecezją. Po dw óch latach od m o m entu fundacji, za spraw ą w ielkiego m istrza K onrada von F euchtw angen83, pojaw iły się takie okoliczności, dzięki którym sam bijskie kolegium kanonickie m ogło realizo w ać ideał w spólnego życia {vita com m unis). W Elblągu 17 kw ietnia 1296 roku w ielki m istrz w ystaw ił dokum ent, w którym — za radą m istrza krajow ego M ein h ard a von Q uerfurt — nadał kapitule sam bijskiej praw o patronatu kościoła parafialn eg o w K rólew cu cum om ni iure tenendum et ac perpetuo p o ssid e n d u m M. P rzyczyną p rzyznania praw a patronatu fary św. M ikołaja w Starym M ieście K rólew cu był brak rezydencji, który uniem ożliw iał nie tylko odpraw ianie liturgii {officium divinum ), lecz także w ykonyw anie czynności adm inistracyjnych, przy których konieczne było stanow isko kapituły85. Fakt uzyskania stałego m iejsca rezydencji w Starym M ieście K rólew cu H einz Schlegelberger całkow icie p o m i
nął86, ch o ciaż zdecydow ana w iększość akcji praw nych z udziałem kapituły w latach
76 A . R a d z i m i ń s k i , Z d z ie j ó w , s. 128.
77 U rk u n d e n b u c h d e s B isth u m s C u lm (d alej = U B C ), Bd. 1, bearb. C .P . W o e l k y , D a n z ig 1 8 8 5 , nr 2 9 ; J. H o e 1 g e , D o s C u h n er D o m k a p ite l, s. 1 3 4 -1 3 5 .
78 A . R a d z i m i ń s k i , Z d z ie jó w , s. 128.
79 U B S , nr 16 4 ( h ic q u i a b e is d e m ex fr a tr ib u s n o s tr i o r d in is (...) e le c tu s s iv e p o s tu la tu s fu e r it in e p is c o p u m ).
80 U B S , nr 139 ( d a n d o p r e d i c t i s c a n o n ic is lu s c a n o n ie p le n a r ie o r d in a n d i e t fa c ie n d i o m n ia , q u e c a n o n ic is c u iu s lib e t e c c le s ie k a th e d r a lis c o n p e tu n t sec u n d u m c a n o n ic a institu ta)', U B S , nr 164 (e t h ic [...] e le c tu s s iv e p o s tu la tu s fu e r it in e p is c o p u m , c a n o n ic a m v el p r e la tu m p e r e le c tio n e m seu p o s t u l a t i o n e m e o r u n d e m e t r e c e p tio n e m c a n o n ic a m , c a n o n ic u s c a n o n ie e t p r e b e n d e , p r e la t u s p r e la t u r e e t e p is c o p u s s iv e e le c tu s se u p o s tu la tu s ius, q u o d iu x ta s a n c tio n e s c a n o n ic a s e t e le c tio n e s e u p o s t u l a t io n e s i b i c o m p e tit, p l e n a r i e c o n s e q u a tu r ).
81 U B S , nr 176.
82 U B S , nr 179.
83 O d z ia ła ln o śc i K onrada v o n F e u c h tw a n g e n na teren ie Prus zo b .: U . A r n o l d , K o n r a d vo n F e u c h tw a n g e n , s. 8 7 - 8 8 .
84 U B S , nr 178.
85 Ib id em (p r o p t e r p r o v is io n u m n e c e s s a r a r iu m p e n u r ia m e t lo c i c e r ti se u m a n s io n is c a r e n c ia m p e r d o m o s n o s tr o s h in c in d e d is p e r s o s a d c e le b r a c io n e m d iv in o r u m in d y o c e s i su a e s s e p e n itu s in p o te n te s ).
86 H. S c h l e g e l b e r g e r , S tu d ie n , s. 18.
3 0 RA DO SŁAW BISK U P
1 2 9 4 -1 3 0 2 o dbyła się w łaśnie w K rólew cu87. K anonicy otrzym ali praw o w ybudo
w ania k o ścio ła katedralnego na obszarze parafii. Z apew ne kościół parafialny pełnił funkcję katedry do czasu jej ufundow ania 11 stycznia 1302 roku88. Przyznanie w ieczystego praw a patronatu kościoła parafialnego m iało też inne konsekw encje w ypływ ające ze specyfiki ów czesnego praw a kanonicznego. O kreślenie cum pleno iure o znaczało, że patron m ógł sam odzielnie podejm ow ać decyzje zarów no w spraw ach dotyczących wiary (spiritualia), ja k i doczesnych (tem poralia), z którym i nierozerw alnie zw iązane były w szelkie dochody89. P ostanow ienia w oby
dwu tych sferach zaw ierał dokum ent w ielkiego m istrza. K anonicy otrzym ali zupełnie w o ln ą rękę jeżeli chodzi o odpraw ianie liturgii i obsadę probostw a.
Św iadczy o tym zapis zaw ierający w szystkie m ożliw e rozw iązania: posługę mieli spraw ow ać w szyscy kanonicy, albo jeden z nich, albo w ybrany kapłan90. O prócz tego kano n icy m ogli skorzystać z dobrodziejstw w ypływ ających z praw a patronatu w sferze m aterialnej. Z apis, że ius pa tro n a tu s m oże być przeznaczone in usus ecclesie su e św iadczy, że w ielki m istrz chciał um ożliw ić kapitule zdobycie środków n a budow ę katedry91. O czyw iście zgodnie z tradycją p raw a kanonicznego patron m ó g ł zaw sze w przypadku niekorzystnego położenia m aterialnego korzystać z do ch o d ó w k o ścio ła92. O kreślenie m iejsca rezydencji kapituły sam bijskiej oraz zapew n ien ie stałych dochodów było w 1296 roku niezbędnym w arunkiem jej funkcjo n o w an ia. W dniu 24 października 1320 roku biskup Jan z C lare potw ierdził fakt p o siad an ia przez kapitułę praw a patronatu fary Starego M iasta K rólew ca93.
Jed n o cześn ie w prow adził drobne popraw ki uw zględniające praw a biskupa w obec patrona, będące norm ą w ów czesnym praw ie kanonicznym 94. Potw ierdziw szy bow iem p raw o kapituły do w szelkich korzyści m ajątkow ych95 zapew nił sobie nad rzęd n ą rolę w w yznaczaniu osoby duchow nej do spraw ow ania funkcji pleba
na96. Z aak cen to w an ie sw ych praw przez Jana z C lare m ogło być spow odow ane
87 U B S , nr 182, 1 8 3 , 1 8 4 , 186, 189, 193, 194, 195, 196.
88 U B S , nr 2 0 0 .
89 P. L a n d a u, Iu s p a tr o n a tu s . S tu d ie n z u r E n tw ic k lu n g d e s P a tr o n a ts im D e k r e ta le n r e c h t u n d d e r K a n o n is tik d e s 12. u n d 13. J a h r h u n d e r ts , W ien 19 7 5 , s. 1 3 0 - 1 8 6 .
9(1 U B S , nr 178 (a c e a n d e m [tj. ccith e d ra le m e c c le s ia m — R .В .] p e r s e ip s o s v e l e x ip s is unum seu p e r s a c e r d o te m s e c u la r e m o ffic ia n d i). W ie lk i m istrz nadając pra w o patronatu fary p o tw ie r d z ił je d n o c z e ś n ie w d o k u m e n c ie pra w o patronatu k o ś c io ła k a ted ra ln eg o , które n a le ż a ło d o k ap itu ły z g o d n ie z p ra w em k a n o n ic z n y m . K apituła-patron m ia ła te sam e p raw a w o b e c fary, ja k w p rzypadk u w ła s n e g o k o ś c io ła k a ted ra ln eg o .
91 T a m ż e (s e p e d ic te p a r r o c h ie ius p a tr o n a tu s in u su s e c c le s ie sue, q u a lite r c u n q u e e is e x p e d ir e v id e b itu r , c o n v e r te n d i) .
92 O d n o śn y z a p is za w iera ją D ek rety G racjana, С. 16, q. 17, с. 3 0 (s i v e r o f u n d a to r e s e c c le s ia r u m a d in o p ia m v e r g e r e c e p e r in t, a b e is d e m e c c le s iis te m p o r a lis v ita e s u ffr a g ia p e r c ip ia n t), w : P. L a n d a u, lu s p a tr o n a tu s , s. 130.
93 U B S , nr 2 2 3 .
94 P. L a n d a u , Iu s p a tr o n a tu s , s. 1 4 3 - 1 4 4 .
95 U B S , nr 2 2 3 (c a p ito lo n o s tr o a c m e n se e o ru m c u m o m n ib u s o b v e n c io n ib u s , o b la c io n ib u s r e d d itib u s q u e s in g u lis e t u tilita tib u s , fr u c tib u s n e c n o n a c p r o v e n tib u s u n iv e r sis s u b ic im u s , c o n iu n g im u s, a d ic im u s e t u n im u s).
96 Ib id e m (A u c to r ita te m q u o q u e d ic ta m o ffic ia n d i e c c le s ia m p e r unum c a n o n ic u m d e c a p itu lo a u t f r a tr e m d e c o lle g io , v e l r e g im e n ip s iu s e c c le s ie id e m c o n c a n o n ic o su o a u t c o n fr a tr i a d te m p u s
c o m m itte n d i d o n a m u s e isd e m , v e l s a c e r d o ti s e c u la r i y d o n e o co n fe ren d i, q u e m n o b is ta m e n p r iu s e x a m in a n d u m e t a d in v e stie n d u m d e h o c a c in stitu en d u m su is p a te n tib u s litte r is p r e s e n ta b u n t).
PO CZĄ TK I. O R G A N IZA C JA i U PO SA ŻEN IE SA M B IJSK IEJ KAPITUŁY KA TED RA LNEJ.. 3 1
tym, że w d okum encie w ielkiego m istrza z 1296 roku nie m a m ow y o relacji m iędzy zw ierzchnikiem diecezji a kapitułą — patronem .
W ielki m istrz K onrad von Feuchtw angen potw ierdził 13 m aja 1296 roku w T o ru n iu 97 — w czasie swej trzeciej podróży do Prus 98 — fundację kapituły d o konaną przez K rystiana von M ühlhausen. Jeszcze m ocniej podkreślono, że kapituła m a opierać sw e funkcjonow anie na w zorcach w ypracow anych przez kapitułę ch ełm iń sk ą " . N astępstw em potw ierdzonej w taki sposób inkorporacji do Z akonu był nakaz opierania się na konstytucjach, rozporządzeniach i przyw ilejach (c o n stitu cio n es, ordinaciones ac induito) w ydanych przez w ielkiego m istrza A nno von S angerhausen dla kanoników chełm ińskich. W efekcie, podporządkow ując sam bijskie kolegium kanonickie świeckiej w ładzy Zakonu ograniczono je g o au to nom ię p raw n ą i upodobniono — ja k zauw ażył A ndrzej R ad zim iń sk i100 — do konw entu duchow nych krzyżackich. Jego fundacja, po uposażeniu katedry pod w ezw aniem św. W o jciecha (11 stycznia 1302,()l) została w takim kształcie p o tw ierd zo n a przez m etropolitę ryskiego Isarnusa 8 kw ietnia 1302 ro k u 102.
2. O R G A N IZ A C JA K A PIT U Ł Y SA M B IJSK IEJ
Z asady, ja k ie przyjął K rystian von M ühlhausen w dokum entach fundacyjnych zarów no w 1285, ja k i w 1294 roku, nakazyw ały rekrutow ać kanoników spośród kleryków Z akonu K rzyżackiego. N orm a ta, w połączeniu z przyjęciem reguły k rzyżackiej przez kapitułę (a więc inkorporację tejże do Z a k o n u 103 determ inuje dzisiejsze badania nad kapitułam i p ru sk im i104. N ie m ożna — opierając się na w y k orzystyw anych źródłach — określić statusu społecznego, a często naw et pochodzenia członków sam bijskiego kolegium kanonickiego. O tym , że badania pro zopograficzne kapituł pruskich są niezw ykle trudne św iadczą analizy M ario G lauerta, który — co zostało nadm ienione w cześniej — w ykorzystał ja k n a jw ięk szą liczbę źródeł dotyczących pom ezańskiej kapituły katedralnej. Spośród sied em dziesięciu je d en zidentyfikow anych do 1376 roku kanoników je d y n ie dw óch (3% ) posiadało oprócz im ienia przydom ek określający pochodzenie geograficzne i n a
zw isko rodow e (F a m ilien n a m e)105. D odatkow ym utrudnieniem je st specyfika kap i
tuł krzyżackich, polegająca na corocznej zm ianie obsady prałatur i innych urzędów
47 U B S , nr 181.
48 U. A r n o l d , K o n r a d vo n F eu ch tw a n g e n , s. 87.
Ψ) U B S , nr 181 (u t in p r e d ic to r u m c a n o n ic o r u m p o s tu la tio n e , e le c tio n e , in s titu tio n e , c o n v e r s a tio n e , v is i ta tio n e , c o r r e c io n e , in c o r rig ib iliu m , s i o p u s fu erit, e ie c c io n e , o m n e s c o n s titu c io n e s , o r d in a c io n e s a c in d u lta r e li g io s i v ir i a c p r u d e n tis f r a tr is A n n o n is [...] q u e in C u lm e n s e n si e c c le s ia a c a n o n ic is fr e q u e n ta n tu r e t s e r v a n tu r ).
100 A . R a d z i m i ń s k i , B isk u p stw a , s. 54.
101 U B S , nr 2 0 0 . 102 U B S , nr 2 0 3 .
103 A . R a d z i m i ń s k i , Z d z ie jó w , s. 1 3 2 - 1 3 4 .
104 Z w y ją tk ie m k a p itu ły w a rm iń sk iej p o sia d a ją cej o d ręb n y status p raw n y. B. P o t t e l , D a s D o m k a p ite l vo n E rm la n d , p a ssim .
105 M . G l a u e r t , D a s D o m k a p ite l, s. 2 0 5 . O p o d o b n y c h pro b lem a ch m e to d o lo g ic z n y c h zo b . J.
H o e l g e , D a s C u lm e r D o m k a p ite l, s. 143.
3 2 RA DO SŁAW BISK U P
k a p itu ln y c h 106. Z darzało się, że je d n a osoba m ogła być prepozytem przez dziesięć lat (np. Jakub von B ludau, 1334-1344). B yw ało też jednak, że osoba prepozyta zm ieniała się dw ukrotnie w ciągu roku (np. Jakub i B ertram w 1331 roku). W tym m iejscu m usi pojaw ić się uw aga dotycząca zam ieszczonych poniżej w ykazów kanoników przy poszczególnych urzędach kapitulnych. C elem ich zam ieszczenia była z jed n ej strony chęć skorygow ania dokonań H einza Schlegelbergera, który w kilku przypadkach pom inął prałatów w ystępujących w źró d łach 107. Ponadto ze w zględu na w spom nianą rotację urzędów w śród w ąskiego grona kanoników , bardziej sensow ne w ydaje się opatrzenie czasu trw ania poszczególnych kadencji datam i dziennym i, co pozw ala w kilku przypadkach precyzyjnie prześledzić karierę w ram ach kapituły krzyżackiej. R zucające się w oczy luki czasow e w spraw ow aniu urzędu np. prepozyta nie w ynikają bynajm niej z faktu, że takiego nie było, lecz z m ilczen ia źródeł. B iorąc pod uw agę to, że zdecydow ana w iększość kanoników znana je s t je d y n ie z im ienia, ryzykow ne byłoby w ysuw anie tezy, że np. Teodoryk z Freiburga, który po raz ostatni w ym ieniony je s t jak o dziekan 8 w rześnia 1296 ro k u 108 był nim także przed 13 października 1301 roku (tego dnia na dziekanii je st p ośw iadczony pierw szy raz Jan z C la re )109 tylko dlatego, że kanonik T eodoryk w ystępow ał w tym czasie w listach św iadków . N ie m ożna zgodzić się rów nież z H einzem S chlegelbergerem , który um ieszcza G erw ina na dziekanii w latach 1 2 9 7 -1 3 0 0 tylko na podstaw ie precedencji tj. w ystępow ania zaraz po osobie p re p o z y ta 110. A rgum ent ten podw aża dokum ent z 13 stycznia 1300 ro k u 111, gdzie Jan z C lare w ystępuje przed G erw inem (czy był w ięc dziekanem ?), a ju ż 7 kw ietnia 1300 ro k u 112 G erw in w idnieje przed Janem z Clare. Przedstaw ione problem y skłaniają, w celu uniknięcia zarzutu nadinterpretacji, do określenia czasu w y
stępow ania na danej kanonii czy prałaturze tylko w oparciu o źródła, w których przed im ieniem pojaw ia się nazw a urzędu. Jest w ielce praw dopodobne, że przed
staw ione w ykazy, oparte o dość skąpą bazę źródłow ą m ogą być w przyszłości uściślone i uzupełnione.
3. L IC Z B A PR A Ł A T Ó W i K A N O N IK Ó W
Początkow o, zgodnie z tekstem dokum entów fundacyjnych z 1285 i 1294 roku, sam bijskie kolegium kanonickie składało się z dw óch prałatów (prepozyt, dziekan) i czterech kanoników . K rystian von M ühlhausen przew idyw ał, że liczba ta m oże się pow iększyć; decyzje o tym m iał podjąć biskup tam de suo quam de capituli (...) c o n silio u3. O tym , że duchow ni krzyżaccy m ający w ejść do kapituły m ieli posiadać
106 M e c h a n iz m y zm ia n p e r so n a ln y c h na p o s z c z e g ó ln y c h prałaturnH-· : k a n o n ick ich p r z e d sta w ił A . R a d z i m i ń s k i , B isk u p stw a , s. 1 0 2 -1 0 8 .
107 H. S c h l e g e l b e r g e r , S tu d ien , s. 6 4 - 8 2 . 108 U B S , nr 183.
lw U B S , nr 198.
110 H. S c h l e g e l b e r g e r , S tu d ien , s. 70.
U B S , nr 194.
112 U B S , nr 195.
1,1 U B S , nr 139.
P O C Z Ą T K I, O R G A N IZ A C J A i U P O S A Ż E N I E S A M B IJ S K IE J K A P IT U Ł Y K A T E D R A L N E J .. 3 3
akceptację świeckich władz Zakonu (w 1285 roku mistrza k rajo w e g o 114) była ju ż m ow a przy om ów ieniu procesu fundacji kapituły sambijskiej. W porównaniu z d w o m a pozostałymi, inkorporowanymi do Zakonu kapitułami — chełm ińską i po m e z a ń sk ą — na Sambii było najmniej k a noników 115. Pojawianie się now ych prałatur, ja k i wzrost liczby kanoników są widoczne przede wszystkim w listach św iadków dokum entów . Biorąc pod uwagę ogólną liczbę członków kapituły m ożna zauw ażyć, że w 1330 roku w ystępowało już ośmiu kan o n ik ó w 116, w 1340 roku d z ie w ię c iu 117, a w 1352 roku d ziesięciu118. Zapewne powiększenie się składu kolegium kanonickiego było związane z uzyskaniem dodatkow ego uposażenia w Nadrow ii i koniecznością zagospodarowania tego terenu. Do końca XIV wieku liczba kanoników nie uległa zmianie, o czym świadczą dokum enty z 7 maja 1388 i 25 lipca 1395 r o k u 119. Jeżeli chodzi o poszczególnych prałatów, to — z wyjątkiem p repozyta i dziekana, którzy de iure występowali w kapitule od m om entu pierwszej fundacji w 1285 ro k u 120 — pojawili się oni w pierwszej połowie XIV wieku:
kustosz w 1322 ro k u 121 i scholastyk w 1331 ro k u 122.
W dokum entach wystawianych przez kapitułę kanonicy w ystępują w różnorod
nej kolejności i wyciąganie jakichkolw iek wniosków o ustroju w ew nętrznym na podstaw ie precedencji (w przeciw ieństw ie do polskich czy niemieckich korporacji k an o n ic k ic h 123) jest niemożliwe. Np. w dokumencie z 23 czerw ca 1331 roku precedencja jest następująca: prepozyt, dawny prepozyt (antiquus prepositus), dziekan, kanonik, oficjał, scholastyk, kanonik, pleban w K ró le w c u 124. Dla p o ró w nania w dokum encie z 1340 roku: prepozyt, dziekan, oficjał, scholastyk, pleban w Królewcu, kustosz, kanonik, kanonik, wójt b iskupi125. Natomiast w dokum encie z 7 m aja 1388 roku: prepozyt, dziekan, oficjał, kustosz, pleban w Królewcu, wicekomtur, k a n o n ic y 126. U w ażna lektura podanych poniżej w y kazów pozw ala zauw ażyć, że kanonik mógł po sprawowaniu urzędu prepozyta objąć dziekanię w latach następnych lub występować w źródłach jako zwykły członek kapituły.
W y m o w n y m przykładem jest Helm yk z Torunia. W latach 1335-1353 pojawia się w dokum entach biskupich jak o canonicus nostre ec c le sie n i . Najwyraźniej w ch o dził w skład otoczenia Jana z Clare i Jakuba von Bludau, gdyż w tym okresie nie był św iadkiem czynności prawnych w ykonyw anych przez kapitułę. Prepozytem był
114 T a m ż e ( p e r s o n a m e lig e n d a m v el p e r s o n a s (...) d e c o n s e n su e t li c e n t i a m a g is tr i P r u s c ie c o m m u n ite r a s su m a m u s ).
" s W di e c e z j i c h e łm iń s k i e j m o ż n a s po tk a ć nie w ię c e j jak 15 k a n o n ik ó w , n at om ias t w P o m e z a n i i trzynastu. J. H o e 1 g e, D a s C a lm e r D o m k a p ite l, s. 144; M. d a u e r t , D a s D o m k a p ite l, s. 1 9 7 - 2 0 3 .
" ft U B S , nr 2 6 6 . 1,7 U B S , nr 31 4.
"* U B S , nr 4 0 7 .
119 U rk u n d e n b u c h d e r S ta d t K ö n ig s b e r g ( 1 2 5 6 - 1 4 0 0 ) (dalej = U S K ) , hrsg. H. M e n d t h a i , K ö n i g s b e r g 1910 , nr 114 i 120.
I2,) U B S , nr 139.
121 U B S , nr 23 1 . 122 U B S , nr 2 6 9 .
121 A. R a d z i m i ń s k i , D u c h o w ie ń s tw o , s. 6 2 - 6 9 . 124 U B S , nr 2 6 9 .
125 U B S , nr 31 4.
126 U S K , nr 114.
127 U B S , nr 2 8 6 i 4 2 5 .
3 4 RA D O SŁA W BISKUP
od 1355 do 1356 ro k u 128 oraz — po B artłom ieju von Radam — od 1360 do 1367 ro k u 129. W 1370 roku je st pośw iadczony ja k o d z ie k a n 130. Ten brak jakiejkolw iek gradacji, który nie obejm ow ał jed y n ie osoby prepozyta, był spow odow any regułą krzyżacką przew idującą roczne trw anie kadencji oraz w spólnotę m ajątkow ą, będącą k o nsekw encją tej reguły. D latego trudno m ów ić tutaj o drogach aw ansu i kariery, które to pojęcia są nierozerw alnie zw iązane ze w zrostem prestiżu, zakresu kom petencji i zam ożności.
4. PR A W A K A N O N IK Ó W SA M B IJSK IC H
Praw a kanoników m ożna rozpatryw ać w odniesieniu do poszczególnych człon
ków korporacji, ja k też całej kapituły będącej podm iotem w ładzy w zarządzaniu diecezją. K anonik sam bijski m iał takie sam e praw a, jak ie przysługiw ały na m ocy praw a k an o nicznego członkom kapituł w pozostałej części E u ro p y 131:
1. sta llu m in choro, czyli praw o do stałego m iejsca w chórze kościoła, z którego kanonik u czestniczył w nabożeństw ach;
2. p ercep tio prehencle, czyli praw o do odzienia i pożyw ienia, i tego w szyst
kiego, co kanonik potrzebow ał do życia, a co było w ydzielane ze w spólnych d ochodów kapituły;
3. vox in capitulo, czyli praw o u czestniczenia i zabierania głosu na posiedze
niach kapituły, a tym sam ym kolegialnego podejm ow ania decyzji.
K anonik m ógł utracić sw oje p raw a w w yniku kary nakładanej przez kapitułę lub w efek cie braku re z y d en c ji132.
Podstaw ow e praw a całej korporacji kanonickiej były m ocno zw iązane z życiem duchow ym diecezji oraz działalnością św iecką i przede w szystkim w idoczne były we w zajem nych relacjach pom iędzy kapitułą a b isk u p em 133. P odstaw a tych praw została w yraźnie przedstaw iona w dokum encie fundacyjnym z 1285 ro k u 134.
U k ształtow ane pod koniec XIII w ieku kapituły pruskie, oparte na w ypracow anych w zorcach kapituł niem ieckich, uniknęły gw ałtow nej walki o zakres kom petencji pow odując, że biskup stał się zależny od kanoników w podejm ow aniu decyzji dotyczących zarządzania d ie c e z ją 135. T a zależność najlepiej uw idoczniała się w diecezji sam bijskiej w postaci praw a kapituły do opiniow ania poczynań biskupa (praw o konsensu). W dokum entach w ystaw ianych przez biskupa zgoda kapituły zn ajdow ała odbicie w w yraźnym , w erbalnym w yrażeniu w części n arra c y jn ej136,
128 U B S , nr 4 3 5 i 4 4 7 . 124 U B S , nr 4 6 5 i 4 8 5 . 130 U B S , nr 4 9 4 .
131 A . W e r m i n g h o f f, V e r fa s s u n g s g e s c h ic h te ,s. 1 4 5 -1 4 6 ; W .M . P l ö c h l , G e sc h ic h te , s. 140;
P. H i n s с h i u s, S y stem , s. 8 5 - 8 8 ; М . В o r g о 1 1 e, D ie m itte la lte r lic h e , s. 4 4 - 4 5 ; J. H о e 1 g e. D a s C u lm e r D o m k a p ite l, s. 1 4 6 -1 4 7 ; A . R a d z i m i ń s k i , D u c h o w ie ń s tw a , s. 1 3 -5 7 .
132 J. H o e l g e , D a s C u lm e r D o m k a p ite l, s. 146.
133 A . W e r m i n g h o f f , V e r fa s su n g s g e s c h ic h te , s. 149.
134 U B S , nr 139 ( ip s o q u e in q u a s i p o s s e s s io n e m p r e d ic te n o s tr e e c c le s ie S a m b ie n s is in d u cim u s et in v e stim u s ).
135 A . W e r m i n g h о f f, V e r fa s su n g s g e s c h ic h te , s. 146.
