1
SPIS ZAW ARTO ŚC I TECZKI —
t u m i z m % ...H a ^ a ... ... ... .
a
d . S t A r a s ^ a ^ b C ^
1/
1. R e la c ja —
T / f f o S / t ó K
i/2. D o k u m e n ty (s e n s u s tric to ) d o ly c z ą c e o s o b y re la ło ra — -
I/3. Inne m a te ria ły d o k u m e n ta c y jn e d o ty c z ą c e o s o b y re la ło ra .___
II. M a te ria ły u z u p e łn ia ją c e re la c ję \ J
tll/1 - M a te ria ły d o ly c z ą c e ro d z in y re la ło ra
111/2 - M a te ria ły d o ty c z ą c e o g ó ln ie o k re s u s p rz e d 193 9 r. —
llł/3 - M a te ria ły d o ty c z ą c e o g ó ln ie o k re s u o k u p a c ji (1 9 3 9 -1 9 4 5 ) ' ■
111/4 - M a te ria ły d o ty c z ą c e o g ó ln ie o k re s u po 1 9 4 5 r
łll/5 - in n e ... —
IV. K o re s p o n d e n c ja
V. N a z w is k o w e k a rty in fo rm a c y jn e ^
VI. Fotografie \J Ai& ro
2
3
O jc ie c J a n in y i A gnieszki, zm arły w 1937 r., n ap isał w sw ym testarrieni
^ Q z ie c i m o je w in n y pam ięta ć, że s ą P o lak am i” (B. T u szy ń sk i, tam że, s. ]<
O biehsórki tę p o w in n o ść spełniły' do końca.
Z o fia G aczo ł-K o zło ’
A P A K , sygn.: 4 6 7 /w 5 K ^ K H K , sygn.: ll-L /3 9 ; Katyń. K sięga cm en ta rn a p o lsk ie g o cmenta w o jen n e g o , W arszaw a 20t)&s s. 343; J. K ocot, J u zistki, w: S łu żb a P olek..., cz. 2, Toruń 19<
s. 46. 50; J. P aw lak. O s ta tn ie tffd ^ w a n ie , W arszaw a 1994; J. T ucholski. M o r d w Katyniu jj zielsk. O staszków , Starobielsk. L isbhąjiar. W arszaw a 1991, s. 155, 317; B. T uszyński, Ksi sp o rto w có w p o lskich , o fia r U w o jn y S tn ą to w e j 1 9 3 9 -1 9 4 5 , W arszaw a 1999, s. 163-1^
J. K. Z aw odny, K atyń - z a g ła d a w lesie, W a rs5 s ^ a 1989, s. 22; Z b ro d n ia ka ty ń ska w świe d o k u m en tó w , L on d y n 1962, s. 16, 30.
Ł u k a s z e w ic z o w a H a n n a z d. Straszew iczów ną f (1 8 9 0 -1 9 4 5 ), „W ła d y sła w a ”, „ L u d w ik a ”, „B o-?
ty. g u m iła ”, m jr W P, z-ca k o m e n d a n ta głównego ? Y i j? Z O R ds. kobiet, s z e f P o d w y d ziału „Pom oc Żoł- ~
* - - i ’* n ierzo w i” w B IP K G A K .
=>ii • f U rodziła się w W arsz aw ie w 1890 w inteli- genckiej ro d zin ie S traszew icz ó w . W Warszawie. | te ż sp ęd ziła d zieciń stw o i w c z e s n ą młodość. S . ' P ierw sze nauki p o b ierała n a lek cjach prowa-
I^§§|
l' d zonych w p ryw atnych d o m a c h , a następnie a
w S zw ajcarii, d okąd w y je c h a ła w ra z z chorą na gruźlicę, w y m a g a ją c ą le c z en ia m am ą. Młoda 'jl, H ania p rzeb y w ała w in tern acie , w k tórym w ięk-J
szość u czennic stan o w iły A n g ielk i i Francuzki. If.
D zięki tem u biegle o p a n o w a ła ję z y k angielski |j i fran c u sk i. O b o k norm aln y ch szkolnych p rzed m io tó w u czo n o ta m dziew częta^
w y k w in tn eg o z a ch o w an ia, a także p ro w ad zen ia dom u i w y c h o w y w a n ia dzieci.^
Po u k o ń czen iu szw ajcarsk iej szkoły średniej stu d io w ała n au k i sp o łe c z n e i po-*- krew ne. N a w ią z a ła te ż k o ntakty z m łodym i P olakam i, z k tó ry m i dyskutował a ^
o dro g ach Polski do n iep o d leg ło ści. .... .
Do W a rsz a w y w ró c iła w 1911 r., po śm ierci sw ej m atki. O d 1916 r. podjęła..
d z ia ła ln o ść sp o łe c z n o -o św ia to w ą i n ie p o d le g ło śc io w ą w P O W i in n y ch tajńycn**- o rg an izacjach w o jsk o w y ch . B y ła tak że sio strą P C K w tzw . S ta c ji Legionów « w W arszaw ie. W latach 1 9 1 9 -1 9 2 0 o rg a n izo w ała g o sp o d y ż o łn ie rs k ie i punkty o p a tru n k o w e. Z a tę d ziałaln o ść o trzy m ała Z ło ty K rzy ż N ie p o d le g ło śc i.
W 1923 r. w y sz ła za m ąż za A lek san d ra Ł u k aszew icza. U ro d z iła dw óch sy- ,.
nów - L e o n a i R y szard a - oraz córeczk ę M arysię, k tó ra z m a rła w w ieku nie
m ow lęcym . W tym czasie w sp ó łred ag o w ała pism a k o b iece („ B lu s z c z ” , „Młoda ,j
4
5
cie:
54).
'ska
arza 998,
Ko-.ięga 166;
ielle.
/na,
Bo- ego
lo\-
:eli-
wie
5ŚĆ.
wa- mie i na oda ięk- zki.
Iski :ęta eci.
P°-
'ała
jęła ych
:ÓW
kty
sy-
iie- jda
Matka” , „ M a tk a i D zieck o ” ), p raco w ała ja k o refe re n tk a p rz y sp o so b ie n ia w o j
skowego w P olskim B iałym K rzyżu, d z iałała w Z w iązk u P ra c y O b y w atelsk iej Kobiet, p ra c o w a ła w P U W F iP W , była tak że k o m e n d a n tk ą k o b ie t w K o m en d zie Głównej Z w iązk u S trzeleck ieg o .
Po z ak o ń czen iu kam panii polskiej 1939 r., w której b ra ła u d z ia ł o rg an izu jąc punkty sa n ita rn e , j u ż w listo p ad zie zo sta ła z a p rz y siężo n a w Z O R p rzez T a deusza Ż en c z y k o w sk ie g o , k o m en d an ta g łów nego. Z o sta ła je g o z a stę p c z y n ią ds.
kobiet. P rzy jęła p seu d o n im „W ład y sław a” i za jm o w a ła się m .in. o rg a n iz o w a niem szk o len ia o d d z ia łó w żeńskich. K iedy w m aju 1942 r. Z O R p rz e k a z ał A rm ii ..Krajowej sw o je o d d z ia ły w ojskow e, do p iln o w ała, ab y o d d z ia ły że ń sk ie z o stały należycie w y k o rz y sta n e w ram ach W SK . W tym cz a sie w B IP K G A K m iała powstać S łu żb a „ P o m o c Ż o łn ierzo w i”, której szefo stw o p o w ie rz o n o w łaśn ie annle Ł ukaszew ićżÓ w ej. S p o rą liczbę k o b iet z Z O R -u sk ie ro w a ła do tej słu żb y w ramach w sp ó łd z ia ła n ia z W SK . W PŻ przyjęła p seu d o n im „ L u d w ik a ” .
W praw dzie Z O R p rz ek az ał A K sw oje o d d ziały w o jsk o w e , w tym o d d ziały żeńskie, z a c h o w a ł je d n a k od ręb n o ść o rg a n iz a c y jn ą i n a d al p ro w a d z ił d z ia ła l
ność sp o łe c z n o -id e o w ą o raz w y d aw n iczą w śród sw o ich c z ło n k ó w . „W ła d y sła wa” k o n ty n u o w ała w Z O R sw o ją działaln o ść, u ży w a ją c w ty m o k resie tak że pseudonimu „ B o g u m iła ” . Jednym z p rzejaw ó w tej d z ia ła ln o śc i je s t je j o d ez w a z 21 lipca 1943 r. do c z ło n k iń ZO R . P rzy p o m in a w niej o o b o w ią z k u w p ro w a dzania w czyn zasad w alki cyw ilnej dla sam o o b ro n y n a ro d u w je g o codziennej walce z w ro g iem . P isz e m .in. o m obilizow aniu sił sp o łe c z n y c h do w sp ó łd z ia łania z p rz y g o to w y w an y m p o w staniem , o k o n ieczn o ści u m a c n ia n ia z asad y sze
roko pojętej solidarności społecznej, o potrzebie obrony ludzi, którzy p rzy czy n ia ją się szczególnie lub przyczynić m o g ą w przyszłości do d alszeg o rozw oju kultury narodu. Z aznacza, że nie znając żadnego term inu w y stą p ien ia zb ro jn eg o należy zaostrzyć stan gotow ości w łasnej, m.in. przez o d p o w ied n ie u reg u lo w an ie spraw osobistych, rodzinnych i służbow ych. P rzypom ina te ż o o d p o w ied n im przygoto
waniu ekw ipunku (obuw ie, ubranie, apteczka, zapas ży w n o ści), ab y w m om encie ogłoszenia m obilizacji m óc natychm iast stanąć w szeregach — o czy w iście zgodnie 2 przydziałem W S K (oryginał odezw y w posiadaniu autorki).
„B ogum iła” u m iejętn ie łąc zy ła funkcję k o m en d an tk i S łu żb y P Ż z p ra c ą ko- mendantki o d d z ia łó w żeńskich ZO R , ch o ciaż PŻ w y m a g a ła p e łn e g o z a a n g a żo wania z aró w n o w sp raw ach organ izato rsk ich , ja k i szk o le n io w y c h . Jej w y k ład y na kursach in stru k to rsk ich cieszyły się ogrom nym z a in te re so w a n ie m słu ch a
czek. W sp ó łp rac o w a ła ściśle i efektyw nie z szefem W S K m jr M a rią W ittek ó w - n^ ”M irą” . l\|jc dziw n eg o , w szak w ostatnich latach p rzed w y b u c h e m II w o jn y Swiatowej „ L u d w ik a ” i „ M ira ” praco w ały w sp ó ln ie w P U W F iP W w z a k resie Przysposobienia w o jsk o w eg o kobiet do ob ro n y kraju.
Podczas P o w sta n ia W arszaw skiego „ L u d w ik a ” p e łn iła słu ż b ę przy d o wództwie p o w sta n ia , k tóre m ieściło się p o czątk o w o w g m ach u P K O przy ul.
W|ętokrzyskiej. C z u w a ła w raz ze sw oim i z a stęp czy n iam i nad fu n k c jo n o w a - n,ern gospód, a w razie p o trzeby in te rw en io w ała u d o w ó d c ó w zg ru p o w ań . Po
. ...
2 17
6
kap itu la cji, gdy w ia d o m o było, że w obozach je n ie c k ic h k o b iety b ę d ą trakto\va ne ja k ż o łn ierze, z o rg a n iz o w a ła od p raw ę in stru k to rek PŻ, na której p oinfor^
w a ła j e m .in., że m a ją praw o do sto p n ia p o d p o ru czn ik a, a k ie ro w n iczk i gospód - do sto p n ia p o ru czn ik a. P ozostaw iono im w o ln y w ybór: alb o o b ó z jeniecki albo w y jście z W a rsz a w y razem z lu d n o ścią c y w iln ą p rzez o b ó z przejściow-’
w P ru szk o w ie i e w e n tu a ln ie dalsze ko n sp iracja. „ L u d w ik a ” po uzgodnieniu ze sw oim i p rz eło żo n y m i w y b rała d a lsz ą kon sp irację. Z obozu w P ru szk o w ie wyd0 stała się d o ść sz y b k o i p o jec h ała do K rakow a. U d ało je j się n a w ią z a ć kontakt z m ężem i sy n a m i, k tó rzy rów nież brali u d ział w pow staniu.
W K rak o w ie z a ję ła się organ izo w an iem różnorodnej p o m o c y oddziałom le.
śnym , ran n y m ż o łn ierzo m , ukryw ającym się p o w stań co m , o p ie ra ją c się na do- brze zo rg a n iz o w a n ej słu żb ie PŻ w okręgu krakow skim . W tym czasie dokony
w ała się o d b u d o w a stru k tu r i aparatu K om endy G łów nej A K , w tym również k ie ro w n ic tw a B1P.
S zefem B1P z o sta ł K azim ierz M oczarski. W p raw d zie z a ró w n o n o w o powo
łan y K o m e n d a n t A K , gen. bryg. L. O kulicki „N ie d ź w ia d ek ” , j a k i now y szef B IP na stałe prz eb y w ali w C zęsto ch o w ie, korzystali tak że i z d o b rz e przygoto
w anej bazy A K w K rakow ie. R ozkazem gen. bryg. O k u lic k ie g o z 7 grudnia 1944 r. P o d w y d z ia ł P Ż w BIP zo stał p o d n iesio n y do rangi sam o d zieln eg o wy
działu, któ reg o szefem była nadal m jr H anna Ł u k aszew ic zo w a. G e n e ra ł określił ró w n ież z a d a n ia d la S łużby PŻ, która odtąd m iała stan o w ić n ie fo rm a ln y organ p o m o cn iczy d o w ó d c ó w A K na w szystkich szczeblach. D o ty c h w a ż n y c h zadań
„ N ie d ź w ia d e k ” z a lic z y ł pracę o św ia to w o -w y ch o w aw czą w śró d ż o łn ie rz y prze
b y w ający ch w szp italach lub w o d d ziałach leśnych, a tak że p o m o c zdrowotną i ż y w ie n io w ą d la nich o raz łączn o ść m iędzy sp o łeczeń stw em a ż o łn ierzem . Były to zad an ia, k tóre w latach 1 9 1 9 -1 9 2 0 realizo w ał m .in. P olski B ia ły K rz y ż .
C h o c ia ż S łu żb a PŻ form alnie z ak o ń czy ła sw ą d z ia ła ln o ść , g d y gen. bryg.
L eo p o ld O k u lic k i rozkazem z 19 sty czn ia 1945 r. ro z w ią z a ł A rm ię K ra jo w ą to w prak ty ce w iele p e żetek p ozostało w k o n sp iracji. T a k ą w o lę m ia ła ró w n ie ż mjr Ł u k a sz e w ic zo w a . W styczniu 1945 r., kiedy ju ż m o żn a by ło w ra c a ć do War
szaw y, „ L u d w ik a ” p o w ró c iła do stolicy, do sw o jeg o m ie sz k a n ia w d o m u przy ul. G ro c h o w sk ie j, k tó ry ocalał. P rzy jech ała w raz z m ło d szy m sy n em Ryszar
dem . Po k ilku d n ia c h w je j m ieszkaniu zjaw ili się p rz e d sta w ic ie le NKWD, a re szto w ali j ą w raz z synem , a w lokalu tym na d łu ż szy o k res u rz ą d z o n o kocioł. ^ P rzeb y w ali w o b o z ie w R em bertow ie, stam tąd R y sz a rd a z e sła n o n a Syberię, skąd w 1957 r. w ró c ił ciężko chory. Z d ro w ia j u ż nie o d z y sk ał. P o kolejnych latach z m a g a ń z c h o ro b ą zm arł. P o H annie Ł u k aszew icz ślad z a g in ą ł n a zawsze.
O to ja k j ą w sp o m in a ży jący do dziś syn Leon:
„ M am a b y ła w o b e c nas, synów , tro sk liw a, ale też, n ie lic z ą c p o c a łu n k ó w na d o b ran o c, b e z p rzesad n ej czułości. B y ła d la nas w y ro z u m ia ła , ale w ym agająca i stan o w cza. N ig d y nie p o d n o siła na nas głosu. Z naszej stro n y nieposłuszeń
stw o lub n ie g rz e c zn o ść w obec N iej były czym ś nie do p o m y ślen ia. [...] Drobna, godna, łu b ian a p rz ez w szystkich, u w ie lb ia n a przez sy n ó w i m ęża. [...] Rys
7
H
I $ * i
- *
został w y w ie z io n y n a S yberię, a po M am ie w szelk i ślad zag in ął. Z m arła w ięc dręcząc się z a p e w n e J a k i los sp o tk ał Jej n ajb liższy ch ” .
I my, peżetki-żołnierze A K , ta k ą w łaśnie j ą zapam iętałyśm y. W naszych sercach zapisała się ponadto ja k o niezw ykle oddany w alce o w olność, m ądry dow ódca.
Ja n in a S ik o rsk a
Relacja p isem n a syna L eona Ł ukaszew icza z dn. 26.12 .1 9 9 5 i z 2001 (w zbiorach J. Sikor- skiej); G. M azur, B iuro In fo rm a c ji i P ro p a g a n d y S Z P -Z W Z -A K 1 9 3 9-1945, W arszaw a 1987, s. 64, 136, 352, 372, 3 9 4 -3 9 5 ; Sło w n ik u czestniczek w a lki..., W arszaw a 1988, s. 251;
R. Śreniaw a-Szypiow ski, P ow stanie W arszawskie - służby w w alce, W arszaw a 1994, s. 183-193.
if
mia
/-
>ił
iniń . ,e- ną 'ły
'g- to njr
ar- -zy
;ar-
>V, ioł.
rię, ych ze.
i na ,ąca rjsbr Ryś
t e
h
il
' H
M ag ie rsk a D a n u t a z d. Jan k o w sk a (1 9 1 0 — -1984) „ A n ie la ” , „ W e ro n ik a ”, kom en d an tk a Lubelslfej Ż eń sk iej C h o rą g w i H arcerek, z a stęp czyni szefa.W S K w O kręg u A K L ublin, w ię z ie ń polityczny, fngr filologii polskiej, nauczycielka, bibliotekarka.
U rodziła sięN!5 m a ja 1910 r. w Ż ołudku na N ow ogrodczyźnie ja k o c ó rk a lekarzy i d ziałaczy n iep o d leg ło ścio w y clrP aw ła i M arii (z d. G orey- wa) Jan k o w sk ich , p rze b y w a jący ch w ó w czas na zesłaniu w R o sji w guberni n ow ogrodzkiej. O d 1911 r. rodzina Jankow skiclK zam ieszkała w L u
blinie. O jciec D anuty, zaprzyjaźniony z Jó zefem P iłsu d sk im , p ro w a d z ił d ziałaln o ść k o n sp iracy j
ny jako czło n ek PPS. W 1915 r/W g a n iz o w a ł
szpital leg io n o w y w L u b lin ie i zajm o w ał się a k c ją h u m a n ita rn ą n a rzecz o fiar wojny. W 1917 r. z o sta ł p o w o ła n y do T y m czaso w ej R ad y S tanu d ziałającej w Warszawie. M atk a D a n u ty p raco w ała w szjHtalu d z ie c ię cy m , a w 1915 r. w s p ó ł
organizowała szpital leg io n o w y w L ublinie. N a le ż a ła do P O W , u d z ielała się sPołecznie ja k o c zło n e k Z arząd u T o w a rz y stw a 'O p ie k i n ad Internow anym i L e
gionistami. Jako lekarz społeczny zajm ow ała się dziećm i z rodzin robotniczych, k orząc św ietlice, ochronki i kolonie oraz inne form y póm ocy.
D anuta w L u b lin ie u cz ęszczała kolejno: do p rz e d sz k o la M arii P ap iew sk iej, do pryw atnego g im n azju m W acław y A rciszo w ej, a od 192® r. do P ań stw o w eg o 'm nazjum Ż eń sk ie g o im. U nii L u b elsk iej, k tó re u k o ń c z y ł^ w 1927 r. S tudia 0c% ła w latach 1 9 2 8 -1 9 3 3 na W ydziale H u m an isty czn y m I^U L, u zy sk u ją c
SpP'eń m gr. filo lo g ii polskiej. \
. Od 1921 r. n a le żała do 13. L ubelskiej Ż eń sk iej D ru ży n y H a rcerce , a n astęp- w latach 1 9 3 1 -1 9 3 5 była k o m en d an tk ą L u b elsk iej C h o rą g w i ^H arcerek.
ata°h ok u p acji w sp ó ło rg an izo w ała k o n sp ira c y jn ą L u b e ls k ą C h o rąg iew H ar-
• ; .in
$
