Stanisław Dąbrowski
"O procesie wartościowania i
wartościach estetycznych", Piotr
Graff, Warszawa 1970, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Instytut
Filozofii i Socjologii Polskiej
Akademii Nauk, ss. 218, 2 nlb. :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 63/2, 353-360
P i o t r G r a f f , O P R O C E S I E W A R T O Ś C IO W A N IA I W A R T O Ś C IA C H E S T E T Y C Z N Y C H . W a r s z a w a 1970. P a ń s t w o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , ss. 218, 2 n lb . I n s t y t u t F ilo z o f ii i S o c jo lo g ii P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k . P o d e j m u j ę w p o n iż s z y m o m ó w ie n iu j e d e n ty lk o p r o b le m , a m ia n o w ic ie p r o b l e m s u b i e k ty w iz m u i o b i e k t y w i z m u a k s jo lo g ic z n e g o w u j ę c i u P i o t r a G r a f f a . W k s ią ż c e G r a f f a , k t ó r a j e s t w y k ł a d e m ( p rz e z e m n ie t u n i e r o z p a t r y w a n y m ) k o n c e p c ji w a r to ś c io w a n ia i o c e n ia n ia , p r o b l e m s u b i e k ty w iz m u i o b ie k ty w iz m u a k s jo lo g ic z n e g o z o s t a ł z r e f e r o w a n y i (co w a ż n ie js z a ) z i n t e r p r e t o w a n y z a r a z w e w s tę p i e i a u t o r w y r a ź n i e u c z y n ił z p r z e g l ą d u s t a n o w i s k a k s jo lo g ic z n y c h t ło d l a w ł a s n e j k o n c e p c ji.
Z r o z u m ie n ie r o d z a j u i n t e r p r e t a c j i , j a k ą s t a ł s ię t e n p r z e g lą d , m o ż e j e d n a k n ie t y lk o p e łn ić r o l ę c z y n n o ś c i w s tę p n e j w a n a l i z i e k o n c e p c ji G r a f f a , a le m o ż e ta k ż e z o s ta ć p o t r a k t o w a n e ja k o z a d a n ie s a m o d z ie ln e , j a k o s p o s o b n o ś ć d o p r ó b y r o z w a ż e n ia s u b i e k ty w iz m u i o b i e k t y w i z m u w t e o r i i w a r t o ś c i . W ła ś n ie n a t y m d r u g i m z a d a n iu p o p r z e s t a n ę . P o d k o p u ł ą g e n e r a ln e g o s f o r m u ł o w a n ia , ż e t e o r i a w a r t o ś c i j e s t d y s c y p lin ą f i lo z o f ic z n ą , u m ie ś c i ł G r a f f r o d z a j e s t a n o w i s k a k s jo lo g ic z n y c h ( te r m in y b u d u j ę s o b ie s a m ) : e m p ir y c z n e , a n a l i ty c z n o - s e m a n t y c z n e , r a c jo n a lis ty c z n o - f e n o m e n o lo g ic z n e , a le j u ż p ie r w s z e z t y c h s t a n o w i s k ( „ T e o r ia w a r t o ś c i m a b y ć [...] n a u k ą e m p i r y c z n ą ” ; s. 5) n ie m ie ś c i s ię — m y ś l ę — w z a s ię g u t e j k o p u ły , g d y ż f ilo z o f ia n i e j e s t n a u k ą e m p i r y c z n ą , i to c h y b a t a k ż e w te d y , k i e d y j e s t r z e c z n ic z k ą m e to d e m p ir y c z n y c h . R z e te ln y e m p i r y z m n ie u z n a j e te z w s tę p n y c h , a f ilo z o f ia s t a r t u j e p r z y ic h p o m o c y (w s p o s ó b j a w n y l u b u t a j o n y ) . P is z ą c to z a k ł a d a m , ż e „ j e s t d y s c y p l in ą f ilo z o f ic z n ą ” ; o z n a c z a t y le c o : „ s t o s u j e m e to d o lo g ic z n y m o d u s p r o c e d e n d i w ła ś c iw y f ilo z o f ii” . I z a r a z p o w s t a j e p y t a n i e n a s t ę p n e ( s t a r e ) : c z y e m p i r y c z n a s p r a w d z a l n o ś ć to j e d y n a s p r a w - d z a ln o ś ć n a u k o w a ? O r a z : c z y a k s jo lo g ia j e s t d o p r a w d y p r z e t łu m a c z a l n a - n a ję z y k s t a ty s ty c z n y c h w s k a ź n i k ó w (s. 5) i c z y j e j w y n i k o m d a s ię z a s a d n i e p r z e c iw s t a w ia ć w y n i k i p o m ia r ó w f iz y c z n y c h (s. 6 )? P r z y j ę t a k o n c e p c ja p r z e d m io t u n a r z u c a p r o b l e m a ty k ę , z a k r e s o b s e r w a c ji, o c z e k iw a n ia w y n i k ó w b a d a ń i k t o w ie , c z y n ie — w y n i k i s a m e (s. 6). J e ś l i j e d n a k n a w e t t a k je s t, t o j a k p o g o d z ić o b a w ę p r z e d t y m s t a n e m r z e c z y z f ilo z o f ic z n y m c h a r a k t e r e m a k s j o lo g i i ? A j a k p o g o d z ić filo z o f ic z n y c h a r a k t e r a k s jo lo g ii z n o s t a lg i ą z a f i z y k a ln ą s p r a w d z a l n o ś c i ą i z a „ b e z s t r o n n o ś c ią ” i n s t r u m e n tó w p o m ia r o w y c h ? W z d e r z e n i u z u j ę c i e m G r a f f a r o d z i s ię p y t a n i e z u p e łn ie z a s a d n ic z e , c zy m o ż n a w o g ó le m ó w ić n a t e r e n i e t e o r i i w a r t o ś c i o s p o r z e o b ie k ty w iz m u z s u b i e k ty w iz m e m (s. 6), g d y b y p r z y ją ć , ż e n i e j e s t t o s p ó r o n a t u r ę t e g o s a m e g o p r z e d m io t u , s k o r o „ p r z e d m io t, o k t ó r y m m o w a , j e s t w k a ż d y m w y p a d k u o d m ie n n y ” (s. 7). T o ż d o p ie r o w t e d y , k ie d y u z n a m y , ż e k o n c e p c je r ó ż n e ty c z ą te g o s a m e g o p r z e d m io t u — u z n a j e m y , ż e s ą to k o n c e p c je w z a j e m s p o r n e . A d o p ie r o w te d y , k i e d y u z n a m y , że r ó ż n e k o n c e p c je r o z m i j a j ą s ię (w o b e c o d m ie n n o ś c i ic h p r z e d m io tó w ) , a n ie z d e r z a j ą s ię w s p o r z e — m o ż e m y o r z e c c z y b o d a j p r z y p u ś c ić , ż e „ c z ę ś ć r a c j i j e s t p o o b u s t r o n a c h ” (s. 7), b ę d ą t o b o w ie m c z ą s tk o w e r a c j e o b o k s o b n e , a n ie k o n k u r e n c y j n e . M ię d z y s t a n o w i s k i e m „ e m p i r y k a ” i „ s e m i o t y k a ” n ie s a m e i s t n i e j ą ró ż n ic e , s k o r o p i e r w s z y b a d a m . in ., d l a c z e g o l u d z i e c e n i ą s o b ie p e w n e p r z e d m io ty , a d r u g i b a d a m . in ., j a k l u d z i e a r g u m e n t u j ą s w e u p o d o b a n ie w p e w n y c h p r z e d m io t a c h (le p ie j b y b y ło r z e c : „ c e n io n y c h ” , n i ż : „ c e n n y c h ”). P o n a d t o — w e d l e c h a r a k t e r y s t y k i G r a f f a — s t a n o w i s k o t r z e c i e (s. 6) lic z y s ię s t a r a n n i e z o b u p o p r z e d n im i, a z a te m i r o n iz u j ą c y z a r z u t n i e d b a n i a o „ e m p i r i ę ” i „ s e m a n t y k ę ” n ie j e s t t u d o ś ć s p r a w i e d l i w y i z c h a r a k t e r y s t y k ą G r a f f o w ą d o ść z h a r m o n iz o w a n y . I w r e s z c ie : G r a f f ja s n o s t w i e r d z a , ż e w c a le n ie j e s t t a k , b y p o p r o s t u o b i e k t y w i s t y c z n o - e m p i r y c z n a o r i e n t a c j a 23 — P a m ię t n ik L ite r a c k i 1972, z. 2
b a d a w c z a g w a r a n t o w a ł a o b i e k t y w n e w y n i k i b a d a ń (s. 6). Z r e s z t ą n a w e t i t a o r i e n t a c j a b a z u j e n a z a ło ż e n ia c h f ilo z o f ic z n y c h (n ie c h b y i w f o r m ie p r z e c z ą c e j s f o r m u ł o w a n y c h ! ) . „ E m p i r y k ” b a d a h i s t o r y c z n y m a t e r i a ł k u l tu r o w y , a „ s e m a n ty k ” — m a t e r i a ł w y r a ż o n y c h m n ie m a ń („ fe n o m e n o lo g ” b a d a ł b y c z y s te k a te g o r ie ) , a le n ie j e s t t o p o d z ia ł c z y s ty , g d y ż m n i e m a n i a n a le ż ą — j a k o m a n i f e s t a c j e ś w ia d o m o ś c i a k s jo lo g ic z n e j — d o m a t e r i a ł u h is t o r y c z n o k u l tu r o w e g o i d o p ie r o n a t l e d z ie jó w k u l t u r y i ś w ia d o m o ś c i d a j ą s ię z in t e r p r e t o w a ć w p e łn i. T a t a r k i e w i c z n a p i s a ł H isto rię filo zofii
i H istorię e s t e ty k i . C h c ia ło b y s ię p o w ie d z ie ć n a p r a w a c h p o d o b i e ń s tw a , ż e p o t r z e b n a j e s t r ó w n i e f u n d a m e n t a l n a h i s t o r i a a k s jo lo g ii. Z a s ta n a w ia t a k o n ie c z n o ś ć , k t ó r a e m p i r y k ó w a k s jo lo g ic z n y c h c z y n i s u b i e k ty w i- s t a m i i o d c in a ic h o d in n e g o n iż p o ś r e d n i e k o n t a k t o w a n i a s ię z p r o b l e m a m i w a r to ś c i. P ó ł ż a r t e m m ó w ią c : „ e m p i r y k ” p r z y p o m i n a z a s ie d z ia łe g o s p e c ja li s tę o d l i t e r a t u r y p o d r ó ż n ic z e j, d la k t ó r e g o je d y n y m d o s t ę p n y m z a b ie g ie m k r y t y c z n y m j e s t k o l e k c j o n o w a n i e t e k s tó w r ó ż n y c h a u to r ó w , a t a k ż e t e k s tó w in n y c h s p e c ja lis tó w . „ E m p i r y k ” s a m n ie p o d r ó ż u je , b o n i e j e s t p e w ie n , c z y n ie b y ł a b y t o p o d r ó ż u r o j o n a , a m ó w ią c o s t r z e j : o n s ię o b a w ia , ż e t a p o d r ó ż n i e m o g ła b y b y ć i n n a , o n n i e w i e r z y w e m p i r y c z n ą w a r t o ś ć p o d r ó ż o w a n ia , p o z o s ta w ia j e z a p e w n e d y l e t a n to m . S t a n o w i s k o „ e m p i r y k a ” n a c e c h o w a n e b y ło b y j a k i m ś n ih il i z m e m k u l tu r o w y m , g d y b y — j a k c h c e G r a f f — u t r z y m y w a ł, ż e o ty m , co j e s t w a r t o ś c i ą , r o z s t r z y g a w k u l t u r z e k a p r y s a u t o r y t e t u in d y w i d u a l n e g o c z y z b io r o w e g o (s. 10); s ą d t a k i — z w ła s z c z a j a k o s ą d „ e m p i r y k a ” — r o z b r a j a ł b y te ż j a k o n a c e c h o w a n y ig n o r o w a n ie m m o m e n t u h i s t o r y c z n e g o . D z iw ią c a j e s t z k o le i m o ż n o ś ć w s k a z a n i a n a d o g m a ty c z n o ś ć „ s e m a n t y k a ” , k t ó r y w ie r z y , ż e p r z e z „ p o r z ą d n ą a n a l i z ę j ę z y k a ” u z y s k a k r y t e r i u m w a r t o ś c i , s k o r o o n o „ m ie ś c i s ię b e z r e s z t y w s ą d z ie o n i e j ”, tj. o w a r t o ś c i (s. 7), a lb o m o ż e : w j ę z y k o w y m s f o r m u ł o w a n iu s ą d u . A p o n ie w a ż i t u m a m y d o c z y n i e n i a z u l e g a n i e m „ p o tę d z e s ł ó w ” (s. 7), w ię c b y ło b y c h y b a — p o w t a r z a m : w r a m a c h c h a r a k t e r y s t y k d o k o n a n y c h .p rz e z G r a f f a — s z e r o k ie z e tk n ię c ie m ię d z y t y m i, co b a d a j ą o b ie k ty i d e a l n e b ą d ź i n t e n c j o n a l n e i u f a j ą „ b y to tw ó r c z e j p o tę d z e s łó w ”, a t y m i , co u f a j ą k r y t e r i o t w ó r c z e j m o c y s ą d ó w (tj. z n a c z e ń z d a ń o r z e k a ją c y c h p r a w d z i w i e l u b f a łs z y w ie ) . T y lk o ż e r o d z i s ię te ż w ą t p li w o ś ć : c z y w s ą d z ie m ia ło b y s ię m ie ś c ić a ż k r y t e r i u m w a r to ś c i, c z y m o ż e t y lk o p r z e s ł a n k i d o z b u d o w a n i a t a k ie g o k r y t e r i u m ? O r a z : c z y — w s ą d z ie , c z y m o ż e r a c z e j w w i e lo r a k o ś c i s ą d ó w ? P r z e c ie ż n p . k a ż d e s t a n o w i s k o m o ż e m ie ć , o b o k s w e g o w a r i a n t u r a d y k a l n e g o ( s k r a jn e g o ) , w a r i a n t u m i a r k o w a n y i w n i m n a w e t „ te z a o b i e k t y w i s t y c z n a ” n ie m u s i s ię s ta ć (w s w e j s ta n o w c z o ś c i) n i f a łs z e m , n i b e z s e n s e m d la „ s e m a n t y k a ”, c h o c ia ż t e n — w o b e c s t y k a n i a s ię z w i e lo ś c i ą i w i e lo r a - k o ś c ią s ą d ó w — b y łb y b lis k i u ję c io m p l u r a l i s t y c z n y m , w a r i a b i li s ty c z n y m , a m o ż e i s u b i e k ty w iz u j ą c y m . K to u t r z y m u j e , ż e r o z p a t r y w a n i e z d a ń i s ą d ó w o w a r t o ś c i a c h p o z w a l a ( p o m a g a ) w y ś w i e t l ić i s to tę ty c h w a r to ś c i, t e n w c a le p r z e z to je s z c z e n ie s t w i e r d z a , ż e w a r t o ś c i i s t n i e j ą w s ą d a c h , c z y : j e d y n i e w s ą d a c h . O n b o w ie m m ó w i o s p o s o b ie p o z n a n i a r a c z e j n iż o s p o s o b ie i s t n ie n i a i n i e o s p o s o b ie z a i s t n i e n i a . W b r e w i n t e r p r e t a c y j n e m u u j ę c i u G r a f f a — n i e d a s ię p o s t a w i ć z n a k u r ó w n o ś c i m ię d z y k r y t e r i u m w a r t o ś c i a ź r ó d łe m w a r to ś c i, n i e d a s ię p o w ie d z ie ć p o p r a w n i e : „ je d y n y m k r y t e r i u m (a z a te m r ó w n i e ż j e d y n y m ź r ó d łe m ) w a r t o ś c i ” (s. 7). W ię c n ie d a s ię t e ż a ż t a k t w a r d o m ó w ić o d o g m a ty c z n o ś c i „ s e m a n ty k a ” i — c h y b a j e d n a k m o ż n a z n i m d y s k u to w a ć .
N ie j e s t z u p e ł n i e t r a f n e s t w i e r d z e n ie , ż e s t a n o w i s k o w s p r a w i e o b ie k t y w n e g o c zy s u b ie k ty w n e g o c h a r a k t e r u w a r t o ś c i d e c y d u je , i t o a u to m a ty c z n i e n i e m a l, o t e o r i i p o z n a w a n i a (e p is te m o lo g ii) w a r t o ś c i (s. 7— 8). T e o r i a p o z n a w a n i a m u s i b y ć p r z e c ie ż t e o r i ą s p o s o b ó w p o z n a w a n i a , in a c z e j m ó w ią c : e p is te m o lo g i a m u s i b y ć w j a k i e j ś
m ie r z e m e t o d o l o g ią p o z n a n ia , b o t y lk o p o r o z p a t r z e n i u i o c e n ie m e t o d p o z n a n i a m o ż e s t a ć s ię t e o r i ą w a r t o ś c i p o z n a n ia . A ty m c z a s e m G r a f f p r z y z n a je , ż e o b i e k t y - w iś c i t a k ż e r ó ż n i ą s ię m ię d z y s o b ą , w ł a ś n i e p o c z ą w s z y o d p y t a n i a o s p o s o b y p o z n a n i a w a r t o ś c i (s. 8). K ł o p o t s u b i e k t y w i s t ó w p o le g a n i e n a t y m , ż e „ m u s z ą w i e r z y ć lu d z io m , iż d o s t r z e g a j ą o n i w a r t o ś c i w s z ę d z ie t a m , g d z ie g ło s z ą , iż j e d o s t r z e g a j ą ” (s. 9). K ł o p o t s u b i e k t y w i s t ó w w y n i k a s t ą d , ż e n ie w id z ą c m o ż liw o ś c i z a j m o w a n i a s ię w p r o s t w a r t o ś c ia m i — z a j m u j ą s ię m n ie m a n i a m i o w a r t o ś c i a c h . W s p o m n ia łe m ju ż , ż e j a k b y n i e m a j ą d o s t ę p u d o s a m y c h w a r t o ś c i i s ą d z ą , ż e g o m ie ć n ie m o ż n a . W ię c m o ż e n i e t y l e „ p o p r z e s t a j ą n a c z y s to z e w n ę t r z n y m o p is ie w a r t o ś c i s p o łe c z n ie u z n a w a n y c h ” (s. 9), i l e p o p r z e s t a j ą n a o p is ie o p in ii o w a r t o ś c i a c h . B e z z a s a d n e , r z e c z p r o s t a , j e s t i d e n t y f i k o w a n i e k ł a m s t w a i s u b i e k ty w n o ś c i (s. 9), b o s k o r o t y lk o r z e c z y w iś c ie w y d a j e m i s ię , ż e j e s t t a k a t a k , t o o c z y w iś c ie p r a w d ę m ó w ię t w i e r d z ą c , ż e t a k m i s ię w y d a j e : n i e a n g a ż u j ę w to p r z e c ie ż je s z c z e o r z e k a n ia , j a k j e s t n ie z a le ż n ie o d m o je g o m n ie m a n i a . S u b i e k ty w iś c i a k s jo lo g ic z n i m a t e r i a ł l u d z k i c h m n i e m a ń t r a k t u j ą z o b i e k ty w i s t y c z n y m n e u tr a li z m e m . N ie m o ż n a j e d n o c z e ś n ie u t r z y m y w a ć , ż e : 1) s u b i e k t y w iś c i p o s ą d z a j ą o k ł a m s t w o ty c h , k t ó r z y t w i e r d z ą , iż d o s t r z e g a ją w a r t o ś c i w ś w ie c ie , i — 2) s u b i e k ty w iś c i n a o g ó ł o g r a n ic z a j ą s ię d o tw i e r d z e n i a , iż z d a n i a o w a r t o ś c i a c h n i e s ą a n i p r a w d z i w e , a n i f a łs z y w e (s. 9). T e o p in ie w y k l u c z a ją s ię w z a j e m n i e , j e ś l i t y l k o k ł a m s t w o t o t y le co r o z m y ś ln e g ło s z e n ie f a łs z u . I — j e ż e li d o b r z e o k r e ś l a m k ł a m s t w o — s t a n o w i s k o s u b i e k ty w is tó w z p i e r w s z e j o p in ii m a (w u j ę c i u G r a f f a ) c h a r a k t e r b e z z a s a d n i e o b r a ź l iw y w o d n i e s ie n i u d o ty c h , k t ó r z y t w i e r d z ą , ż e d o s t r z e g a j ą w a r t o ś c i . W p o s t a w i e s u b i e k ty w is ty a k s jo lo g ic z n e g o j e s t c o ś p y r r o n is ty c z n e g o , j e ż e li n i e a g n o s ty c z n e g o , b o s c e p ty k te ż m . in . z w ie lo ś c i r o z b ie ż n y c h s ą d ó w w n i o s k u j e o n i e p o z n a w a l n o ś c i c z e g o k o lw ie k p o z a ł a t w y m i d o s k o le k c j o n o w a n ia m n i e m a n i a m i lu d z i. P o d o b n ą o p in ię o s w y m p r z e d m io c ie b a d a ń m ia ł b y r e lig io lo g p o z y t y w i s t a . S u b i e k t y w i s t a C h a r le s L . S te v e n s o n — z d a n i e m G r a f f a n a le ż ą c y d o b liż s z y c h p r a w d y w d a n e j s p r a w i e — o p in ie o d n o s i d o f a k tó w , a p o s t a w y e m o ty w n e d o o c e n (s. 71, p r z y p is 10), z c z e g o b y m o ż n a w n io s k o w a ć , ż e w o c e n ie n i e m a e le m e n t u o p in io d a w c z e g o ( z r e s z tą o c e n a j e s t o d m ia n ą o p in ii) , p o z a e m o ty w n e g o . B y łb y to w n i o s e k t r u d n y d o p r z y ję c i a , p o d o b n ie j a k z d a n i e S te v e n s o n a , ż e to , co j e s t d e t e r m in o w a n e (!) n ie z g o d n o ś c ią i n te r e s ó w ( m o w a j e s t o r ó ż n ic a c h „ p o s t a w e m o t y w - n y c h ”), d a j e s ię k s z t a ł t o w a ć — i t o j e d y n i e (!) — n a d r o d z e p e r s w a z j i ( n ie c h b y i e m o t y w n e j ) , a n i e n a d r o d z e z n ie s i e n i a n ie z g o d n o ś c i i n te r e s ó w . N ie m u s i b y ć (w p e w n y m z n a c z e n iu ) s u b i e k t y w i s t ą t e n , k t o t w i e r d z i, ż e w a r t o ś c i p o w s t a j ą m o c ą a k t ó w s u b i e k ty w n y c h , b o m o ż n a b y o d r ó ż n ić m o m e n t s u b i e k ty w n y w g e n e z ie ( z a is tn ie n iu ) o d o b i e k t y w n o ś c i w i s t n ie n i u . T a k w ł a ś n i e o d c z y tu je s t a n o w is k o G r a f f a j e g o r e c e n z e n t *. T a k r ó w n i e ż m o ż n a b y r o z u m ie ć m e d i a ty z u ją c e t e n d e n c j e w a r t y k u l e T a t a r k i e w i c z a o s p o r z e o b i e k t y w i z m u i s u b i e k ty w iz m u w e s t e t y c e 2. D o p ie r o p r z y ją w s z y t a k i e r o z u m i e n i e , t r z e b a b y w ś r ó d o b i e k t y w i s t ó w a k s j o lo g ic z n y c h w y r ó ż n i ć g r u p ę ty c h , c o t w i e r d z ą , ż e w s z e lk ie w a r t o ś c i s ą n i e z a le ż n e w s w y m b y c ie o d w s z e lk ie g o p o d m io tu , ż e w ię c i s t n ie j ą , a l e n ig d y n ie m ia ł y m o m e n t u s w e g o z a i s t n i e n i a . T u m ie ś c i s ię H a r t m a n n o w s k i e p r z e k o n a n ie , ż e w a r t o ś ć m a b y t i d e a ln y , o b i e k t y w n y b y t w s o b ie (s. 15). A n a p r z e c iw n y m b i e g u n i e m ie ś c i s ię a n tr o p o lo g ic z n e p y t a n i e , c z y w y t w o r z y ł y b y s ię w o g ó le w a r t o ś c i , g d y b y ż y c ie 1 S. T o m a l a , W a r to ś ć a z a g a d n i e n ie k u lt u r y . „ M ie s ię c z n ik L i t e r a c k i ” 1971, n r 1, s. 138. 2 W . T a t a r k i e w i c z , S p ó r o b i e k t y w i z m u i s u b i e k t y w i z m u w estetyce. „ K u l t u r a i S p o łe c z e ń s tw o ” 1970, n r 1.
l u d z k i e n ie b y ło k r u c h e 3. P r z e c ie ż n a w e t u I n g a r d e n a m o ż n a s p o t k a ć s c e p ty c z n e z d a n i e : „ J e s t m o ż liw e , ż e j a k o ś c i a u to n o m i c z n e i b e z w z g lę d n ie w a r t o ś c i o w e w r z e c z y w is to ś c i n ie i s t n ie j ą , p o t r z e b n e j e s t j e d n a k ic h p o ję c ie j a k o p o ję c ie g r a n ic z n e ” 4. G r a f f z t e j k o m p li k a c j i z d a j e s o b ie s p r a w ę (s. 10— 11), c h o c ia ż u j m u j e j ą o d i n n e j s t r o n y . W in n y m m ie j s c u (s. 23) G r a f f r o z d z i e r a S c h e le r o w s k ą s p ó jn o ś ć o b ie k ty w n o ś c i i p o n a d c z a s o w o ś c i, a l e s p y t a jm y , c zy r z e c z y w iś c ie o c a la o b ie k ty w n o ś ć w a r t o ś c i , tz n . i s t o to w ą n ie p o d m io to w o ś ć w a r to ś c i. N a u ż y te k te g o p y t a n i a z b u d u jm y o p o z y c ję n a t u r y i k u l t u r y , p r z y ją w s z y , ż e p r z e z k u l t u r ę b ę d z ie m y t u r o z u m i e l i s f e r ę s u b i e k ty w n o ś c i s t w o r z o n ą p r z e z o b i e k t y w n i e i s t n ie j ą c y p o d m io t — lu d z k o ś ć . W a r t o ś ć ja k o j e d n a z h i s t o r y c z n i e z m i e n n y c h t r e ś c i k u l t u r y o k a z a ła b y w t e d y t a k ż e s w ą p o d s t a w o w ą s u b ie k ty w n o ś ć , g d y ż w n ie j s ię o d b i j a — p o w ie d z m y z a K a n t e m — t w a r z c z ło w ie k a . I j e ś li m a m t r o c h ę b o d a j s łu s z n o ś c i w s w o je j u w a d z e ( o p a r t e j z r e s z t ą n a p r z y p u s z c z e n iu , ż e s u b i e k ty w n o ś ć m o ż e b y ć s t o p n i o w a n a ) , t o j e d n a k G r a f f w ty m m ie j s c u j a k b y n ie d o s t r z e g a m o ż liw o ś c i a n ty o b i e k ty w is ty c z n y c h k o n s e k w e n c j i s w e j k r y t y k i S c h e le r a , c h o ć s a m d e k l a r u j e t e n d e n c j e o b i e k ty w iz u ją c e . J e s t t a k , j a k b y G r a f f — k o m e n t u j ą c i i n t e r p r e t u j ą c S c h e le r a — m ó w ił o o b i e k t y w n y c h w ł a ś c iw o ś c ia c h te g o , co i s to to w o s u b i e k ty w n e (s. 23). U s a m e g o S c h e le r a s p r z e c z n o ś ć t a o c z y w iś c ie n ie w y s tę p u j e . T o d o p ie r o n ie lic z ą c a s ię z S c h e le r o w s k ą w i z j ą r z e c z y w is to ś c i i n t e r p r e t a c j a je g o k o n c e p c ji m e t a te o r e t y c z n e j c z y n i z je g o p r o g r a m u e ty k i m a t e r i a l n e j — a b s u r d , t j. j a w n y fa łs z . A w ia d o m o : „ A b a b su r d o s e q u i tu r q u o d l i b e t ”. C z y r e la ty w iz m a k s jo lo g ic z n y j e s t z a r a z e m s u b i e k ty w iz m e m a k s jo lo g ic z n y m ? R e la t y w i s t a p o w ie n p ., ż e w a r t o ś ć i s t n i e j e d l a te g o , k t o a n g a ż u j e s ię w o d p o w i e d ź n a j e j a p e la ty w n ó ś ć , a n ie i s t n ie j e d l a te g o , k t o o n i e j n i e w ie . A le o k r e ś l e n i e „ is t n i e j e d l a ” n ie m u s i o z n a c z a ć „ je s t s t w a r z a n a p r z e z ” . R e la t y w i s t a n i e m u s i m ó w ić t u , ż e w a r t o ś ć j e s t s t w a r z a n a i u t r z y m y w a n a w i s t n i e n i u p r z e z to , ż e k t o ś o n ie j w i e i n a n i ą o d p o w ia d a . „ W i s t n i e j e d l a x - a ” m o ż e z n a c z y ć t y le co „x w ie , ż e W i s t n i e j e ” . N ie ty lk o d r o g o w s k a z j a k o d r o g o w s k a z i s t n ie j e d l a w o ź n ic y (je ż e li w o ź n ic a u m ie c z y ta ć ), a n i e i s t n i e j e d l a te g o , k t o n ie w ie , co to d r o g o w s k a z ( d a ło b y s ię m ó w ić o i n t e r f e r e n c j i o n to lo g ii i s e m a n t y k i ) , a le t a k ż e n p . d l a c z ło w ie k a ś r e d n i o w ie c z a n ie i s t n ia ł y b a k t e r i e , p r o m ie n io tw ó r c z o ś ć , A m e r y k a , c h o c ia ż d l a n a s ic h i s t n ie n i e j e s t j u ż o b ie k t y w n e i n ie z w i ą z a n e z f u n k c j ą s e m a n t y c z n ą j a k i s t n i e n i e d r o g o w s k a z u . „ I s t n ie j e d l a ” m o ż e te ż o z n a c z a ć „ je s t u z n a w a n e p r z e z ” , „ j e s t s z a n o w a n e p r z e z ” , „ je s t r e s p e k t o w a n e p r z e z ” — i te g o p r z e c ie ż z n a c z e n ia u ż y w a m y , m ó w i ą c o k im ś , ż e d l a ń n ie i s t n i e j e n ic ś w ię te g o . G r a f f w t o k u n ie p o tr z e b n e g o w y b r a n i a n i a s u b i e k ty w n o ś c i p r z e d j e j r o z u m i e n i e m j a k o d o w o ln o ś c i s ię g a a ż p o a r g u m e n t, k t ó r y b y w y p a d ł o n a z w a ć o b i e k t y w n o ś c i ą s u b ie k ty w n e g o , b o p is z e : „ J a k i ś s t a n r z e c z y s p r a w i a k o m u ś s a t y s f a k c j ę a lb o j e j n i e s p r a w i a ; j e s t t o f a k t , o d k tó r e g o n ie m a o d w o ł a n ia [...]” (s. 84). P r z y p o m i n a s ię z d a n i e L e m a : „ Z g w a łc ić s z t u k ą n ik o g o s ię n i e d a — z a c h w y c a m y s ię n ią , j e ś l i g o d z im y s ię b y ć z a c h w y c e n i ” 5. C h o c ia ż u L e m a o t w a r t a j e s t w ł a ś c iw ie „ w o l u n t a r y s t y c z n a ” f u r t k a . T o r o z u m i e n i e s u b i e k ty w n e g o j a k o d o w o ln e g o w y r a ź n i e G r a f f a k u s i, w ię c s ię p r z e d n i m g ę s to o p ę d z a . Z a p e w n i a , ż e n p . s t a n o w i s k o a s c e tó w d y k t o w a n e b y ło n ie p r z e z k a p r y s c z y p r z e k o r ę , a le p r z e z ś w ia to p o g lą d i p r z e z a u t e n t y c z n e p r z e ż y c i a i p o t r z e b y d u c h o w e ( in d y w i d u a l n e i s p o łe c z n e ; s„ 118). T y lk o ż e w s z y s tk ie w y lic z o n e p r z e z e ń 3 Z o b . A . G r z e g o r c z y k , Za g ro żen ie istnienia. (D r a m a t j e d n o o s o b o w y w c z t e r e c h odsłonach). „ Z n a k ” 1970, n r 11, s. 1436. 4 R . I n g a r d e n , P r z e ż y c ie , dzieło, w a rto ś ć . K r a k ó w 1966, s. 130. 5 S. L e m , W y s o k i Z a m e k . W a r s z a w a 1968, s. 165.
w y z n a c z n ik i z a c h o w a ń s ą n a t u r y s u b i e k ty w n e j , s ą t o m o ty w y z a c h o w a ń . Z r e s z t ą G r a f f d a le j z a r a z s a m p o w ie , ż e s u b i e k ty w n y to w y w o d z ą c y s ię z lu d z k i c h p o tr z e b , a n ie „ d o w o ln ie w y m y ś l o n y ” , n i e „ d o w o ln y a n i k a p r y ś n y ” , n ie „ a r b i t r a l n y ” , n ie b ę d ą c y „ e k s p r e s j ą i n d y w i d u a l n e g o k a p r y s u ” ( p o w t a r z a m t e s ł o w a - s y n o n i m y ty lk o p o to , b y w s k a z a ć , j a k l u b i s ię p o w t a r z a ć G r a f f ) . P o d o b n i e z b ę d n i e G r a f f n a s p r z e k o n u j e , ż e u m o w n e t o n i e z n a c z y d o w o ln e , b o ... u m o w a o b o w ią z u je (s. 82). W ie m y t o b e z p r z e k o n y w a n i a , k t ó r e r a z i n a s m . in . z t e g o p o w o d u , ż e n a n i m G r a f f — n i e s ł u s z n ie — w s p ie r a r z e k o m ą o d m ie n n o ś ć s w e g o s t a n o w i s k a o d s t a n o w i s k a s u b i e k ty w is tó w . A u t o r m ó w i (s. 7), ż e m e to d o lo g ic z n a r ó ż n ic a m ię d z y h i s t o r y z m e m a f e n o m e n o lo g ią p r o w a d z i — w s f e r z e c h a r a k t e r y s t y k i p r z e d m io t u a k s jo lo g ii — d o r ó ż n ic y m ię d z y s u b i e k ty w iz m e m a o b i e k t y w i z m e m ( a u to r n i e w y k l u c z a c z ę ś c io w e j s łu s z n o ś c i o b u s t a n o w is k , k t ó r e p r z e c ie ż n i e m ó w ią o t y m s a m y m p r z e d m io c ie ) . H i s to r y z m p r o w a d z i d o w y j a ś n i e ń p r z y c z y n o w o - g e n e ty c z n y c h , f e n o m e n o lo g ia — d o o p is u s t r u k t u r z n a c z e n io w y c h , d o w y j a ś n i e ń a n a l i t y c z n o - i n t e r p r e t a c y j n y c h . R ó ż n ic a m ię d z y t y m i s t a n o w i s k a m i w ie d z ie t a k ż e d o r ó ż n ic y m ię d z y r e la ty w iz m e m a a b s o l u ty z m e m a k s j o lo g ic z n y m , c o z r e s z t ą z e s łó w G r a f f a w p r o s t w y n ik a . P r z y c z y m z s a m e g o t y lk o o d s ł a n ia n e g o p r z e z m e t o d ę h i s t o r y c z n ą p l u r a l i z m u i w a r i a b i l i z m u a k s jo lo g ic z n e g o n ie m u s i w y n i k a ć w s p o s ó b n i e u c h r o n n y s u b i e k ty w iz m a k s jo lo g ic z n y , ty lk o m o ż e im t o w a rz y s z y ć , a l e ( w b r e w te m u , co c z y t a m y n a s. 7) t e n , k t o m ó w i o p r z e d m io t a c h i d e a l n y c h , n ie m o ż e (w o d r ó ż n ie n iu b o d a j o d „ i n t e n c j o n a l i s t y ”) m ó w ić o ic h z m ie n n o ś c i, n a w e t o z m ie n n o ś c i i m m a n e n t n e j i „ s a m o c z y n n e j ” . Z d e r z a m y s ię t u z t r u d n o ś c ia m i p o g o d z e n ia „ k ło p o tó w z i s t n i e n i e m ” z e s p o łe c z n y m i i n d y w i d u a l n y m a s p e k te m o s o b y , c ze g o a k s jo lo g ia w y m i n ą ć n i e m o ż e . K ie d y s t y k a m y s ię z H a r t m a n n o w s k ą c z y S c h e le r o w s k ą t e o r i ą w a r to ś c i, p r z y p o m in a s ię s ł y n n a m e t a f o r a K a n t a , z k t ó r y m p o l e m i z u j ą c S c h e le r k s z t a ł t o w a ł s w ą e ty k ę . M e t a f o r a t a p r z y p o m i n a się , a z a r a z e m u p o m in a s ię o p r z e k s z ta łc e n ie , j e ś li m a s łu ż y ć w y o b r a ż e n i u w y z n a c z a n e g o p r z e z f e n o m e n o lo g ó w s t o s u n k u m ię d z y s f e r ą w a r t o ś c i a c z ło w ie k ie m : s f e r a w a r t o ś c i u n o s i s ię p o n a d p r z e m i j a j ą c ą w d z ie ja c h lu d z k o ś c ią n i b y n i e b o g w ia ź d z is te , j a k o n o n i e z a l e ż n a o d te g o , j a k ą je g o c z ę ś ć ( s tr o n ę ) w id z i (i c z y w id z i w o g ó le) j a k a ś c z ę ś ć l u d z k o ś c i e. K to — j a k H a r t m a n n (s. 17) — u z n a a b s o lu tn o ś ć k a ż d e j z w a r t o ś c i , t e n c h y b a j u ż n i e m o ż e m ó w ić o h i e r a r c h i i w a r to ś c i ( H a r tm a n n to j e d n a k r o b i ; s. 18), b o c ó ż b y m o g ła z n a c z y ć — h i e r a r c h i a a b s o lu tó w . H i e r a r c h iz o w a n ie to r o d z a j u s t a l a n i a r e l a c j i w z a j e m n e j m ię d z y e le m e n t a m i h i e r a r c h i i 7. S p r a w d z ę , c z y n ie p o p e łn i a m b ł ę d u e k w i w o k a c j i: G r a f f p is z e , ż e a p r i o - ry c z n o ś ć w a r t o ś c i j e s t d l a H a r t m a n n a u g r u n t o w a n a n a j e j o b i e k ty w n o ś c i (s. 16), a o b ie k ty w n o ś ć — n a a b s o l u tn o ś c i (s. 17), w ię c t e r m i n y „ a p r i o r y c z n y ” i „ a b s o lu t n y ” n ie s ą w t y m te k ś c i e u ż y te s y n o n im ic z n ie , a g d y b y p r z e z a b s o lu tn o ś ć r o z u m ie ć o d « Z o b . M . O s s o w s k a , N o r m y m o r a ln e . P r ó b a s y s t e m a t y z a c j i . W a r s z a w a 1970, s. 19: „ [ id e e p l a t o ń s k i e ] m ia ł y g w a r a n t o w a ć o d w ie c z n o ś ć i p o w s z e c h n o ś ć ś w ia t a w a r to ś c i. Z n a n e j e s t w t e j s p r a w i e s t a n o w i s k o M ik o ł a j a H a r t m a n n a . U n a s B o g d a n N a w r o c z y ń s k i w r o k u 1947 p i s a ł : » J a k n ie b o g w ie z d n e n a d z ie m ią — t a k ś w ia t w a r t o ś c i a b s o l u tn y c h u n o s i s ię n a d ś w i a t e m w a r t o ś c i z w ią z a n y c h « . N ie s ą o n e z w ią z a n e z ż a d n y m n o s ic ie le m , s ą » s a m y m t y l k o w a l o r e m « ” . 7 N a p r a w a c h d y g r e s j i w t r ą ć m y , ż e n i e m o ż e m ie ć r a c j i G r a f f , k i e d y t e n d e n c j e (p o s ta w y ) : h i e r a r c h i z a c y j n ą i „ e m p i r y c z n o - s c e p t y c z n ą ” , w y r ó ż n i o n e w m a r k s iz m ie , n a z y w a n i e s p r z e c z n y m i (s. 12, p r z y p is 6). P r z e c ie ż t ę p i e r w s z ą t e n d e n c j ę o k r e ś l a j a k o a b s o l u ty s ty c z n ą (s. 14), w ię c o n a m u s i s t a ć w s p r z e c z n o ś c i z d r u g ą , ś le d z ą c ą h is to r y c z n ą z m ie n n o ś ć w a r t o ś c i . S p r z e c z n o ś ć z a s a d n i c z a n ie u le g a t u z n ie s i e n i u n a w e t p r z y p o d k r e ś l a n i u r ó ż n o p ła s z c z y z n o w o ś c i f u n k c jo n o w a n i a o b u t y c h te n d e n c j i .
b i e d y k o m p l e t n o ś ć 8, to z n ó w t a k r o z u m i a n a a b s o lu tn o ś ć n i e m o g ła b y s ię s t a ć f u n d a m e n t e m o b ie k ty w n o ś c i. Z a t e m p o z o s ta je p r z y ję c i e — j a k o o p o z y c y jn e j p a r y t e r m i n ó w — t e r m i n ó w „ a b s o l u t n y ” i „ r e l a t y w n y ”, a w t e d y m o ja u w a g a o n ie m o ż n o ś c i h i e r a r c h i z o w a n i a j e s t s łu s z n a . P o w s t a n i e t e ż n o w a t r u d n o ś ć , b o m n o g o ś ć n ie m o ż e b y ć p o z b a w io n a m o m e n t u r e la c y jn e g o , a w a r t o ś c i s ą p r z e c ie ż m n o g ie . W y jś c ie m m o g ło b y b y ć u z n a n i e a b s o l u tn o ś c i s f e r y w a r t o ś c i w o d n i e s ie n i u d o s f e r in n y c h , b o w t e d y d a ło b y s ię w y j a ś n i ć to j a k b y n i e k o n s e k w e n t n e s ta n o w i s k o H a r t m a n n a j a k o p r z y ję c i e n i e s u b ie k t y - w i z u ją c e j r e la ty w n o ś c i (a n ie r e la ty w iz a c j i ) m ię d z y b y to w e j, c z y te ż — m ó w ią c ję z y k i e m H a r t m a n n a — j a k o p r z y ję c i e r e la c j o n a ln o ś c i . I w t e d y b o d a j t r o c h ę tłu m a c z y ło b y s ię to p r z y k ła d o w e „ z d u m i e w a j ą c e t w i e r d z e n i e o g ó ln e ” o c e c h a c h „ w y ż s z e j z a s a d y ” (s. 18). K i e d y H a r t m a n n m ó w i, ż e w a r t o ś c i p o s z c z e g ó ln e s ą o d m ia n a m i w a r to ś c io w o ś c i (s. 14), t o m ó w i w e d ł u g te g o s c h e m a tu , w e d ł u g k tó r e g o P l a t o n {P rawa, 963 C) u t r z y m u je , ż e c n o ty s z c z e g ó ło w e s ą p o s t a c i a m i c n o ty w s e n s ie o g ó ln y m i p o d s ta w o w y m . J e s t to n a t u r a l n i e i n n y s c h e m a t n iż te n , w e d ł u g k tó r e g o P l a t o n (P raw a, 966 A ) m ó w i, ż e p i ę k n o i d o b r o s ą c z y m ś j e d n y m , i i n n y n iż t e n s c h o la s ty c z n y , w e d ł u g k tó r e g o b y t y p o s z c z e g ó ln e p a r t y c y p u j ą w B y c ie . S ie d z ę t e r m i n y H a r t m a n n o w s k i e : c z ło w ie k m o ż e s ię p r z y c z y n ić d o s t w o r z e n i a m a t e r i i w a r t o ś c i , c z y li d o r e a l i z a c j i w a r t o ś c i w b y c ie (do u c z y n i e n i a k o n k r e t ó w d o b r a m i ; s. 15, 17). W a r to ś ć m a t u n i e m a l c e c h y lo g o s u , r e a l iz a c j a w a r t o ś c i w b y c ie k o n k r e t n y m j e s t n i e m a l w c i e l e n i e m lo g o s u . A n a lo g ię t ę p o d t r z y m u j e t r a k t o w a n i e w a r t o ś c i j a k o z a s a d y id e a l n e j ( z a te m n ie z m ie n n e j, w i e k u is te j ) , m a j ą c e j w o d n i e s ie n i u d o s f e r y r e a ln o ś c i m o c n o r m u ją c e g o p o s t u l a t u ( w e z w a n ia ) . C z y ż b y m s ię w ię c z g a d z a ł z G r a f f e m w k r y t y c e H a r t m a n n o w s k i e g o k o n s t r u k t u te o r e ty c z n e g o ? N ie , n ie z g a d z a m s ię w o c e n ie g e n e r a ln e j , ż e t e n k o n s t r u k t i n t e l e k t u a l n y to „ c a ło ś ć o z n a c z e n iu r a c z e j h i s t o r y c z n y m n iż t e o r e ty c z n y m ” (s. 19), s k o r o p r z e c ie ż d a je s ię d o p u ś c ić m y ś l, ż e „ w s z y s tk o to p r a w d a ” , n i e c h b y n a w e t t y lk o „ p r a w d a w s t o s u n k u d o n a s z e j k u l t u r y i e p o k i ” (s. 19). O s ią g n ię c ie i t a k i e j p r a w d y w y d a j e s ię n ie d o p o g a r d z e n ia , j e s t w a ż n y m w k ł a d e m d o p r o c e s u lu d z k ie g o s a m o - o k r e ś l e n i a , b o p r z e c ie ż n i m w g r u n c ie r z e c z y j e s t t o z a c ie k łe b a d a n i e p r z e z n a s s f e r b y t ó w r e a l n y c h , i d e a l n y c h , in te n c jo n a ln y c h , b y t ó w k o n ie c z n y c h i m o ż liw y c h i tp . N ie s ą to w ię c „ ż a d n e w y n i k i ” (s. 12; p o d k r e ś l. S. D .). J e ś l i s ą t o p o r a ż k i m e to d o lo g ic z n e , t o j e d n a k p o r a ż k i i n s t r u k t y w n e m e to d o lo g ic z n ie i w c a l e n ie c a ł k i e m c h y b io n e p o z n a w c z o — k s ią ż c e t u o m a w ia n e j m o ż n a t y lk o w s p ó łc z u ć , ż e n i e j e s t p o r a ż k ą p o d o b n e g o f o r m a t u . A u b o c z n ie w t r ą ć m y , ż e G r a f f z w a l c z a j ą c y „ s p o s t r z e ż e n i e e m o c j o n a l n e ” ( in tu ic ję ) j a k o i n s t r u m e n t p o z n a w c z y — s a m o p i e r a s w ą g e n e r a l n ą d e z a p r o b a t ę d l a k o n c e p c ji H a r t m a n n a n a ... n i e o d p a r ty m „ u c z u c iu ” (tj. n a o g ó l n y m w r a ż e n i u ; s. 19). G r a f f z w r a c a p r z e c iw H a r t m a n n o w i z a r z u t b łę d n e g o k o ł a w r o z u m o w a n i u , b o p i s z e : „ p o p r z e z d o b r a m a m y d o s tę p d o z a s a d , a [...] z a s a d y o k r e ś l a j ą , co j e s t [...] d o b r e [...]” (s. 18). P o d o b n i e m o ż n a b y u z n a ć z a n i e r o z s t r z y g a l n y d y l e m a t: „ je d y n i e p o p r z e z p r z e d m io t y b a r w n e (c z y : w ie lk ie ) m a m y d o s tę p d o b a r w (c z y : w ie lk o ś c i) , a w p r z ó d t r z e b a m ie ć p o ję c ie b a r w y (c z y : w ie lk o ś c i) , b y m ó c j a k ą ś r z e c z u z n a ć z a b a r w n ą (c zy : w i e l k ą ) ” . P r a w d a , ż e w p o d o b n ie z b u d o w a n e z d a n i a w p i s u j e m y p o d s t a w o w y s p ó r m ię d z y r a c j o n a l i z m e m a e m p i r y z m e m o r a z m ię d z y a p r io r y z m e m a a p o s t e r i o r y z m e m e p is te m o lo g ic z n y m , a le e p is te m o lo g ia d y s p o n u j e r ó w n i e ż i n w e n 8 Z o b . M . K o w a l e w s k i , Logika. P o z n a ń 1959, s. 361.
t a r z e m a r g u m e n t ó w u m o ż l i w i a j ą c y c h z a j m o w a n i e s t a n o w i s k a w t y m s p o r z e . G r a f f u p o m in a s ię o k r y t e r i u m , o p o z n a w c z y p u n k t z a c z e p ie n ia . T a m g d z ie H a r t m a n n w id z i w y j a ś n i e n i e ( in tu ic ja ) , G r a f f w id z i n a d a l m e to d o lo g ic z n ą n i e w ia d o m ą , g d y ż t e o r i a n a u k o w a n i e m o ż e o p e r o w a ć k r y t e r i u m „ s p o s t r z e ż e n i a e m o c jo n a ln e g o ” . K a t a l o g w a r t o ś c i n i e m o ż e b y ć k o n s t r u k c j ą a r b i t r a l n ą , s t a n o w i ą c ą w y n i k i n d y w i d u a l n e j i o s o b is te j d e c y z ji. T y lk o z te g o n ie m u s i w y n i k a ć , ż e p o ję c ie n a u k o w o ś c i m a o s tr o ś ć b r z y t w y a n i ż e n a u k o w o ś ć j e s t k o n ie c z n y m (czy m o ż e : j e d y n y m ) w a r u n k i e m w a r t o ś c i o w o ś c i p o z n a n ia . L ic z ę s ię z e s t o p n i o w a ln o ś c i ą i h e te r o g e n ic z n o ś c ią te g o , c o n a u k o w e . G r a f f o w a n ie z g o d a z H a r t m a n n e m c z y S c h e le r e m t o n ie z g o d a n a m e to d o lo g ię i o n to lo g ię f e n o m e n o lo g ii, n a k r y t e r i u m o c z y w is to ś c i, n a s p o s o b y p o z n a w a n i a o d m ie n n e o d m e t o d m y ś l e n i a d y s k u r s y w n e g o (d o z n a n ie , p rz e ż y c ie ), n a z d a n i e w r o d z a j u : „ D o s tę p d o ś w i a t a w a r t o ś c i d a n y j e s t w d o ś w ia d c z e n iu is t o to w y m ” (s. 20). I t o t e n a n ty f e n o m e n o l o g ic z n y s p r z e c iw p o d s u n ą ł G r a f f o w i — p a r a d o k s a l n ą n a t le t r a d y c y j n e j t e r m i n o lo g i i a k s jo lo g ic z n e j — t e o r i ę o b ie k ty w n o ś c i z m ie n n e g o ś w ia t a w a r t o ś c i (s. 23). T y lk o ż e G r a f f a t r z e b a s p y ta ć , c z y — w r a m a c h k r y t y k i i m m a n e n t y ż u j ą c e j — l o j a l n e j e s t w o b e c f e n o m e n o lo g ii, a t a k ż e w o g ó le w o b e c o b i e k t y w i z m u a k s j o lo g ic z n e g o w i ą z a n ie ic h z j e d n o s tk o w y m p o d m io t e m i je g o p r z e ż y c ia m i, t j. w i ą z a n ie z p s y c h o lo g iz m e m , s u b i e k ty w iz m e m i i n d y w i d u a l i z m e m (s. 69— 75). A g d y b y to m i a ł a b y ć k r y t y k a z z e w n ą t r z — p o w i n n a to b y ć k r y t y k a b a r d z i e j w p r o s t. T r u d n e d o b o d a j te r m i n o lo g i c z n e j a s y m il a c j i j e s t o r z e c z e n ie ( H a r tm a n n ) j e d n o c z e s n e , ż e p u n k t e m w y j ś c i a k o n c e p c ji j e s t „ e m p ir y c z n y k o n t a k t z l u d z k i m ś w i a t e m w a r t o ś c i w c a ły m h i s t o r y c z n y m i k u l t u r o w y m b o g a c t w i e ” i ż e o d k r y w a n i e w a r to ś c i d o k o n u j e s ię p r z e z a p r io r y c z n y (i, j a k c h c e G r a f f , a r b i t r a l n y ) k o n t a k t z n im i (s. 15). C o to z n a c z y „ lu d z k i ś w i a t w a r t o ś c i ”, s k o r o d l a H a r t m a n n a w a r t o ś c i b y t u j ą i d e a l n ie i o b ie k ty w n ie , t j. p o z a lu d z k o . M o ż e c h o d z i o l u d z k i e r e a l iz a c j e w a r t o ś c i , tj. o d o b r a ? Z n a c z y ło b y to , ż e w e m p i r y c z n y m k o n t a k c i e z d o b r a m i i n t u i c j ą o d k r y w a s ię i s t n i e n i e ic h „ s e d n a ” : w a r t o ś c i . L e c z n a d a l n ie b ę d z ie p e łn e j n ie z a le ż n o ś c i g n o z e o lo g ic z n e j o d e m p i r i i, a n i u p r z e d n i o ś c i w s t o s u n k u d o e m p ir ii. N ie m a w ię c — p r z y n a j m n i e j w t y m z n a c z e n i u — a p r io r y z m u . M ie lib y ś m y c h y b a j e d n a k a p r io r y c z - n o ś ć o n to lo g ic z n ą w a r t o ś c i ( w y n i k a ją c ą z o b ie k ty w n o ś c i w a r to ś c i) b e z a p r io r y c z n o ś c i g n o z e o lo g ic z n e j, c z y li b e z z m i a n y p ła s z c z y z n y r o z w a ż a ń . K i e d y H a r t m a n n m ó w i, ż e ilo ś c io w e o k r e ś l e n i a n ie o d n o s z ą s ię d o w a r t o ś c i , le c z d o p ie r o d o r e a l i z a c j i w a r t o ś c i , t j . d ó b r (s. 14), to k o j a r z y s ię t o z p o d o b n y m n ie c o w s c h e m a c ie s t a n o w i s k i e m w s p ó łc z e s n e j g e n o lo g ii, k t ó r a d o p ie r o d o r e a l i z a c j i p i s a r s k i e j g a t u n k u lit e r a c k ie g o , a n i e d o s a m e g o g a t u n k u lit e r a c k ie g o (tj. n ie d o p r z e d m io t u g e n o lo g ic z n e g o , j a k m ó w i S. S k w a r c z y ń s k a ) , o d n o s i m o ż liw o ś ć c z y n n o ś c i w a r t o ś c i o w a n i a i o c e n ia n ia . W y k lu c z a n ie r e a l n y c h d ó b r z e ś w i a t a w a r t o ś c i n ie b u d z i z a s tr z e ż e ń , b o d o b r o (rz e c z , z d a r z e n ie ) m o ż n a u z n a ć z a w a r t o ś c i o w e , a l e n i e z a w a r t o ś ć . W d o b r u o d n a j d u j e m y w a r t o ś ć . P e w n e r z e c z y i z d a r z e n i a r o z p a t r y w a n e w a s p e k c ie w a r t o ś c i u k a z u j ą s ię n a m ja k o d o b r a . L e c z t a o c z y w is to ś ć , ż e d o b r a m o ż n a r o z p a t r y w a ć t a k ż e w in n y c h a s p e k ta c h , u n i e m o ż li w i a u m ie s z c z a n ie d ó b r (w ic h b y t o w e j c a ło ś c i) w s f e r z e w a r to ś c i. I o d w r o t n i e : k a ż d e d o b r o u c z e s tn ic z y w ś w ie c ie w a r t o ś c i s w ą j e d n ą s t r o n ą , a s p e k ty w n ie . D o b r z e j e s t w id z ie ć , ż e m ó w ią c t a k , c ią g le je s z c z e n i e p r z e s ą d z a s ię n a t u r y w a r t o ś c i , b o t o m ó w i e n i e b y ło b y n i e s p r z e c z n e z a r ó w n o z t e z ą , że ś w ia t w a r t o ś c i j e s t a k c y d e n s e m ś w i a t a r e a ln e g o , j a k i z te z ą , ż e ś w ia t w a r t o ś c i n a le ż y d o in n e g o p o r z ą d k u o n ty c z n e g o n iż ś w i a t r e a l n y . A d o p ie r o t ę o t a t n i ą te z ę w y p o w ia d a H a r t m a n n (s. 10). Z r e s z t ą I n g a r d e n ta k ż e . J e s t to w g r u n c ie r z e c z y
w y k l u c z a n ie ś w ia t a w a r t o ś c i z e ś w i a t a r e a ln e g o , a n i e v ic e v e r s a (zo b . s. 15). S c h e le r o p i s u j e t e n s t a n ja k o j a k o ś c i o w ą n ie z a le ż n o ś ć w a r t o ś c i o d d ó b r (s. 19). P a m ię t a j m y , ż e d o p u s z c z a n y p r z e z H a r t m a n n a b ł ą d o d n o s i s ię d o o r z e c z e ń o w a r to ś c io w o ś c i d ó b r , t j. o r z e c z e ń o r e a l i z a c j i w a r t o ś c i (s. 16), a n i e d o o r z e c z e ń o w a r to ś c i. S t a n i s ł a w D ą b r o w s k i M i c h e l F o u c a u l t , A R C H É O L O G IE D U S A V O IR . ( P a r i s 1969). G a l li m a r d , N R F , ss. 276, 12 n lb . „ B ib l i o th è q u e d e s S c ie n c e s H u m a i n e s ” . R o z p r a w y s ą s w o is ty m z ja w i s k i e m k u l t u r y e u r o p e j s k i e j , p o j a w ił y s ię u j e j p o c z ą tk ó w , a p r z e d m io t e m ic h s t a w a ło s ię s to p n io w o n i e m a l w s z y s tk o , t y lk o n ie o n e s a m e ; n i k t p r z e z c z a s d łu g i n ie r o z p r a w i a ł o r o z p r a w a c h j a k o t a k i c h , o r o z p r a w i a n i u w o g ó ln o ś c i, z a n i m n ie s i ę g n ą ł p o ó w t e m a t f r a n c u s k i h i s t o r y k i m y ś lic ie l, M ic h e l F o u c a u lt. T r w a j ą c e o d k i l u k u n a s t u l a t b a d a n i a , k t ó r y m i o b j ą ł t r z y o s t a tn i e f a z y d z ie jó w w ie d z y (o d r o d z e n ie , k la s y c y z m i d o b ę w s p ó łc z e s n ą ) , w y k a z u j ą iś c ie a r c h e o lo g ic z n ą p a s j ę te g o u c z o n e g o , co n i e j a k o u z a s a d n i a n a z w ę w y n a l e z io n e j i s to s o w a n e j p r z e z n ie g o m e t o d y : „ a r c h e o lo g ia w i e d z y ” . U z y s k a n e d z ię k i t e j m e to d z ie o d k r y c ia , o p is y i r o z b io r y o d s ł a n i a j ą n o w y k s z t a ł t n a s z e j n a jb l i ż s z e j e u r o p e j s k i e j p r z e s z ło ś c i, o d m ie n n y c a ł k i e m o d te g o , k t ó r y w ł a ś c iw y j e s t t e r a ź n i e js z o ś c i ; i n n e p r z e d m io t y i n n e j m y ś li z j a w i a j ą s ię p r z e d n a m i p o d c z a s l e k t u r y p r a c F o u c a u lt a , t a k i c h j a k H istoire d e la folie à l’âge cla ssiq ue (1961), N aiss an ce d e la cliniq ue: une archéologie du r e g a r d m é d i c a l (1963) o r a z L es M o ts e t les choses. A rc h é o lo g ie des scien ces hu m ain es (1966) 1 ; t e o r e ty c z n e p o d s t a w y i p o z a t e o r e t y c z n e m o ty w y w ł a s n y c h p o s z u k i w a ń u k a z u j e je g o A rch éo lo g ie du sa vo ir, w k t ó r e j d o k o n a ł m e to d o lo g ic z n e j r e k a p i t u l a c j i s w o ic h p r a c w c z e ś n ie js z y c h ; l e k t u r a t e j k s i ą ż k i p o z w a l a p r z e t o le p ie j w n i k n ą ć w m y ś l F o u c a u l t a i p r z e n i k n ą ć n i e k t ó r e t a j n i k i je g o m e to d y . W z a m i e r z e n i u s a m e g o tw ó r c y t e j n o w e j m e to d y z a s to s o w a n i e j e j w h i s t o r ii id e j l u b h i s t o r ii n a u k i, filo z o f ii c z y l i t e r a t u r y m a d o p o m ó c b a d a c z o m w z r e w i d o w a n i u d o ty c h c z a s o w e g o p o s t ę p o w a n ia i u c h r o n ić ic h o d p o p e ł n i a n i a b łę d ó w t y p o w y c h d l a X I X - w i e c z n e j h u m a n i s t y k i . T r a d y c y j n a h i s t o r io g r a f i a , s ą d z i F o u c a u lt , t r a k t o w a ł a p o z o s ta ło ś c i p r z e s z ło ś c i j a k o d o k u m e n ty , p r z e z k t ó r e m ó w i ą d a w n e w ie k i i w o p a r c i u o k t ó r e n a le ż y o d t w a r z a ć r z e c z y m in i o n e ; n i e b r a ł a p r z y t y m p o d u w a g ę f a k tu , ż e o w e „ p o m n i k i ” c z ę s to j u ż to m ia ł y s a m e i n n ą w y m o w ę n iż t a , k t ó r e j n a b i e r a ł y w e w n ą t r z r e k o n s t r u o w a n e j c a ło ś c i, j u ż to n ie m ia ł y w o g ó le n a t u r y s ło w n e j, k t ó r a p o z w a l a ła b y im „ p r z e m a w i a ć ” w i m i e n iu p r z e s z ło ś c i. D z is ia j n a t o m i a s t h is t o r io g r a f i a , p r z e m y ś l a n a n a n o w o p r z e z m ło d y c h b a d a c z y , s t a w i a s o b ie c a ł k o w ic ie p r z e c iw n e z a d a n ie : s t a r a s ię t r a k t o w a ć o w e „ p o m n i k i p r z e s z ło ś c i” j a k o a u t o n o m ic z n y i w ła ś c iw y p r z e d m io t b a d a ń ; z a m i a s t o d c z y ty w a ć z n i c h — n ic z y m ze ś l a d ó w — r z e c z y w is to ś ć , k t ó r a j e p o z o s ta w iła p o s o b ie , p r ó b u j e g r o m a d z ić i p o r z ą d k o w a ć , k la s y f ik o w a ć i s y s te m a ty z o w a ć . W t y m s e n s ie d o n a u k i o d z ie j a c h w s t ę p u j e z w o l n a n o w y d u c h — d u c h a r c h e o lo g ii; h is to r y c y , a w ś r ó d n i c h F o u c a u lt , z r y w a j ą — p r z y n a j m n i e j w i n t e n c j a c h — z i n t e r p r e t a c j ą , p o c z y n a ją z a j m o w a ć s ię w y ł ą c z n ie o p is e m .
1 Z o b . t e ż M . F o u c a u l t : M aladie m e n t a le et pers o n a lité. P a r i s 1954; R a y m o n d Roussel. P a r i s 1963.
