Rola architekta krajobrazu w kreowaniu przestrzeni na terenach wiejskich

(1)

14

3/2010

Ksztaätowanie krajobrazu ma wielkie znaczenie dla wspóäczesnego czäowieka. DziaäalnoĈè na terenach wiejskich wiñĔe siö z modelowaniem przestrzeni, na którñ skäadajñ siö lo- kalne zasoby naturalne. Tereny te mu- szñ byè rozwijane w dialogu z po- trzebami ludzi, w harmonii ze Ĉro- dowiskiem naturalnym z uwzglödnie- niem walorów historycznych dane- go obszaru. Obecnie ponad poäowa ludnoĈci Ĉwiata mieszka w miastach, ale naleĔy pamiötaè, iĔ rozwój miast nieodäñcznie wiñĔe siö z ekspansyw- nñ urbanizacjñ obszarów wiejskich, zwäaszcza tych sñsiadujñcych bez- poĈrednio z mniejszymi lub wiökszy- mi aglomeracjami. Jest to zazwyczaj wynik kolejnej reorganizacji gruntów w celu dostosowania i wykorzystania ich struktury przestrzennej do zmie- niajñcych siö potrzeb spoäecznych.

Poäñczone dziaäanie siä napödo- wych, takich jak urbanizacja, globa- lizacja oraz oddziaäywanie katastrof i konfliktów byäy róĔne w poszcze- gólnych okresach dziejów. W Polsce i Europie zachodziäo wiele procesów niekorzystnie wpäywajñcych na krajobraz uszeregowanych w trzech róĔ- nych periodach historycznych. Istotne zmiany rozpoczöäy siö juĔ w osiem- nastym wieku. Potem wpäyw na krajobraz miaäy burzliwe wydarzenia dziewiötnastego i zwäaszcza dwu- dziestego wieku, aby wreszcie mógä nastñpiè nowy postmodernistyczny etap w ksztaätowaniu otaczajñcej nas przestrzeni. Dlatego obecnie zmiany czösto sñ postrzegane jako zagroĔe- nie, jako negatywne zjawisko, które moĔe spowodowaè utratö róĔnorod- noĈci, spójnoĈci i toĔsamoĈci, które

z kolei byäy bardzo charakterystycz- ne dla znikajñcej niestety, tradycyj- nej przestrzeni kulturowej. Obawy te wyraĔono m. in. w Europejskiej Kon- wencji Krajobrazowej z 2000 roku¹, gdzie krajobraz uznano za podstawo- wy skäadnik naturalnego i kulturowego dziedzictwa Europy i nie chodzi tu o jeden okreĈlony typ krajobrazu, ale o jego róĔnorodnoĈè i bogactwo.

PrzyszäoĈè bödzie wymagaäa wiöc od urbanistów i architektów dokäad- nej metodologii projektowania w celu przeciwdziaäania banalizacji i nisz- czeniu, jakĔe cennych, zasobów ob- szarów wiejskich w Polsce i Europie.

RóĔnorodnoĈè i toĔsamoĈè krajobrazu kulturowego sñ to kluczo- we zagadnienia w dyskusji na te- mat przyszäoĈci wsi. SpójnoĈè miö- dzy drobnymi elementami tworzñ- cymi szerszy kontekst przestrzenny jest waĔny dla czytelnoĈci krajobrazu. ZdolnoĈè mówienia o miejscu, silnie wzmacnia toĔsamoĈè i war- toĈci ogólne w danej spoäecznoĈci.

Daje to moĔliwoĈè wyäonienia kry- teriów inwentaryzacji i oceny krajobrazu, które sñ niezbödne do okreĈle- nia przyszäego zarzñdzania i postöpu.

Mimo, Ĕe ogólne tendencje przyszäe- go rozwoju europejskiego krajobrazu sñ pozornie doĈè dobrze znane, pla- nowanie i zarzñdzanie ciñgle sprawia wiele trudnoĈci i jest bardzo niepew- ne. Pozostaje nadzieja, iĔ procesy za- chodzñce w przeszäoĈci i róĔnorodne relacje ludzi wobec Ĉrodowiska gene- rujñ cennñ wiedzö na rzecz bardziej zrównowaĔonego planowania i za- rzñdzania dla przyszäych pokoleþ.

Gäównñ siäñ napödowñ zmian jest sfera ludzka, co wytwarza pre-

Ro la a rc hi te kt a k ra jo b ra zu w k re o w a ni u p rz es trz en i na te re na ch w ie js ki ch B o gus Áa w W ija tyk

The Role of

Landscape

Architect in the

Creation of Space

in the Rural Areas

(2)

15

sjö na stan zagospodarowania przestrzennego. W oczywisty sposób ma to wpäyw na Ĉrodowisko, jego zasoby naturalne i ekosystemy. Sferö tö charakteryzuje system spoäeczno- -gospodarczy wsi i obejmuje: lud- noĈè, gospodarstwa domowe, plano- wanie przestrzenne i zarzñdzanie, ry- nek nieruchomoĈci, dziaäalnoĈè han- dlowñ i infrastrukturö, w tym tak- Ĕe transport. ćrodowisko ma z kolei ogromny wpäyw na jakoĈè Ĕycia czäo- wieka. WaĔne jest, aby kaĔdy czäo- wiek miaä swój udziaä w podejmo- waniu decyzji dotyczñcych kreowa- nia krajobrazu. Wychodzñc naprze- ciw potrzebom i jednoczeĈnie rozu- miejñc tempo oraz charakter zmian na obszarach wiejskich Samorzñd Województwa uruchomiä program pn. „Odnowa DolnoĈlñskiej Wsi”.

Odnowa wsi jest najwiökszym i najdäuĔej dziaäajñcym regionalnym programem aktywizacji spoäecznoĈci lokalnych. Program zapoczñtkowano w województwie opolskim w 1997 roku. Opiera siö on na strategii däu- goterminowego planowania poĔy- tecznych przedsiöwziöè na poziomie soäectwa. Opracowane na Opolsz- czyĒnie rozwiñzania i metody zy- skaäy naĈladowców w caäym kraju.

Program z powodzeniem realizowany jest w województwach pomor- skim i Ĉlñskim, a od 2009 roku tak- Ĕe w województwie dolnoĈlñskim (oficjalna inauguracja miaäa miejsce w 2008 roku). Do dnia dzisiejszego do Odnowy DolnoĈlñskiej Wsi zgäo- szonych zostaäo 650 soäectw ze 100 gmin i Ĉwiadczy to o duĔym, a wröcz o rosnñcym zainteresowaniem programem.

Program Odnowa Wsi tworzo- ny byä w oparciu o europejskie wzor- ce, a konkretnie bazowano na do- Ĉwiadczeniach Nadrenii – Palaty- natu. Niemcy opracowali koncep- cjñ ochrony i poprawy wizerunku, a takĔe przywrócenia i zachowania jednoĈci krajobrazu wsi. Wylanso- wali skuteczny sposób na wspiera- nie samodzielnych inicjatyw miesz- kaþców w miejscowoĈciach objö- tych moderacjñ. To wäaĈnie w oparciu o ich doĈwiadczenia rozwijaäa siö Odnowa Wsi na OpolszczyĒnie. Ana- logicznych podobieþstw moĔna do- patrywaè siö takĔe w innych progra- mach. Na uwagö zasäuguje wäoska inicjatywa Stowarzyszenia Cittyslow² kierowana do maäych miast i miaste- czek o bogatym zapleczu historycz- nym. MiejscowoĈci, które przystöpu- jñ do stowarzyszenia motywowane sñ do dbaäoĈci o zachowanie histo- rycznego charakteru, do promowa- nia naturalnych produktów i dobre- go jedzenia, do eksponowania lokalnych tradycji rzemieĈlniczych, do zachowania ducha i dziewiczych kra- jobrazów, spontanicznoĈci obrzö- dów religijnych oraz do poszanowa- nia tradycji poprzez radoĈè powol- nego i spokojnego Ĕycia. Celem ma byè stworzenie przyjaznego Ĉrodo- wiska dla obecnych i przyszäych po- koleþ w odniesieniu do maäych oj- czyzn w coraz bardziej zglobalizo- wanym Ĉwiecie. Mimo, iĔ cel wy- daje siö byè utopiñ, od 1999 r. ruch rozrósä siö do 100 maäych miaste- czek z silnymi wspólnotami (wĈród 10 krajów Polskö reprezentujñ miej- scowoĈci z Warmii i Mazur: Bisku- piec, Bisztynek, Lidzbark Warmiþ-

ski, Reszel i Nowe Miasto Lubawskie oraz z Wielkopolski – Murowana Go- Ĉlina). W Europie dziaäajñ i powsta- jñ nowe stowarzyszenia i organiza- cje, które ukierunkowane sñ na dba- nie o krajobraz i ochronö Ĉrodowiska.

Zrzeszajñ siö w nich artyĈci, rolnicy, naukowcy, ekolodzy, historycy – ludzie róĔnych profesji, którzy angaĔu- jñ siö w procesy zwiñzane z kreowa- niem otaczajñcego krajobrazu i Ĉro- dowiska tj. np. belgijsko -holenderska Arpia³, która jest organizacjñ realizu- jñcñ ciekawe projekty zwiñzane z in- wentaryzacjñ krajobrazu.

WymyĈlone przez Niemców, Wäochów, Holendrów i Belgów pro- gramy sñ wäaĈciwym kierunkiem zrównowaĔonego rozwoju obszarów wiejskich przeszczepianym w ostat- nich latach na polski grunt. Nasz dol- noĈlñski program „Odnowa Dolno- Ĉlñskiej Wsi” wspiera dziaäania, które säuĔñ inicjatywom na rzecz aktywizacji i integracji spoäecznoĈci wiejskich.

Jego istotñ jest zachöcanie mieszkaþ- ców soäectw do realizowania przed- siöwziöè dotyczñcych wäasnej wsi, które jednoczeĈnie przyczyniajñ siö do podnoszenia standardów jakoĈci Ĕycia na wsi. Uspoäeczniony charakter podejmowanych dziaäaþ przyno- si wymierne efekty przy relatywnie niewielkich nakäadach finansowych angaĔowanych w projekty opraco- wywane przez grupy odnowy wsi, co jest doĈè istotnñ kwestiñ w warun- kach säabej kondycji ekonomicznej niektórych gmin. Za sprawñ programu nastöpuje dekoncentracja, prze- niesienie wykonywanych przez lo- kalne samorzñdy zadaþ na rzecz so- äectw, których rola i znaczenie real-

(3)

16

3/2010

nie wzrasta w procesie decyzyjnym.

Tworzñ siö w ten sposób sprzyjajñce i bardzo korzystne warunki do rozwoju szeroko rozumianej przedsiö- biorczoĈci wĈród mieszkaþców ob- szarów wiejskich. Otwiera siö pole do dziaäania dla architektów krajobrazu, których wiedza i umiejötno- Ĉci mogñ porzñdkowaè i usystema- tyzowaè kierunki zagospodarowania przestrzennego dolnoĈlñskiej wsi.

Mieszkaþcy terenów wiejskich chötnie angaĔujñ siö w proponowa- ne przedsiöwziöcia. Biorñ czynny udziaä w organizowanych szkole- niach, podróĔach studyjnych. Ogäa- szane konkursy cieszñ siö duĔñ po- pularnoĈciñ, a liderzy wiejscy chöt- nie i sprawnie korzystajñ z moĔliwo- Ĉci wsparcia na realizacjö zaplanowanych w soäeckich strategiach pro- jektów. Oddolna mobilizacja zaso- bów wiejskich nie jest moĔliwa bez integracji, którñ osiñga siö chociaĔ- by przez organizacjö wspólnych im- prez i przeróĔnego rodzaju festynów o charakterze lokalnym. Zasoby ludz- kie stanowiñ bowiem podstawö trwa- äego progresu i warunkujñ efektywne wykorzystanie wewnötrznego poten- cjaäu rozwojowego.

Odnowa Wsi, jako program wspierany przez Samorzñd Woje- wództwa, jest alternatywñ, konkretnñ propozycjñ przeciwko tendencji bez- myĈlnego umiastowienia wsi i jedno- czeĈnie szansñ na zachowaniu do- tychczasowego charakteru tejĔe bez rezygnacji z korzystania z osiñgniöè i dorobku wspóäczesnego Ĉwiata.

Najwiökszym sukcesem odnowy wsi w województwie dolnoĈlñ- skim, w którym jak wyĔej wspomnia-

no, program realizowany jest od 2008 roku, nastñpiäa zmiana ĈwiadomoĈci mieszkaþców. Zmieniäo siö nastawie- nia do wspólnej pracy w miejscowo- Ĉciach, które przystñpiäy do programu.

Celem nadrzödnym Odnowy Wsi jest bowiem szeroko rozumiana poprawa warunków Ĕycia poprzez osiñgniöcie stanu ekonomicznej niezaleĔnoĈci wsi. Bazujñc na zasobach wsi i na dorobku minionych pokoleþ moĔna wypracowaè model, dziöki któremu mieszkaþcy bödñ bardziej utoĔsamiaè siö ze swojñ miejscowoĈciñ i ze swo- im lokalnym Ĉrodowiskiem.

Wzorcowy model moĔna osiñ- gnñè poprzez trwaäe upodmiotowie- nie i dowartoĈciowanie spoäecznoĈci lokalnych tworzñc poczucie odpo- wiedzialnoĈci za przyszäoĈè wäasnej wsi poprzez zapewnienie wiedzy, umiejötnoĈci i wykorzystania wsparcia zewnötrznego. Majñc na uwadze powyĔsze, Urzñd Marszaäkowski usil- nie wspiera aktywnoĈè grup odnowy i stowarzyszeþ dziaäajñcych na poziomie powiatów i gmin wojewódz- twa dolnoĈlñskiego.

Dotychczas w województwie dolnoĈlñskim przygotowano i prze- prowadzono cztery cykle szkoleþ dla Moderatorów Odnowy Wsi, w któ- rych udziaä wziöäo prawie 80 säu- chaczy. Egzamin z pozytywnñ ocenñ zakoþczyäo 35 osób uzyskujñc Cer- tyfikat Wicemarszaäka Wojewódz- twa DolnoĈlñskiego, legitymizujñcy kompetencje i nadajñcy uprawnienia wyäonionym moderatorom do pracy ze spoäecznoĈciñ wiejskñ. Obec- nie w terenie pracuje 33 specjalistów.

W c e l u r o z p r o p a g o w a n i a idei Odnowy Wsi podjöto szerokñ

wspóäpracö z instytucjami naukowo- -badawczymi. W 2009 roku podpi- sane zostaäy dwie umowy intencyjne o wspóäpracy z Uniwersytetem Wro- cäawskim i z Uniwersytetem Przy- rodniczym we Wrocäawiu⁴. W tro- sce o zrównowaĔony rozwój obsza- rów wiejskich, dbajñc o ksztaätowa- nie ĈwiadomoĈci lokalnej oraz ma- jñc na uwadze urzñdzanie terenów wiejskich, przy uwzglödnieniu potrzeb modernizacji i restrukturyza- cji rolnictwa, strony umów wyraziäy wolö wspóäpracy w ramach realizo- wanej „Odnowy Wsi w Wojewódz- twie DolnoĈlñskim” ze szczególnym uwzglödnieniem zagadnieþ w zakresie planowania przestrzennego, urzñdzania wsi i terenów wiejskich oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi dolnoĈlñskiej. Na Uni- wersytecie Przyrodniczym zagadnienia w tym obszarze realizuje Instytut Architektury Krajobrazu Uniwersy- tetu Przyrodniczego we Wrocäawiu.

Strony podkreĈliäy wolö wspóäpra- cy i poszerzania kontaktów w wielu obszarach. Przyjöto, Ĕe odnowa wsi to nowoczesna i praktyczna metoda rozwoju obszarów wiejskich w wo- jewództwie dolnoĈlñskim ze szcze- gólnym uwzglödnieniem doradztwa w zakresie planowania przestrzennego, urzñdzania wsi i terenów wiejskich oraz zachowania dziedzictwa kulturowego.

Instytut Architektury Krajobrazu opracowuje ekspertyzy i analizy z zakresu dyscyplin reprezentowanych przez Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu, wspóäuczestniczy w or- ganizowaniu konferencji i semina- riów z zakresu gospodarki przestrzen-

(4)

17

nej, socjologii wsi, rozwoju obszarów wiejskich oraz innych zagadnieþ do- tyczñcych obszarów wiejskich. Orga- nizowane sñ szkolenia i prowadzo- ne jest doradztwo z zakresu planowania przestrzennego na obszarach wiejskich.

Naukowcy i studenci biorñ czynny udziaä w opracowywaniu ze- stawieþ stanu faktycznego zasobów kultury materialnej poszczególnych miejscowoĈci. W kooperacji z uni- wersytetami 14 soäectw otrzymaäo gotowe opracowania inwentaryzujñ- ce zasoby przestrzeni wiejskiej wy- konane przez studentów i pracow- ników Zakäadu Historii Kultury Ma- terialnej Uniwersytetu Wrocäawskie- go pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Kösika. Widoczne sñ równieĔ goäym okiem pierwsze efekty pracy mode- ratorów w terenie. Znaczna czöĈè so- äectw pod ich okiem przeszäa warsz- taty z planowania rozwoju i posiada juĔ gotowe, solidnie i rzeczowo opracowane soäeckie strategie rozwoju.

O przychylnym nastawieniu mieszkaþców do idei programu moĔe Ĉwiadczyè ich udziaä w konkursach pn. „Piökna WieĈ DolnoĈlñska 2009”

i „Piökna WieĈ DolnoĈlñska 2010” or- ganizowanym przez Wydziaä Rozwo- ju Obszarów Wiejskich Urzödu Mar- szaäkowskiego jako jeden z elemen- tów wsparcia dla soäectw i gmin wo- jewództwa dolnoĈlñskiego. Celem konkursów byäo wyäonienie najbardziej innowacyjnych i wzorcowych przedsiöwziöè obrazujñcych aktyw- noĈè mieszkaþców obszarów wiejskich województwa dolnoĈlñskie- go. W 2009 roku tytuä najpiökniej- szej wsi na Dolnym ćlñsku otrzymaäa

wieĈ MoĈcisko (gmina DzierĔoniów), a w 2010 roku Jaszkowa Górna (gmina Käodzko). Nagrodzone wsie i projekty to przykäady niezwykäej aktyw- noĈci i nakäadu pracy mieszkaþców przy realizacji wielu, czasem bardzo innowacyjnych i wzorcowych projek- tów, które w sposób istotny zmieniäy zarówno krajobraz wsi, jak i samych mieszkaþców. Zamysäem organizato- rów konkursów byäo zidentyfikowa- nie najwartoĈciowszych i wypromo- wanie najbardziej spektakularnych inicjatyw zrealizowanych na Dolnym ćlñsku, przy uwzglödnieniu zarów- no ekonomicznego, jak i kulturowego kontekstu. Zwyciözcy, oprócz nie- wñtpliwej promocji, zostali uhonoro- wani finansowo. Mieszkaþcy gminy DzierĔoniów wdraĔajñc liczne inicja- tywy oddolne samodzielnie nauczy- li siö pozyskiwaè Ĉrodki warunkujñ- ce wielokierunkowy rozwój. Spekta- kularne i godne naĈladowania osiñ- gniöcia mieszkaþców ziemi dzierĔo- niowskiej przy realizacji oddolnych inicjatyw zostaäy docenione. Gmi- na DzierĔoniów otrzymaäa prestiĔo- wñ nagrodö w konkursie o Europej- skñ Nagrodö Odnowy Wsi 2010. Or- ganizatorem konkursu jest Europej- skie Stowarzyszenie Rozwoju Obsza- rów Wiejskich i Odnowy Wsi ARGE w Wiedniu⁵.

Gäównym bogactwem kaĔ- dej wsi, kaĔdego soäectwa sñ jednak przede wszystkim mieszkaþcy. Nale- Ĕy im tylko w niewielkim stopniu po- móc, pokazaè drogi wyboru, szan- se jakie przed nimi stojñ. Przeszko- leni w Urzödzie Marszaäkowskim liderzy i koordynatorzy Odnowy Wsi skutecznie, dziöki nabytej wiedzy,

sñ przygotowani do umiejötnego po- zyskiwania Ĉrodków finansowych na realizacjö zaplanowanych projek- tów nie tylko z budĔetów gminnych, ale takĔe ze Ĉrodków zewnötrznych.

Ludzie ci sñ otwarci i przygotowani do wspóäpracy z przedstawiciela- mi róĔnych Ĉrodowisk. TakĔe z tymi, od których zaleĔy ksztaätowanie krajobrazu i Ĉrodowiska. Ostatnio wyso- kie tempo wzrostu, postöpujñca urbanizacja obszarów wiejskich w niektó- rych krajach rozwijajñcych siö dopro- wadziäy do zanieczyszczenia Ĉrodo- wiska i destrukcji krajobrazu. Aby nie pójĈè tñ drogñ, naleĔy tworzyè na przyszäoĈè scenariusze dotyczñce uĔytkowania terenów wiejskich, ko- niecznie z poszanowaniem toĔsamo- Ĉci obszaru i zawsze z uwzglödnie- niem oceny zmian pod kñtem wpäy- wu na Ĉrodowisko.

Bogusäaw Wijatyk Departament Europejskiego Funduszu Spoäecznego i Obszarów Wiejskich Urzñd Marszaäkowski Województwa DolnoĈlñskiego

Department of the European Social Fund and Rural Development

Marshal Office of Lower Silesia

Przypisy

1 Europejska Konwencja Krajobrazowa, spo- rzñdzona we Florencji dnia 20 paĒdziernika 2000 r.

2 http://www.cittaslow.org

3 http://www.arpia -art.be

4 W ramach Umowy z Uniwersytetem Przy- rodniczym we Wrocäawiu opracowano Logo programu Odnowa DolnoĈlñskiej Wsi.

5 http://www.landentwicklung.org/website/

output.php?id=1001