Tom 10 2010
Adam Rapiejko*, Katarzyna Korzeniewska**
REGION SZADKOWSKI
W BADANIACH ARCHEOLOGICZNO-HISTORYCZNYCH
W artykule zamieszczono wybrane ródła i wyniki bada archeologiczno- historycznych1, obejmuj cych przede wszystkim region szadkowski2, wraz z his-torycznym powiatem szadkowskim3, a tak e odnosz cych si do zwierzchniej jednostki terytorialnej wspomnianego powiatu – historycznego województwa sieradzkiego4. Posłu ono si tak e ogólniejszymi odniesieniami do szerszych obszarów, jak Wielkopolska. Owo szerokie terytorialnie zestawienie ródeł, id ce w parze z uj ciem chronologicznym pracy, wykraczaj cym poza ramy pó nego redniowiecza i nowo ytno ci (si gaj cym z jednej strony wczesnego
*
Adam Rapiejko,mgr, pracownik Muzeum Archeologicznego w Gda sku.
**
Katarzyna Korzeniewska, mgr, pracownik Muzeum Archeologicznego w Gda sku.
1
Archeologia historyczna, nauka pomocnicza historii, została na gruncie polskim zdefi-niowana przez prof. L. Kajzera, jako dziedzina zajmuj ca si rozwini tymi społecze stwami egzystuj cymi w okresach dziejowych, pocz wszy od wczesnego redniowiecza do współcze-sno ci, a badacze zajmuj cy si t dziedzin powinni wnika w płaszczyzn historyczn nie zarzucaj c przy tym metodologii archeologicznej; zob. L. Kajzer, Wst p do archeologii historycznej w Polsce, Łód 1996, s. 22–23.
2
R. Kucharski, M. Lamprecht, Młynarstwo regionu szadkowskiego i jego rozwój do I wojny wiatowej, ,,Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 69.
3
Północna cz historycznego województwa sieradzkiego; od północy granicz ca z uj ciem rzeki Neru do Warty, nieopodal Ł czycy; od zachodu z granic (w przybli eniu) na linii Koło– Warta; od południa s siadowało z województwem krakowskim (cz granicy biegła wzdłu rzeki Liswarty);
4
Historyczne województwo I Rzeczypospolitej, istniej ce w latach 1339–1793; był to obszar południowo-wschodniej Wielkopolski, granicz cy od południowego zachodu ze l skiem (górna Barycz, górna Prosna, Liczwarta i górna Warta), od południowego wschodu z województwem sandomierskim (górna i rodkowa Pilica na odcinku Koniecpol–Wolborz), od północnego wschodu z województwem ł czyckim (Ner).
redniowiecza5, z drugiej za roku 1870, kiedy w nast pstwie kl ski powstania styczniowego, zaborca pruski odebrał Szadkowi prawa miejskie), w aden spo-sób nie pretenduje do rangi wyczerpuj cego opracowania czy studium osadni-czego i stanowi raczej szkic archeologiczny o charakterze historycznym. Prezen-towany w tym artykule pewnego rodzaju rys sytuacyjny do bada nad przełoma-mi: wczesne–pełne–pó ne redniowiecze – nowo ytno – współczesno , wymaga uzupełnienia w toku dalszych studiów nad regionem szadkowskim.
Przeprowadzenie kompleksowych bada archeologicznych na terenie miasta umo liwiłoby odtworzenie najstarszych poziomów stratygraficznych i stwo-rzyłoby szans na dokumentacj ewentualnych struktur przedlokacyjnych, zwi zanych z wczesnym redniowieczem. Sygnały istnienia tych struktur dostarczyły wyniki Archeologicznego Zdj cia Polski na tym obszarze, stwier-dzaj ce punkt osadniczy na terenie miasta Szadek oraz osad w Wielkiej Wsi6.
Równina Szadkowska poło ona jest w obr bie wysoczyzny łaskiej – zdenudowanej peryglacjalnie równiny morenowej, zajmuj cej powierzchni ok. 2330 km², rozci tej przez doliny Grabi, Pichny, Neru i Górnej Bzury7. Przepływaj ca przez Szadek, rzeka Pichna ł czy si z rzek Brodni w okolicach Rzeczycy, tworz c szerok dolin z terasami, charakterystycznymi dla rzek z rejonu rodkowej Polski8. Najwy sze wyniesienie terenu w regionie szadkow-skim obserwujemy w okolicy Przatowa (150 m n.p.m.). Najni sze wysoko ci regionu wahaj si pomi dzy 90–97 m n.p.m., a obserwowalny spadek terenu przebiega z południowego wschodu na północny zachód9.
Z racji wysoczyznowego poło enia, osadnictwo w regionie szadkowskim rozwin ło si najprawdopodobniej dopiero we wczesnym redniowieczu, w wyniku obserwowalnych na terenie rodkowej Polski i całego kraju tendencji przenoszenia osiedli na obszary tego typu. Jednak e ju w najbli szym s sie-dztwie Szadku odnotowujemy znaleziska lu ne, punkty osadnicze, wreszcie osady i cmentarzyska z okresów od rodkowej epoki br zu a do współ-czesno ci10. Do wyj tków zaliczy nale y okres w drówek ludów (375–568 r.
5
Epok t cz sto wł czano do bada pradziejowych czy wczesnodziejowych przez wzgl d na skromny zasób ródeł historycznych. Niezale nie od doskonało ci metod badawczych nauk pomocniczych historii (metoda archeologiczna, palinologiczna, dendrologiczn itd.), wydaje si kwesti priorytetow , aby metody te nie przesłaniały gruntu historycznego wczesnego rednio-wiecza. Badania o charakterze wył cznie pradziejowym nale y zatem prowadzi do pocz tków tej epoki (tj. do ok. VI w., nie za do połowy czy ko ca XIII w.), historyczne natomiast powinny dotyczy cało ci: wczesnego, pełnego i pó nego redniowiecza, nast pnie nowo ytno ci, a tak e współczesno ci; za: L. Kajzer, Wst p do archeologii…, s. 23.
6
M. Urba ski, Archeologia powiatu zdu skowolskiego, Zdu ska Wola 2005, s. 12, 17.
7
J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2000, s. 161.
8
J. Czy , J. Forysiak, Budowa geologiczna i rozwój rze by okolic Szadku, ,,Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1, s. 95.
9
Tam e, s. 92–93.
10
n.e.), który na obszarze regionu szadkowskiego nie posiada (jak dotychczas) odzwierciedlenia w znaleziskach archeologicznych, podobnie zreszt , jak na najbli szych s siednich terenach11.
Obecno wody, jako elementarnego składnika rodowiska geograficznego, wpływała na rozwój osadnictwa. Dostarczała ona osadnikom stałego, niewyczerpalnego i wysoce kalorycznego po ywienia (ryby i ptactwo wodne), co w poł -czeniu z hodowl i upraw roli gwarantowało zawi zanie trwalszych struktur osadniczych. Na obszarach pozbawionych wi kszych cieków i zbiorników wód powierzchniowych, takich jak obszar gminy Szadek, nawet niedu e zasoby wodne maj znaczenie u ytkowe, adaptowalne s bowiem do potrzeb gospo-darki człowieka12. Na pierwszy rzut oka niepozorna sie wodna regionu szadkowskiego okazała si idealn do stworzenia na tym obszarze, pocz wszy od XIV w., swoistego zagł bia młynarskiego13, a tak e od XVI w., drugiego co do wielko ci (po Brzezinach) o rodka sukienniczego na terenach rodkowej Polski14. Niewielkie cieki wodne lepiej spełniaj bowiem swoj rol w obu wspomnianych gał ziach przemysłu, w przeciwie stwie do wi kszych rzek, których wylewy zbyt powa nie rujnowały dobytek osadników.
Jedn z wa niejszych kwestii dla studiów osadniczych i rekonstrukcji rodo-wiska naturalnego jest odtworzenie panuj cych w przeszło ci warunków hydrograficznych. Wi e si z tym zagadnienie zmiany powierzchni zbiorników wodnych. Je eli tylko lady po starej linii brzegowej jeziora czy rzeki s widoczne, maj swoje odbicie w takich formach, jak: terasy, mikrokliny, wały brzegowe. ródła archeologiczne w przybli eniu umo liwiaj okre lenie stopnia zmian hydrograficznych oraz ich chronologii15.
Równie rejestrowanie zmian w obr bie ródeł kartograficznych owocuje pozyskiwaniem bardziej szczegółowych informacji o danym terenie, odtwo-rzenie za pierwotnego biegu rzeki wpływa na lepsze zrozumienie przemian w kulturze materialnej na obszarach jej rozlewiska. Jednak e nadinterpretacja tej kategorii ródeł i brak krytycznego podej cia do nich stwarzaj przed badaczami niebezpiecze stwo sformułowania bł dnych wniosków16.
11
M. Urba ski, Archeologia powiatu…, s. 11, 16.
12
A. Nowak, Zasoby a jako wód powierzchniowych gminy Szadek, ,,Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1, s. 101–103.
13
R. Kucharski, M. Lamprecht, Młynarstwo regionu..., s.127–152.
14
M. Adamczewski, Herby i piecz cie miasta Szadek, ,,Biuletyn Szadkowski” 2003, t. 3, s. 7; za: M. Siuchni ski (red.), Miasta polskie w Tysi cleciu, t. 2, Wrocław 1967, s. 81.
15
J. M. Łapo, W. Ossowski, Badania weryfikacyjne osiedli nawodnych i ich warto dla rekonstrukcji rodowiska naturalnego i kulturowego, [w:] A. Kola (red.), Archeologia podwodna jezior Ni u Polskiego, Toru , s. 17–18.
16
E. Kowalczyk, O po ytkach i niebezpiecze stwach korzystania ze ródeł kartograficznych w badaniach archeologicznych, ,,Archeologia Historica Polona” 1996, t. 3, s. 315–333.
Osadnictwo okresu wczesno redniowiecznego (jak i pó niejsze) potwierdzaj znaleziska lu nych ułamków naczy , znajdowane w Szadku i okolicach (ryc. 1–2). Ponadto godny uwagi jest zbiór renesansowych kafli piecowych z Zamłynia17.
Ryc.1. Mapa okolic Szadku z okresu redniowiecza
ródło: oprac. własne na podstawie: S. Leszczyki, S. Pietkiewicz (red.), Atlas Polski, z. 1: Dawne mapy Polski, Warszawa 1953; Poloniae locorumque viciniorum descriptio,
Auctore Wenceslao Grodeccio Polono
Uwaga: mapa została wykonana przez W. Grodeckiego (w oparciu o mapy Sgrootena i G. de Jode) i znalazła si w kolo skim wydaniu Polonii Kromera (1589 r.); oryginał (1562 r.) zagin ł; widoczne nie cisło ci w umiejscowieniu poszczególnych miast wzgl dem siebie (np. Szadek – Łask) i przebiegu rzek (np. Warta)
17
Ryc. 2. Ułamki wczesno- i pó no redniowiecznych naczy ceramicznych z Szadku i Szadkowic
ródło: M. Urba ski, Archeologia powiatu zdu skowolskiego, Zdu ska Wola 2005, s. 34
Ciekaw grup zabytków stanowi wczesno redniowieczne monety. Cz sto nios ze sob zapis informuj cy o władcy i mennicy, w której moneta została wybita. S to zabytki kategorii szczególnej. Na obszarze byłego województwa sieradzkiego (odpowiadaj cego w przybli eniu historycznemu sieradzkiemu) notujemy znaczn ilo znalezisk skarbów i pojedynczych monet. Wi kszo z nich, datowana na okres wczesno- i pó no redniowieczny, a tak e nowo ytny, potwierdza istnienie o ywionych stosunków handlowych.
Z okolic Sieradza pochodzi kolejna moneta, nieokre lony dirhem arabski18, natomiast mennice niemieckie reprezentuje znaleziony w Wieluniu denar ksi -cy Henryka II z Nabburga, datowany na lata 985–995. To samo, w przybli eniu, tło dziejowe reprezentuj dwa denary Mieszka I (960–992), znalezione w Ole nicy19. Denary te (pierwsze monety polskie) nie odgrywały istotnej roli ekonomicznej, albowiem wyprodukowane w niedu ych ilo ciach, nie były
18
Srebrne dirhemy arabskie napływały na obszary polskie w IX i X w. przez Ru i Skandy-nawi ; za: A. Mikołajczyk, ródła numizmatyczne z województwa sieradzkiego do bada nad okresem rzymskim, redniowiecznym i nowo ytnim, ,,Sieradzki Rocznik Muzealny” 1990, t. 7, s. 71.
19
w stanie konkurowa z monetami obcymi, wyst puj cymi na naszych ziemiach obficie i ciesz cymi si dobr reputacj . Słu yły one raczej manifestacji władzy politycznej i presti u ksi cia20. Ch tniej u ywano monety obce, zwłaszcza nie-mieckie, jako wybite w „pewniejszych” z punktu widzenia ekonomii mennicach. Istnienie w Szadku w pó nym redniowieczu i pocz tkach nowo ytno ci
dworu królewskiego, o charakterze obronnym, sygnalizowano ju przeszło 20 lat
temu21. Ów zapomniany zabytek został przywołany przez prof. Leszka Kajzera22, który przeprowadzaj c analiz porównawcz podobnych obiektów23 z obszaru historycznego województwa sieradzkiego, sugerował, e wzmianko-wane w lustracji z lat 1628–163224, drewniane budowanie na kopcu, do którego
id c mostek z por czem po obu stronach. […] woda koło kopca25, posiadało w przeszło ci (prawdopodobnie ju w XIV w.), na tym samym kopcu, posta o dyspozycji nie horyzontalnej (jak w przypadku pó niejszego, opisywanego w lustracji dworu), lecz wie owej. Wie e na kopcach, stanowi ce, jak okre la autor, miniatury a zarazem pars pro toto prawdziwych murowanych zamków, były w wiekach rednich zjawiskiem cz stym, tak e w rodkowej Polsce, a prze ywszy si , z czasem wypierane były przez drewniane dwory, które stawiano z reguły na tych samych kopcach26.
W najbli szych okolicach Szadku (w promieniu kilkunastu kilometrów), najstarsze potwierdzone ródłowo wzmianki o dworach drewnianych si gaj połowy XVI w. (Kwiatkowice, Łask), a kolejne połowy XVII w. (Rossoszyca) oraz połowy XVIII w. (Ja ew, Kliki, Bałucz, Kłady, Młodwin). Bior c jednak e pod uwag funkcjonowanie dwóch niepotwierdzonych ródłowo dworów,
20
A. Mikołajczyk, Monety stare i nowe, Warszawa 1988, s.12–13.
21
L. Kajzer, J. Augustyniak, Wst p do studiów nad wieckim budownictwem obronnym sieradzkiego w XIII–XVII/XVIII wieku, Łód 1986, s. 202–203.
22
L. Kajzer, Dwór królewski – zapomniany zabytek Szadku, ,,Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2, s. 7–20.
23
Mowa tu o obiektach wchodz cych w skład królewskich zało e dworsko-folwarcznych w Dobroszycach koło Radomska i Brodni nad Wart ; tam e, s. 18; L. Kajzer, Dwór we Wrz cej koło Sieradza, Sieradz 1991.
24
O dworze królewskim wzmiankuje tak e Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1545–1564, cz. 1, wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961, s. 63; L. Kajzer, Dwór królewski…, s. 8; Akta wizytacji archidiakonatu uniejowskiego z 1683 r., pochodz ce z wizytacji archidiako skiej, znajduj ce si w Aktach arcybiskupów gnie nie skich, w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, zawieraj krótk wzmiank o pałacu królewskim, który miał sta za miastem, obok ko cioła pw. w. Idziego; za: P. Szkutnik, ródła do dziejów Szadku znajduj ce si w archiwach ko cielnych, ,,Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 113.
25
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 2: Województwo sieradzkie, Wrocław 1969, s. 46–48; L. Kajzer, Dwór królewski…, s. 11.
26
Tam e, s. 12; L. Kajzer, Studia nad wieckim budownictwem obronnym województwa ł czyckiego w XIII–XVIII wieku, ,,Folia Archaeologica” 1980, t. 1; ten e, Dwory obronne wielu skiego w XIII–XVII wieku, ,,Folia Archeologica” 1984, t. 6; L. Kajzer, J. Augustyniak, Wst p do studiów…, s. 202–203.
których datowanie mogłoby si ga okresu pełnego redniowiecza, tj. połowy XIII w. (Mały , Wola Flaszczyna), jak równie hipotetyczn , redniowieczn metryk dworów potwierdzonych dla okresu nowo ytno ci (Kwiatkowice, Bałucz – połowa XV w.), a jednocze nie, rozszerzaj c promie poszukiwa zaledwie do ok. 30 km, mo na wskaza na kolejne obiekty: drewniane dwory na kopcu w Siedl tkowie i Popowie, datowane archeologicznie na XIII w.27
W okresie od połowy XIII w. a do ko ca XVIII w. istniała na obszarze rodkowej Polski tradycja budowania drewnianych dworów, pocz tkowo o charakterze typowo obronnym, w formie wie na kopcach, z czasem przybie-raj cych układ horyzontalny i wreszcie stawianych na płaskim podło u. Podległy starostwu sieradzkiemu Szadek, funkcjonował m. in. jako o rodek dzier awy królewskiej domeny ziemskiej – samodzielny gospodarczo klucz28. Wydaje si wi c wysoce prawdopodobne (cho rejon dawnego dworu królewskiego nie został przebadany archeologicznie), e i Szadek posiadał dre-wnian wie na kopcu.
W drugiej połowie XIV w. obserwujemy na naszych ziemiach przemiany w zakresie powszechnego obowi zku pełnienia wiadcze fortyfikacyjnych. Zgodnie z przywilejem koszyckim (1374 r.), koszta zwi zane z budow fortalicjów ponosił od tej pory panuj cy, a budow ich zajmowali si najpra-wdopodobniej zawodowi specjali ci, jak sugeruje F. D browski, by mo e mieszczanie29. Zwa ywszy na dane ródłowe, dotycz ce młynarstwa w regionie szadkowskim w okresie redniowiecza30, z których najstarsze si gaj wła nie XIV w., ciekawe wydaj si przypuszczenia S. Trawkowskiego, który suge-rował, e pierwsi konstruktorzy młynów wodnych wywodzili si od cie li – budowniczych grodów31. Ci za bez wi kszego problemu potrafili wybudowa drewniany dwór obronny, jednak młyn wodny był znacznie bardziej skomli-kowany pod wzgl dem technologicznym, budowl -mechanizmem, o nieporó-wnywalnie wi kszym stopniu zło ono ci ni wie a na kopcu, otoczona parkanem b d fos . W przypadku dworu królewskiego nieopodal Szadku nie dysponujemy informacjami o jego budowniczych. Niezale nie od tego, czy otrzymywali w zamian zapłat , czy ich praca była traktowana jako wiadczenie obowi zkowe, faktem jest, e pocz wszy od XIV w. mamy w Polsce do czynienia z fachowcami i rynkiem usług budowlanych.
Pojawiaj ce si w ówczesnej rzeczywisto ci osadniczej grody, w przeciwie -stwie do tych znanych sprzed VII w. i VIII w., posiadaj niewielkie wn trze, s
27 L. Kajzer, Dwór królewski…, s. 18 i n. 28 Tam e, s. 14. 29
F. D browski, wiadczenia fortyfikacyjne ludno ci pospolitej i rycerstwa w Polsce XIII wieku w ródłach pisanych, ,,Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2008, nr 2, s. 157.
30
Patrz: R. Kucharski, M. Lamprecht, Młynarstwo regionu…,
31
S. Trawkowski, Młyny wodne w Polsce w XII wieku, ,,Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1959, R. 7, nr 1, s. 77.
lepiej ufortyfikowane i nie s ju grodami ,,schronieniowymi”, lecz raczej lokalnymi o rodkami władzy32. Jednak e w okolicy Szadku, z wyj tkiem Siera-dza, brakuje grodzisk – reliktów dawnych grodów i o rodków władzy ksi cej doby wczesnego redniowiecza.
Ciekawe i bogato wyposa one cmentarzysko w Lutomiersku (rz dy ko skie, bro ), poło onym pomi dzy Szadkiem a Konstantynowem Łódzkim, licz ce w okresie wczesnego redniowiecza (za panowania Bolesława Chrobrego) ponad 100 grobów ludno ci miejscowej (polskiej) i obcej (Ru Kijowska), badane było ju w latach pi dziesi tych XX w., w ramach szeroko zakrojonej akcji milenijnej. Odkryto tu m. in. trzy groby z mieczami, co stanowi swoisty ewenement w skali całego kraju, przez wzgl d na niezmiern rzadko tej kategorii zabytków33.
Wczesne lokacje s dowodem wyst powania swoistego trendu gospodar-czego na obszarach europejskich. wiadcz o trosce i ch ci inwestowania warstw rz dz cych w podległe im terytoria, jak równie o formowaniu si wspólnych poj prawnych, okre laj cych stan mieszcza ski34. Poło ona na wzniesieniu osada ju w XIII w. posiadła prawa miejskie, wcze niej za mogła pełni przez jaki czas funkcj opola podległego kasztelanii sieradzkiej, co wi zało si wówczas z funkcj policyjn i podatkow 35. XIII-wieczn metryk posiada tak e nazwa Szadek (1295), która w XIV w. funkcjonuje okresowo jako
Schadek (1362), Schadko (1375), Schadkow (1398), a w XVI w. tak e jako oppidum Schadek (1520), pochodz c przypuszczalnie od szady (szary, siwy,
popielaty)36.
W XII w. Szadek zaistniał jako siedziba władz parafialnych37 (dysponuj c prawdopodobnie od ko ca XI w. ko ciołem drewnianym pw. w. Idziego), a od XIII w. wchodz c w skład archidiakonatu uniejowskiego (cz diecezji
32
S. Kurnatowski, Przemiany osadnicze w procesie kształtowania si Wielkopolski jako regionu osadniczego, ,,Slavia Antiqua” 1994, t. 35, s. 3–45.
33
K. Ja d ewski, Cmentarzysko wczesno redniowieczne w Lutomiersku pod Łodzi w wietle bada w r. 1949, ,,Materiały Wczesno redniowieczne” 1949, t. 1, 1949, s. 91–191; ten e, Sprawozdanie z bada archeologicznych na cmentarzysku wczesno redniowiecznym w Lutomier-sku w pow. łaskim, woj. łódzkie, w r. 1950, „Materiały Wczesno redniowieczne” 1951, t. 2, s. 257–264.
34
H. Samsonowicz, Miejski ruch lokacyjny w Europie rodkowej w XIII–XV wieku, ,,Archeologia et Historica Urbana” 2004, s. 55.
35
M. Lamprecht, A. Sikora, Rozwój funkcji administracyjnych Szadku – rys historyczny, ,,Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 114–115.
36
M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa.
37
Parafie, traktowane cz sto jako najni szy szczebel pa stwowego podziału terytorialnego, wypierały prawdopodobnie podział na opola, odgrywaj c niezmiernie wa n rol w funkcjono-waniu dawnego społecze stwa, skupiaj c instytucje, jak w przypadku Szadku – szkoł parafialn i szpital w. Ducha. Zob. M. Lamprecht, A. Sikora, Rozwój funkcji…, s. 114; za: A. Wi niewski, Organizacja parafialna w Polsce redniowiecznej, „Znak” 1965, nr 137–138, s. 1440.
gnie nie skiej). Budow ko cioła parafialnego w Szadku uko czono w pier-wszej połowie XIV w. na miejscu wi tyni drewnianej, zniszczonej w po arze w 1331 r.38
Od ko ca XIV w. Szadek był siedzib powiatu (jeden z czterech powiatów województwa sieradzkiego). W skład wspomnianego powiatu wchodziły m. in. miasta: Uniejów, Łask, Pabianice, Zdu ska Wola, a tak e 33 parafie. Dzi ki funkcji siedziby powiatu oraz funkcji s downiczej, a od XVI w. tak e zjazdom sejmikowym, ranga miasta niesłychanie wzrosła39.
Rosn ce uprawnienia samorz du terytorialnego, przywileje ekonomiczne i ogólny rozkwit miasta na pocz tku XV w. zwi zane były ci le z potwierdze-niem praw miejskich Szadku przez Władysława Jagiełł (1401 r.). Umo liwiło to osi gni cie statusu odpowiadaj cego miastom lepiej rozwini tym, jak Ł czy-ca, Sieradz, czy Warta40. XV w. to czas rozkwitu handlu wewn trznego i war-stwy kupieckiej41, rezyduj cej i „dobijaj cej targu” w miastach. Z tego okresu pochodz wzmianki o wybitnych postaciach tego regionu, w ród których na szczególn uwag zasługuje Jakub z Szadka42, posta nietuzinkowa, która ode-grała istotn rol w w yciu politycznym Polski.
Pewn wskazówk do bada nad dziejami Szadku na przełomie rednio-wiecza i nowo ytno ci jest inwentarz ywno ci pochodz cej z dwóch wozów, wystawionych przez szadkowskich mieszczan na wypraw wojenn przeciwko Zakonowi Krzy ackiemu (1521 r.). Szadkowianie, według rejestru (datowanego na 1520 r.) 43, wystawi mieli na wspomnianych dwóch wozach: 12 korczyków m ki, 2 korczyki grochu, 1 korczyk jagieł, 1 korczyk pulcium44 z j czmienia, 1 korczyk nasion konopi, pół korczyka maku, 4 szynki wieprzowe, 1 fask masła, 1 fask soli45.
38
M. Adamczewski, Herby szlachty polskiej w ko ciele farnym w. Jakuba w Szadku, ,,Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 47 i n.
39
M. Turczyn, Szadek na tle podziałów administracyjnych Polski, ,,Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1, s. 67–68.
40
M. Lamprecht, A. Sikora, Rozwój funkcji…, s. 117–119.
41
M. Dembi ska, Konsumpcja ywno ciowa w Polsce redniowiecznej, Wrocław–Warszawa– Kraków 1963, s. 21.
42
T. Marszał, Jakub z Szadka – ksi dz, dyplomata i prawnik […], ,,Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.
43
Rejestr wozów skarbowych od miast i miasteczek Rzeczypospolitej koronnych na wypraw wojenn roku 1521 dostarczonych, wyd. C. Biernacki, ,,Archiwum Komisji Historycznej” 1886, t. 3, s. 473–499, por. M. Biskup („Wojna pruska”, czyli wojna Polski z zakonem krzy ackim z lat 1519–1521 u ródeł sekularyzacji Prus Krzy ackich, cz. 2, Olsztyn 1991, s. 337, przyp. 143); za: J. Szymczak, ywno na miejskich wozach wojennych w pó nym redniowieczu i na pocz tku epoki nowo ytnej, ,,Przegl d Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 1 (9), s. 61.
44
Pulcium – rodzaj zacierki, bryi, polewki, sporz dzanej przewa nie z j czmienia; za: J. Szymczak, ywno na miejskich…, s. 73.
45
Obowi zek wystawiania tego typu wozów, zaprz onych w konie, bogato wyposa onych w ywno , wszedł w ycie ju od XIII w., b d c jednym z naj-kosztowniejszych obci e wojskowych nakładanych na mieszczan. Wiadomo te , e tylko du e i zamo ne miasta były zobowi zane do wystawiania jednego lub wi cej wozów, mniejsze natomiast wysyłały wspólnymi siłami pojedynczy wóz46. Spore ilo ci m ki jakie miasto musiało dostarczy , wiadczy mog o ponadregionalnym znaczeniu Szadka, jako o rodka młynarskiego.
Rozwój funkcji administracji s downiczej (miejsce zjazdów szlachty, obrad sejmików sejmowych i poselskich dla całego dawnego województwa sieradz-kiego), a tak e ko cielnej (od połowy XVI w. mie ci si tu siedziba dekanatu, który do XVIII w. liczył ju 27 ko ciołów) wiadczy, i w XVI w. miasto brało czynny udział w yciu politycznym, gospodarczym i społecznym regionu i kraju47. Sejmiki niew tpliwie wpływały na ycie gospodarcze miasta. Zmuszały do organizowania zaplecza, gotowego sprosta oczekiwaniom zamo nej szlachty. Magazynowanie ywno ci, wody pitnej i trunków, a tak e potrzeba zabe-zpieczenia noclegów stanowiło niew tpliwie pozytywny bodziec dla ówczesnej gospodarki lokalnej, stwarzaj c szans na sprzeda miejscowych produktów. Zjazdy szlachty musiały wi za si z usprawnieniem sieci okolicznych dróg, co z kolei sprzyjało rozwojowi handlu, wymianie informacji, a w konsekwencji umocnieniu pozycji Szadka w ród wa niejszych miast ówczesnej Polski.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesi ce
Liczba zjazdów
Ryc. 3. Sejmiki i zjazdy szlachty w poszczególnych miesi cach w latach 1668–1695 ródło: oprac. własne na podstawie: M. Kobierecki, Chronologia sejmików i zjazdów szlachty województwa sieradzkiego w latach 1668–1696, „Przegl d Nauk
Historycz-nych” 2006, R. 5, nr 2 (10)
46
Tam e, s. 59; za: W. Szczygielski, Obowi zki i powinno ci wojskowe miast i mieszcza stwa w Polsce od XIII do połowy XV wieku, ,,Studia i Materiały do Historii Wojskowo ci” 1960, t. 5, s. 442–445.
47
Analizuj c rozkład w czasie sejmików i zjazdów szlachty w Szadku w dru-giej połowie XVII w.48, zauwa amy, e w okresie 27 lat (1668–1695) najmniej zjazdów odbywało si jesieni , natomiast znacznie wi cej w miesi cach zimo-wych i letnich.
Dane te odpowiadaj realiom podró owania w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej. Jesienne ulewy w znacznym stopniu utrudniały komunikacj . Jak wynika z opisów M. Kromera dla drugiej połowy XVI w., znacznie ch tniej podró owano zim , pomimo dokuczaj cych mrozów: […] jeziora za oraz
bagna i rzeki przez dwa czy trzy zimowe miesi ce, a czasem a do pi tego i szóstego miesi ca[!], ci te lodem przez długi czas daj wygodne i bezpieczne przej cie nie tylko pieszym, lecz tak e i je d com, a nawet saniom i wielu naraz wozom, cho by i obładowanym. Ja sam kiedy w ostatnim dniu marca przeprawiałem si przez Wisł na Mazowszu po mocnym jeszcze lodzie, i to razem z wozem zaprz onym w czwórk koni i z orszakiem paru je d ców […]49.
Jednak otwarcie miasta na otaczaj cy wiat niosło ze sob szereg kon-sekwencji, jakimi, szczególnie w redniowieczu, były choroby zaka ne (dur brzuszny, dezynteria, gru lica, kiła i tr d), które mo emy nazwa ówczesnymi chorobami cywilizacyjnymi. Odizolowaniu nieuleczalnie chorych słu yły lepro-zoria, z których najbli sze znajdowało si w Sieradzu50. Cz sta była awitami-noza, szkorbut oraz zatrucie sporyszem51.
Pocz wszy od XVII w. (obfituj cego w wojny, epidemie oraz kl ski ywio-łowe, po ary i powodzie), poprzez wiek XVIII, obserwujemy post puj c zapa ekonomiczn Szadku, id c w parze z regresem demograficznym, co naruszyło tak e dotychczasow stabilno funkcji administracyjnej i s downi-czej miasta. Po kl sce powstania styczniowego (1863), w 1867 r. władze zaborcze uderzyły w Ko ciół, likwiduj c dekanat szadkowski, nast pnie zde-gradowały miasto do roli siedziby władz gminnych, a ostatecznie w 1870 r. pozbawiło Szadek praw miejskich52.
48
M. Kobierecki, Chronologia sejmików i zjazdów szlachty województwa sieradzkiego w la-tach 1668–1696, ,,Przegl d Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 2 (10), s. 9–27.
49
M. Kromer, Polska, czyli o poło eniu ludno ci, obyczajach, urz dach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego ksi gi dwie, przekł. S. Kazikowski, Olsztyn 1984, za: M. Soba ska-Bondaruk, S. B. Lenard (red.), Wiek XVI–XVIII w ródłach, Warszawa 1997, s. 76.
50
J. Tyszkiewicz, Ekologia człowieka w redniowiecznym mie cie polskim, [w:] Geografia historyczna Polski w redniowieczu, Warszawa 2003, s. 120–121, za: K. Lejman, Pochodzenie kiły w Europie w wietle krytycznej oceny dowodów z zakresu plastyki staro ytnej i redniowiecznej oraz poszukiwa własnych, „Folia Medica Cracoviensia” 1963, vol. 5, nr 3, s. 299–324; J. Rabecka-Brykczy ska, Leprozoria w redniowiecznych miastach polskich, ,,Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej” 1989, t. 61, s. 41–58.
51
J. Tyszkiewicz, Ekologia człowieka…, s. 122, za: F. J. Bove, The Story of Ergot, New York 1970.
52
Nikłe przebadanie regionu szadkowskiego pod k tem archeologicznym ogranicza w znacznym stopniu mo liwo wnioskowania o pocz tkowym etapie rozwoju tego obszaru. Badania interdyscyplinarne, tak e archeologiczno-historyczne, s najlepsz drog do pełnego poznania przeszło ci tego ciekawego regionu.
Bibliografia
Adamczewski M., Herby i piecz cie miasta Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2003, t. 3. Adamczewski M., Herby szlachty polskiej w ko ciele farnym w. Jakuba w Szadku,
„Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5.
Akta wizytacji archidiakonatu uniejowskiego z 1683 r., pochodz ce z wizytacji
archidiako skiej, Aktach arcybiskupów gnie nie skich, Archiwum Diecezjalne we Włocławku.
Biernacki C., Rejestr wozów skarbowych od miast i miasteczek Rzeczypospolitej koronnych na wypraw wojenn roku 1521 dostarczonych, „Archiwum Komisji Historycznej” 1886, t. 3.
Biskup M. „Wojna pruska”, czyli wojna Polski z zakonem krzy ackim z lat 1519–1521 u ródeł sekularyzacji Prus Krzy ackich, cz. 2, Olsztyn 1991.
Czy J., Forysiak J., Budowa geologiczna i rozwój rze by okolic Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1.
D browski F., wiadczenia fortyfikacyjne ludno ci pospolitej i rycerstwa w Polsce XIII wieku w ródłach pisanych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2008, nr 2. Dembi ska M., Konsumpcja ywno ciowa w Polsce redniowiecznej, Wrocław–
Warszawa–Kraków 1963.
Dembi ska M., Przetwórstwo zbo owe w Polsce redniowiecznej (X–XIV wiek), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gda sk 1973.
Guldon Z., Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 2: Województwo sieradzkie, Wrocław 1969.
Ja d ewski K., Cmentarzysko wczesno redniowieczne w Lutomiersku pod Łodzi w wietle bada w r. 1949, „Materiały Wczesno redniowieczne” 1949, t. 1. Ja d ewski K., Sprawozdanie z bada archeologicznych na cmentarzysku
wczesno redniowiecznym w Lutomiersku w pow. łaskim, woj. łódzkie, w r. 1950, „Materiały Wczesno redniowieczne” 1951, t. 2.
Kajzer L., Dwory obronne wielu skiego w XIII–XVII wieku, ,,Folia Archaeologica” 1984, t. 6.
Kajzer L., Dwór królewski – zapomniany zabytek Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2002, t. 2.
Kajzer L., Dwór we Wrz cej koło Sieradza, Sieradz 1991.
Kajzer L., Studia nad wieckim budownictwem obronnym województwa ł czyckiego w XIII–XVIII wieku, ,,Folia Archaeologica” 1980, t. 1.
Kajzer L., Wst p do archeologii historycznej w Polsce, Łód 1996.
Kajzer L., Augustyniak J., Wst p do studiów nad wieckim budownictwem obronnym sieradzkiego w XIII–XVII/XVIII wieku, Łód 1986.
Kobierecki M., Chronologia sejmików i zjazdów szlachty województwa sieradzkiego w latach 1668–1696, „Przegl d Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 2 (10). Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2000.
Kromer M., Polska, czyli o poło eniu ludno ci, obyczajach, urz dach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego ksi gi dwie, przekł. S. Kazikowski, Olsztyn 1984. Kowalczyk E., O po ytkach i niebezpiecze stwach korzystania ze ródeł
kartograficznych w badaniach archeologicznych, ,,Archeologia Historica Polona” 1996, t. 3.
Kucharski R., Lamprecht M., Młynarstwo regionu Szadkowskiego i jego rozwój do I wojny wiatowej, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5.
Kurnatowski S., Przemiany osadnicze w procesie kształtowania si Wielkopolski jako regionu osadniczego, „Slavia Antiqua” 1994, t. 35.
Lamprecht M., Sikora A., Rozwój funkcji administracyjnych Szadku – rys historyczny, „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.
Lejman K., Pochodzenie kiły w Europie w wietle krytycznej oceny dowodów z zakresu plastyki staro ytnej i redniowiecznej oraz poszukiwa własnych, „Folia Medica Cracoviensia” 1963, vol. 5, nr 3.
Leszczyki S., Pietkiewicz S. (red.), Atlas Polski, z. 1: Dawne mapy Polski, Warszawa 1953.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1545–1564, cz. 1, wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 2: Województwo sieradzkie, Wrocław 1969.
Łapo J. M., Ossowski W., Badania weryfikacyjne osiedli nawodnych i ich warto dla rekonstrukcji rodowiska naturalnego i kulturowego, [w:] Kola A. (red.),
Archeologia podwodna jezior Ni u Polskiego, Toru .
Malec M., Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa.
Marszał T., Jakub z Szadka – ksi dz, dyplomata i prawnik […], „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.
Mikołajczyk A., Monety stare i nowe, Warszawa 1988.
Mikołajczyk A., ródła numizmatyczne z województwa sieradzkiego do bada nad okresem rzymskim, redniowiecznym i nowo ytnim, ,,Sieradzki Rocznik Muzealny” 1990, t. 7.
Nowak A., Zasoby a jako wód powierzchniowych gminy Szadek, „Biuletyn Szadkowski” 2001, t. 1.
Rabecka-Brykczy ska J., Leprozoria w redniowiecznych miastach polskich, „Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej” 1989, t. 61.
Samsonowicz H., Miejski ruch lokacyjny w Europie rodkowej w XIII–XV wieku, ,,Archeologia et Historica Urbana” 2004.
Siuchni ski M. (red.), Miasta polskie w Tysi cleciu, t. 2, Wrocław 1967.
Soba ska-Bondaruk S., Lenard S. B. (red.), Wiek XVI–XVIII w ródłach, Warszawa 1997, s. 76.
Szkutnik P., ródła do dziejów Szadku znajduj ce si w archiwach ko cielnych, „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5.
Szymczak J., ywno na miejskich wozach wojennych w pó nym redniowieczu i na pocz tku epoki nowo ytnej, „Przegl d Nauk Historycznych” 2006, R. 5, nr 1 (9). Tomczak A., Ohryzko-Włodarska C., Włodarczyk J., Lustracja województw
wielkopol-skich i kujawwielkopol-skich 1545–1564, cz. 1, Bydgoszcz 1961.
Trawkowski S., Młyny wodne w Polsce w XII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1959, R. 7, nr 1.
Tyszkiewicz J., Ekologia człowieka w redniowiecznym mie cie polskim, [w:] Geografia historyczna Polski w redniowieczu, Warszawa 2003.
Urba ski M., Archeologia powiatu zdu skowolskiego, Zdu ska Wola 2005. Wi niewski A., Organizacja parafialna w Polsce redniowiecznej, „Znak” 1965, nr
