Zdolność produkcyjna a zasoby czynników wytwórczych

(1)

Lilia Skałecka

Zdolność produkcyjna a zasoby

czynników wytwórczych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 13-14, 133-147

(2)

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

V OL. X III/X IV , 10 S E C T IO H 1979/1980

Instytut E konom iki P rodukcji, O rganizacji i Zarządzania W ydziału Ekonom icznego UMCS

L i l i a S K A Ł E C K A

Zdolność produkcyjna a zasoby czynników w ytw órczych

П р о и зв о д с т в е н н а я м о щ н о сть и р е с у р с ы п р о и зв о д с т в е н н ы х ф а к т о р о в P ro d u c tio n C a p a c ity a n d th e R e so u rc e s of P ro d u c tio n F a c to rs

Rosnące zapotrzebowanie na dobra materialne, a także wzrost kosz tów w ytw arzania środków pracy, wobec ograniczonych możliwości wy twórczych przemysłów produkujących dobra inwestycyjne, stwarza ko nieczność pełnego w ykorzystania możliwości produkcyjnych poszczegól nych gałęzi przemysłu. Pociąga to za sobą konieczność ulepszania dotychczasowego dorobku w zakresie metodyki i techniki badania pozio mu i w ykorzystania zdolności produkcyjnej.

Zdolność produkcyjna jako możliwość wytworzenia określonej ilości wyrobów w badanej jednostce czasu wyraża się efektem działania jed nostek wytwórczych w wielkości konkretnej produkcji. Zależy więc od tych samych czynników, które w arunkują określony poziom produkcji. Środki pracy, przedm ioty pracy i siła robocza użyte we właściwych pro porcjach i wzajemnie powiązane określają poziom możliwości w ytw ór czych. Wszystkie te czynniki znajdują się we wzajemnym organicznym związku i wszystkie one m ają charakter dynamiczny. Niezależnie jednak od ich współzależności, opierając się na param etrach procesu pracy, po tencjał produkcyjny można określać od strony wykorzystania środków pracy (maszyn, urządzeń, powierzchni, budynków), samej pracy (zatrud nionych i ich wydajności) i przedmiotów pracy (surowców i materiałów). Z uwagi jednak na niemożność agregacji wymienionych trzech czyn ników, jak również odmienne znaczenie każdego z nich w konkretnym procesie produkcji oraz ze względu na pewien systematyczny porządek rozpatrywanych zagadnień, sposób uwzględniania tych czynników może

(3)

134 L ilia S k a łe c k a

być różny. Biorąc pod uwagę rolę badanego czynnika w procesie w y twórczym oraz względy metodyczne, można w każdym procesie wyod rębnić czynnik wiodący i ustalić bezpośredni związek między tym czyn nikiem a sposobem produkcji, jej charakterem i wielkością. Inaczej mówiąc, można ustalić relacje między wiodącym czynnikiem procesu produkcyjnego a możliwościami wytwórczymi określonego zespołu pro dukującego odpowiedni wyrób lub zestaw wyrobów. Nie wyklucza to jednak wpływu na zdolność produkcyjną pozostałych czynników uczest niczących w procesie produkcji. Pozostałe czynniki zawarte w odpowied nich param etrach norm pracy, normatywów zużycia i innych, będą po średnio współdecydowały o poziomie możliwości wytwórczych.

W świetle tego, wychodząc od analizy procesu produkcyjnego, można określić zdolność produkcyjną z trzech różnych punktów widzenia: od strony środków pracy, przedmiotów pracy i siły roboczej, wiążąc je wspólnie czynnikiem czasu, przy czym ten czynnik procesu produkcji może występować jako okres badany (rok), lub jednostka niższego rzędu

(godzina) potrzebna do obliczeń szczegółowych.

Zależność czynników zaangażowanych w procesie produkcji ujm uje funkcja m atem atyczna podana przez W. Holtzmana *:

P=f(T,M ,S,R,I) (1)

gdzie:

P — produkcja,

T — czas trw ania procesu produkcyjnego,

M — narzędzia pracy uczestniczące w procesie produkcji (w wyrażeniu naturalnym ),

S — przedm ioty pracy (w w yrażeniu naturalnym ), R — zatrudnienie,

I — inne czynniki wpływające na proces produkcji.

Jakkolw iek podane równanie tylko w znaczeniu umownym można nazwać funkcją (brak ścisłej funkcyjnej zależności między zmiennymi), to jednak wskazuje ono na najbardziej zbliżoną do rzeczywistości zależ ność korelacyjną i może służyć do uproszczonego badania zjawisk gospo darczych.

Produkcja, według podanej form uły, jest uzależniona od narzędzi p ra cy (M), przedmiotów pracy (S), samej pracy (R) i innych czynników (I), mających wpływ stosunkowo niewielki i działających poprzez czynniki podstawowe. Dlatego też abstrahując od trudno w ymiernych lub nie w ym iernych czynników grupy I, można określić wielkość i relacje m ię

1 W . H o 11 z m a n : Z d o ln o ś ć p r o d u k c y jn a w p r z e m y ś le (k o n s u lta c je ), Z a k ła d E k o n o m ik i P rz e m y s łu U M C S, L u b lin 1973, m a sz y n o p is, s. 1.

(4)

Z d o ln o ść p ro d u k c y jn a a zaso b y c z y n n ik ó w w y tw ó rc z y c h 135

dzy w ymiernym i czynnikami ujętym i we wzorze oraz podać algorytm wyliczenia produkcji. Stąd:

Produkcja jako proces pracy ma charakter strumienia, którego m iarą jest liczba jednostek naturalnych lub wartościowych przypadająca na określoną jednostkę czasu. Po w ybraniu wiodącego czynnika procesu pro dukcji można badać jego działanie miarą szybkości przebiegu procesu produkcyjnego. W przypadku narzędzi pracy m iarą tego przebiegu bę dzie wydajność maszyn, czyli liczba wyprodukowanych wyrobów w ciągu jednej maszynogodziny (Npm).

Przy wyborze przedmiotów pracy za główny czynnik, o szybkości przebiegu procesu produkcyjnego będzie decydowała norma m ateriałowa (Nws), czyli zużycie surowców i materiałów na godzinę, wyrażone w licz bie produktów wytworzonych z tych materiałów.

Jeśli siła robocza będzie determinowała przebieg procesu produkcji, wówczas szybkość przebiegu tego procesu będzie uzależniona od w ydaj ności pracy robotników na jedną roboczogodzinę w wyrażeniu n atu ral nym (Npr).

Dokonanie pomiaru strum ienia efektów procesu produkcyjnego w y maga w następnej kolejności przyjęcia do badań określonego czasu dzia łania czynnika wiodącego. Jeśli badany okres T zawiera Tp jednostek podstawowych, wówczas rzeczywisty czas produkcyjnego wykorzystania poszczególnych czynników będzie wynosił:

FMR — liczba maszynogodzin,

FSR — liczba godzin zużywania materiałów, Frr — liczba roboczogodzin.

Wiążąc czas produkcyjnego działania poszczególnych czynników z od powiednimi normami otrzym uje się następujące zmiany strum ieni efek tów procesu produkcyjnego w wyrażeniu naturalnym :

gdzie:

P M — wielkość produkcji obliczona w oparciu o narzędzia pracy, p s — wielkość produkcji od strony przedmiotów pracy,

P R — wielkość produkcji obliczona na podstawie zatrudnienia.

Bardziej szczegółowe prześledzenie podanych związków wymaga prze prowadzenia szerszej analizy każdego z wymienionych czynników i usta lenia jego zachowania się w procesie produkcji. Ponieważ jednak zagad nienia te były przedmiotem szczegółowych rozważań zawartych w kilku

P=f(T,M ,S,R). (2) P M= F MRXNpm P S= F SRXNWB PR= FRRX N pr (3) (4) (5)

(5)

136 L ilia Ś k a łe c k a

niżej podanych opracowaniach, w tym miejscu, w oparciu o podane wzo ry (3), (4), (5), zostaną zaprezentowane podstawowe założenia metodolo giczne badania zdolności produkcyjnej od strony użytych czynników wytwórczych. Główna uwaga będzie skoncentrowana na zweryfikowaniu podanej metodologii oraz na wskazaniu możliwości badania szeregu wza jem nych relacji między czynnikami produkcji.

Przystępując do badań szczegółowych należy ustalić w pierwszej ko lejności rzeczywisty czas produkcyjnego uczestnictwa maszyn i urządzeń, surowców i m ateriałów oraz siły roboczej. W tym celu należy przyjęty do badań kalendarzowy czas pracy (TK) skorygować o odpowiednie współ czynniki wykorzystania czasu kalendarzowego (Wi), nominalnego (W2) i efektywnego (W3), w ynikające z czasu nie przepracowanego wobec przy jętego reżimu pracy, długotrw ałych przerw (remonty) i nieciągłego cha rak teru procesów produkcyjnych (zmianowość).2 Zatem:

Fmr= TkX W 1XW2X W 3X M = T mr XM (6)

gdzie: TMR — rzeczywisty czas pracy jednej maszyny, lub w przypadku maszyn o różnej wydajności:

F S = 15 n T R . X M r (7)

1 = 1 1

O ile czas rzeczywistego działania maszyn i urządzeń (FMR) będzie się w pełni pokryw ał z czasem zużywania się surowców i m ateriałów (FSR), o tyle czas uczestnictwa siły roboczej w procesie produkcji może się różnić od pozostałych czynników. Wynika to ze zbieżności lub roz bieżności przerw w pracy robotników i remontowanych maszyn. Tak więc:

Fmr = Fsr^ Frr .

Ponieważ jednak na wielkość strum ienia wyrobów, jak wynika ze wzorów, obok czynnika czasu w pływ ają również normy pracy maszyn, zużycia surowców lub wydajności robotników, w następnym etapie ba dań należy przeanalizować te param etry, które decydują o poziomie w y mienionych norm. Należy podkreślić przy tym, że M może oznaczać licz bę maszyn jednorodnych lub umownie jednorodnych, może również sym bolizować linię produkcyjną (lub kilka jednorodnych linii), oddział, wy dział lub zakład traktow any jako całość. Wówczas liczba maszyn będzie równa jedności, a wszelkie norm y i czas pracy należy traktow ać jako średnie zbiorowe dla badanego zespołu urządzeń produkcyjnych.

2 W. H o l t z m a n : Z d o ln o ś ć p r o d u k c y j n a w p r z e m y ś l e , op. cit., s. 1—38; H . S z p o n a r : U s ta l e n ie p o z i o m u z d o l n o ś c i p r o d u k c y j n e j p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z e -

(6)

S tru ktu rę normy pracy maszyny można przedstawić następująco: TMp- t b

Npm~ t m+ t a+ t , (8)

gdzie:

Npm — wydajność maszyn, czyli liczba wyprodukowanych wyrobów w ciągu jednej maszynogodziny,

TMP — podstawowa jednostka czasu badanego okresu (godzina, zmiana), t b — czas przerw krótkotrwałych, proporcjonalnych do całego okresu

badawczego, przeznaczony na obsługę stanowiska i samoobsługę robotnika (prace konserwacyjne, porządkowe, przerw y na po trzeby fizjologiczne),

tm — czas obróbki przedmiotu, czyli maszynowy czas jednostki wy robu,

t a — czas przerw krótkotrwałych, proporcjonalnych do wielkości wy konywanej produkcji, przypadających na jednostkę wyrobu, czyli tak zwany pomocniczy czas technologiczny (zasilanie stanowi ska pracy surowcami i półwyrobami, zdjęcie gotowej produkcji, zapobieganie powstawaniu drobnych awarii, itd.),

tz — czas przerw spowodowanych zbieżnością obsługi wielu maszyn przez jednego robotnika liczony proporcjonalnie na jednostkę wyrobu.

Norma pracy maszyny, zgodnie ze wzorem (8) jest wprost proporcjo nalna do różnicy czasu między podstawową jednostką badaną i przerw a mi krótkookresowymi, przeznaczonymi na obsługę stanowiska i samo obsługę robotnika, i odwrotnie proporcjonalna do sumy czasu obróbki przedmiotu i przerw krótkotrw ałych oraz związanych ze zbieżnością ob sługi. Jest to więc norma rzeczywiście osiągnięta w danej jednostce wy twórczej.

W odróżnieniu od wyżej omówionej, norma teoretyczna (Ntm) uzależ niona jest tylko od podstawowego okresu badawczego (TMP) i czasu ob róbki przedm iotu (tm):

T p M

N tm (9 )

tm

Porównanie obu norm daje obraz stopnia wykorzystania maszyn i urządzeń w badanym okresie:

W < * p = ^ - (10)

Ntm gdzie:

(7)

Przedstawione wyżej zależności (8) i (9) po podstawieniu do wzoru (10) pozwalają na dokonanie głębszej analizy współczynnika w ykorzystania czasu pracy maszyn i urządzeń.3 Współczynnik ten w powiązaniu z nor mami pracy maszyn daje możliwość ustalenia strum ienia efektów pro cesu produkcyjnego:

Pm==F mr X N tm X Wczp. (11)

Wzór ten pozwala na ustalenie wielkości produkcji lub zdolności pro dukcyjnej w oparciu o zaw arte w nim param etry ze sfery zastosowanych

środków pracy.

Miarą strum ienia wyrobów procesu produkcyjnego od strony przed miotów pracy będzie norm a wydajności materiałów zaw arta we wzo rze (4), którą można przedstawić stosunkiem zużycia na godzinę (s) do zużycia na jednostkę wyrobu (Nm):

N Ws = "“ (1 2 )

Nm gdzie:

s — zużycie surowców i m ateriałów na jednostkę czasu podstawowego przez cały aparat produkcyjny,

Nm — rzeczywiste zużycie m ateriałów i surowców na jednostkę wyrobu (norma materiałowa).

Ponieważ jednak w procesie produkcji z różnych przyczyn powstają straty surowców i m ateriałów, skład jednostkowej normy zużycia można zapisać:

Nm= N mt+ s t (13)

gdzie:

Nmt — teoretyczna norma m ateriałow a, st — straty materiałowe.

Ze zjawiskiem strat wiąże się ściśle pojęcie uzysku materiałowego jako:

^ mt MM

u —--- (14)

Nmt+ S t gdzie: u — uzysk m ateriałowy.

Stąd po odpowiednich przekształceniach matem atycznych i podsta wieniu do wzoru (4) otrzym uje się równanie:

1

P S= F MRX — X s X u = F MRX N w, (15)

Nmt

(8)

Z d o ln o ść p ro d u k c y jn a a zaso b y c z y n n ik ó w w y tw ó rc z y c h 1 3 9

Produkcja otrzym ana w jednostce czasu przy określonej normie zu życia surowców i materiałów wiąże materiałowy czynnik z zastosowaną siłą roboczą i urządzeniami produkcyjnymi.

Ponieważ surowce i m ateriały charakteryzują się innym sposobem uczestnictwa w procesie produkcji, we wzorze (15) nie w ystępuje zasób tego czynnika. W jednostkach wytwórczych stale znajduje się jednak pewien średni zapas środków materiałowych (zapasy produkcyjne, pro dukcja w toku). Aby tę wielkość wprowadzić do badań, można posłużyć się w tym celu współczynnikiem rotacji. Param etry określające wielkość tego współczynnika po odpowiedniej analizie i przekształceniach m ate matycznych pozwalają na ujęcie strum ienia produkcji w następującej postaci 4: ZX u PS= F MRX --- (16) NZX Nmt lub: ZX u P s= W r X - ----Nmt albo: 1 P s= Z X W r X X u (17) Nmt gdzie:

Z — średni zasób surowców i materiałów w badanym okresie,

Nz — norm atyw zapasu w jednostkach podstawowych, czyli okres w któ rym zużywają się całkowicie surowce jeśli nie są okresowo od nowione,

Wr — współczynnik rotacji.

Produkcja, według ostatniej w ersji wzoru (17), jest równa iloczynowi średniego zapasu surowców i materiałów w badanym okresie przez współ czynnik rotacji i przez odwrotność teoretycznej normy materiałowej sko rygowanej o stopień uzysku materiałowego.

Przechodząc do badania wpływu siły roboczej na wielkość produkcji można stwierdzić, że jakkolwiek w wyjściowym wzorze (5) nie ma bez pośredniej zależności wydajności robotnika od maszyn i urządzeń, to jednak powszechnie wiadomo, że wraz z postępem mechanizacji i auto m atyzacji normy wydajności robotnika coraz ściślej wiążą się z normami pracy maszyn. Relacje te można ująć następująco:

4 L. S k a ł e c k a : O b lic za n ie zd o ln o śc i p r o d u k c y jn e j p r z e d s ię b io r s tw a w o p a r

e m o u d zia ł s u r o w c ó w i m a te r ia łó w w p ro cesie p ro d u k c ji, „E k o n o m ik a i O rg a n iz a c ja

(9)

Npm = Npr gdy robotnik obsługuje jedną maszynę,

Npm> N pr gdy jedną maszynę obsługuje kilku robotników,

Npm<CNpr gdy jeden robotnik obsługuje kilka maszyn (wielowarszta- towość).

Wobec wymienionych zależności przed przystąpieniem do ustalania normy pracy robotnika należy określić liczbę maszyn, jaką powinien ob sługiwać jeden robotnik (norma obsługi — Nc). Normę obsługi można ustalić według zależności:

tjn H tg-1- tZ

N0= --- (18)

tw gdzie:

N0 — norma obsługi,

tm — czas obróbki przedm iotu,

t a — czas przerw krótkotrw ałych proporcjonalnych do wielkości wyko nywanej produkcji,

tz — czas przerw spowodowanych zbieżnością obsługi, t w — czas wykonania przez robotnika jednostki wyrobu.

Na podstawie norm y pracy maszyny i normy obsługi można określić normę pracy robotnika:

Npr= N 0X Npm. (19)

W przypadku wielowarsztatowości normę pracy robotnika należy sko rygować przez zastosowanie współczynnika natężenia pracy (W0), który pozwala na zarezerwowanie pewnej ilości czasu na okresy zwiększonego obciążenia robotnika. Współczynnik natężenia obsługi ujm uje sumę cza su potrzebnego na obsługę wszystkich maszyn w stosunku do czasu rze czywiście przeznaczonego przez robotnika na obsługę tych maszyn w pod stawowej jednostce czasu, czyli:

t 0X N 0

W0= — - ° - - (20)

'P p t J-R Lpo gdzie:

W0 — współczynnik obciążenia (natężenia) obsługi,

tQ — czas zużywany przez robotnika na obsługę jednej maszyny w pod stawowej jednostce czasu,

TRP — podstawowa jednostka czasu badanego okresu,

tpo — czas potrzeb osobistych robotnika w badanej jednostce czasu. Po uwzględnieniu norm y obsługi, norm y pracy maszyn oraz współ czynnika obciążenia, rozwinięciu i przekształceniu równania, normę pracy

(10)

Z d o ln o ść p ro d u k c y jn a a zaso b y c z y n n ik ó w w y tw ó rc z y c h 141 1 ---t0X N 0 .TmP — tb

Npr“ t

X

P_ t

<21)

LW -*■ R ''p o gdzie:

TMP — podstawowa jednostka czasu badanego okresu (godzina, zmiana), t b — czas przerw krótkotrw ałych proporcjonalnych do badanego

okresu.

Pierwszy człon powyższego wyrażenia stanowi iloczyn obsługi przez robotnika N0 maszyn w ciągu wyprodukowania jednostki wyrobu. Jest to naturalna norma pracy robotnika przy produkcji zmechanizowanej. Drugi człon wyrażenia (21) jest to współczynnik korygujący normę pracy robotnika przy wielowarsztatowości (Wn).

Powracając do zależności strum ienia efektów procesu produkcyjnego od siły roboczej można napisać:

t0X N 0 TMp - t b

P»“ FB»X-^— - ? - X T p_ t

_±_R _T-po

<22)

lub w postaci zagregowanej:

P R= F RRX N prXW n . (23)

Przedstawione powyżej metody badania zdolności pro d u k cy jn ej5 jako strum ienia efektów procesu produkcyjnego ujmowały bezpośrednio tylko jeden czynnik. Pozostałe dwa występowały w formie pośredniej. Wiado mo jednak, że dla tego samego procesu wytwórczego:

Pm= Ps= Pr (24)

a po podstawieniu odpowiednich równań (11), (15) i (23): sX u FMKX N lmX W CIp= F MRX --- = F„R X N pr X W n (25) Nmt lub M X TMRXNtmXW CZp = Z X W r X - 1 X u = R X TRR X Npr X Wn. (26) Nmt

Z powyższej form uły można wyprowadzić zasadę wzajemnej współ zależności użytych w procesie produkcji czynników:

1 1 1

M :Z :R = --- : --- : --- (27)

Tmr X NtmX Wczp 1 TRRXNprXW n

Wr X --- —X u Nmt

5 P a tr z : B. J a n c z e w s k a : O b licza n ie zd o ln o śc i p r o d u k c y jn e j a siła robocza, . E k o n o m ik a i O rg a n iz a c ja P r a c y ”, 1975, n r 3, s. 109— 111.

(11)

142 L ilia S k a le c k a

Przedstawione relacje podają związki między zasobami środków uży tych w procesie produkcji w badanym okresie TK. Na podstawie tych relacji można sformułować ogólną zasadę współzależności czynników za angażowanych w procesie produkcji o następującej treści: „zasoby środ ków zastosowanych w procesie produkcji m ają się do siebie tak, jak od wrotność iloczynów m iar czasu, w jakim uczestniczą — czynnie lub biernie — w procesie produkcji przez skorygowane m iary ich wydajności (miary strum ieni)”.6

Do podanego równania (27) zamiast średniego zasobu surowców i m a teriałów (Z) można wprowadzić pełne zużycie tego czynnika (S) w bada nym okresie. W tym celu środkowe wyrazy obu stron równania należy pomnożyć przez współczynnik rotacji (Wr). Wówczas:

1 1 - 1

M :S :R = --- ; ---:--- (28)

TMRX NtmX Wczp 1 TRRX N prX W n

Wr X X u

Nmt

Podane wyżej wzory (27) i (28) oprócz istoty badania zdolności pro dukcyjnej zaw ierają bogatą problem atykę poznawczą określonego zespołu produkcyjnego. Jeśli obok m iar naturalnych lub umownych wprowadzi się jednostki wartościowe, wówczas z dwu wymienionych wzorów w y nika szereg relacji szczegółowych, a mianowicie: M:S, M:Z, S:M, Z:M, M:R itd.

Z podanej zależności (26) można również uzyskać odpowiedź na istot ne pytanie: jak powinny kształtować się relacje między normami w ydaj ności maszyn, zużycia surowców i materiałów oraz wydajności pracy robotników. Możliwe są tu taj dwa przypadki. Pierwszy — jeśli badaniami zostaną objęte norm y teoretyczne zespołów wytwórczych. Wówczas:

1 1

Ntm:Nmt:Npr= --- --- :ZX Wr X u : --- (29)

M X T MRX W czp R X T HHXW n

Natomiast w drugim przypadku, dotyczącym analizy norm praktycz nie osiągniętych w danej jednostce wytwórczej, normy teoretyczne zo stają zweryfikowane przez odpowiednie współczynniki korygujące, za w arte po praw ej stronie poszczególnych wyrazów równania (29). Wtedy form uła przyjm ie postać:

1 1

NtmX Wczp:NmtX u:NprX Wn= --- — :ZX Wr :--- (30)

M X Trr R X Trr

6 W . H o l t z m a n : Z d o ln o ś ć p r o d u k c y jn a — w sp ó łz a le żn o ś ć c z y n n ik ó w , „E k o n o rn ik a i O rg a n iz a c ja P r a c y ”, 1975, n r 7— 8, s. 277— 279.

(12)

Z d o ln o ść p ro d u k c y jn a a z aso b y c z y n n ik ó w w y tw ó rc z y c h 143

Skorygowane normy zużycia surowców i materiałów oraz wydajności pracy robotników i maszyn pozostają względem siebie w takim stosunku, jak odwrotności iloczynów zasobów środków trwałych, zatrudnienia i cza su ich aktywnego uczestnictwa w procesie produkcji, oraz w prostej za leżności do iloczynu zasobu surowców i materiałów i współczynnika rotacji.

Podane wzory (29) i (30) wskazują na ścisłe zależności pomiędzy czyn nikami produkcji, normami ich wydajności oraz1 czasem wykorzystania. W toku powyższych rozważań zostały podane związki między czyn nikami procesu produkcyjnego uczestniczącymi w nim czynnie lub bier nie oraz param etram i określającymi ten proces. Przedstawione rozumo wanie może być wykorzystane przy projektowaniu zespołów w ytw ór czych, ocenie możliwości produkcyjnych w określonym momencie badań lub też przy analizie wyników eksploatacji jednostek produkcyjnych.

W zależności od czynnika uznanego za wiodący, wychodząc z podsta wowej formuły (26), układ produkcyjny określić można przez zespoły odpowiednich równań; Jeśli za czynnik podstawowy danego procesu uzna ne zostaną maszyny i urządzenia, wówczas pierwszy wyraz równania (26) należy potraktować jako wielkość zdeterminowaną przez zadania produk cyjne, czyli:

, M X TMR X N tm X Wczp = const.

Natomiast pozostałe czynniki powinny być zmienne i dostosowane do param etrów procesu produkcyjnego związanych z eksploatacją maszyn i urządzeń. Wobec tego układ produkcyjny będzie określony przez rów nania:

1

1) M X T MRX N tmX W CZp = Z X W rX X u

N mt

2) M X TMR X N tm X Wczp= R X TRR X N pr X Wn (31)

W tej sytuacji przy projektowaniu nowego czy analizowaniu istnie jącego układu produkcyjnego, biorąc za punkt wyjścia środki pracy, na leży przyjąć do w ytwarzania określonego wyrobu odpowiedni zespół m a szyn i urządzeń oraz czas jego eksploatacji w ciągu doby. Mając przy tym teoretyczne normy wydajności urządzeń ustalone w oparciu o odpowied nie paszporty, w dalszej kolejności — na drodze porównań i analiz — należy ustalić współczynnik wykorzystania czasu pracy. Iloczyn tych pa rametrów, stanowiąc wielkość stałą i znaną, będzie punktem wyjścia do angażowania w procesie produkcji pozostałych czynników ze sfery przed miotów pracy i siły roboczej.

Analizując praw ą stronę równania (1) z układu (31) należy średni za sób surowców i m ateriałów (Z), przy założonym współczynniku rotacji

(13)

(Wr), normie zużycia i nieuniknionych stratach w arunkujących wskaźnik uzysku (u), dostosować do znanych i stałych param etrów eksploatacji maszyn i urządzeń.

Analogicznie trzeba postąpić w stosunku do siły roboczej, która w swej ilości, strukturze, kwalifikacjach, wydajności, czasie pracy powin na zapewnić obsługę projektowanego zespołu produkcyjnego w taki spo sób, aby spełniona została również (2) z układu (31).

Podobnie można podać układy rów nań i opisać określające je w arunki produkcji dla pozostałych czynników procesu wytwórczego, potraktow a nych jako wiodące. Zatem gdy głównym czynnikiem procesu produkcyj nego będą surowce i m ateriały:

1

ZX Wr X ---X u = const Nmt

wówczas układ produkcyjny określą równania: 1 1) Z X W r X X u = M X T MRX N tmX W czp (32) Nmt 1 2) Z X W r X X u = R X T RRX W n Nmt

W ostatnim przypadku, gdy siła robocza uznana zostanie za decydu jący czynnik produkcji:

R X TRR X Npr X Wn= const

w tedy układ rów nań dla badanego zespołu produkcyjnego będzie nastę pujący:

1) R X T RRX N prXW n= M X T MRX N tmXW czp 1

2) R X T RRX N prXW n= Z X W r X X u (33)

Nmt

Podane układy równań pozwalają na uchwycenie zależności między wiodącym czynnikiem badanego procesu wytwórczego a pozostałymi, m a jącymi drugoplanowe znaczenie z p u n k tu widzenia ich roli w tym pro cesie.

Zaprezentowana metodologia badania czynników wytwórczych i ich w pływu na zdolność produkcyjną oraz w eryfikacja tych badań w Lubel skich Zakładach Przem ysłu Owocowo-Warzywnego pozwoliła stwierdzić, co następuje:

1. Zależnie od istniejących warunków produkcji oraz przeznaczenia i wykorzystania badań (ocena aktualnego stanu, określenie kierunków i możliwości rozwoju aparatu produkcyjnego, projektow anie nowego

(14)

układu produkcyjnego) zdolność produkcjną można ustalać od strony środków pracy, przedmiotków pracy i siły roboczej, uzyskując ten sam efekt w postaci strum ienia wyrobów. Przy czym w każdym procesie pro dukcji można wskazać dominujący czynnik i na podstawie dokonanego wyboru należy obliczać zdolność produkcyjną.

2. Środki pracy będą czynnikiem wiodącym w przemyśle owocowo- -w arzyw nym wszędzie tam, gdzie w ystępuje wysoki stopień zmechani zowania lub autom atyczny przebieg procesów produkcyjnych a jedno cześnie przetw arzany surowiec nie wywiera decydującego wpływu na poziom produkcji, przebieg procesu technologicznego i długość trw ania cyklu produkcyjnego. Do kierunków przetwórstwa, w których podany aspekt badania zdolności produkcyjnej powinien znaleźć zastosowanie, należą: winiarstwo, produkcja koncentratu pomidorowego oraz soków za gęszczonych i ewentualnie inne rodzaje przetwórstw a po uprzednim zba daniu warunków produkcji.

3. Przedm ioty pracy należy uznać za decydujące o zdolności pro dukcyjnej w w arunkach intensywnego ich oddziaływania na przebieg procesu produkcyjnego oraz wtedy, gdy znane są zasoby surowców i pół fabrykatów, a wykorzystanie pozostałych czynników produkcji można dostosować do czynnika wiodącego. Ten sposób badania zdolności pro dukcyjnej jest przydatny szczególnie do planowania i zarządzania pro dukcją przy wyrobach pokam panijnych7 oraz do wyznaczania k ierun ków rozwoju zdolności produkcyjnej w oparciu o wykształconą lub pow stającą bazę surowcową.

4. Zatrudnienie może określać możliwości produkcyjne w każdym procesie wytwórczym, który charakteryzuje się znacznym udziałem prac ręcznych, oraz wówczas, gdy funkcja lim itująca zdolność produkcyjną przenosi się na ten czynnik wobec deficytu siły roboczej w ogóle lub w określonych kwalifikacjach. W zakładach przem ysłu owocowo-warzyw nego, położonych przeważnie w ośrodkach osadniczych lub wiejskich, mogą wystąpić takie sytuacje, a zatem ten aspekt może być bardzo przy datny do ustalania zdolności produkcyjnej.

5. Proponowana metodologia obok podstawowej funkcji, jaką speł nia przy ustalaniu poziomu zdolności produkcyjnej, daje możliwość okreś lania proporcji, jakie powiny zachodzić między podstawowymi czynni kami uczestniczącymi w procesie produkcji. Służą do tego celu podane równania (27) i (28). Przy czym dla produkcji pokampanijnej proporcje te należy badać od strony średniego zasobu materiałów i surowców, na tom iast dla produkcji wytw arzanej w czasie kampanii — od strony cał kowitego ich zużycia. Wyznaczenie według podanych zasad i przyjęcie za 7 W y ro b y p o k a m p a n ijn e (posezonow e), są to w y ro b y w y tw a rz a n e po sezonie, w o p a rc iu o z g ro m a d z o n e zaso b y p ó łf a b ry k a tó w .

(15)

podstawę analizy tych proporcji zmusza do analitycznego podejścia oraz pozwala na określenie zdolności produkcyjnej na takim poziomie, który zapewni racjonalne wykorzystanie użytych w procesie produkcji czyn ników wytwórczych.

6. Na podstawie wyprowadzonych wzroców (29) i (30) można badać relacje między teoretycznym i lub praktycznie osiągniętymi normami w y dajności pracy robotników, maszyn, zużycia surowców i materiałów oraz ustalać na tej podstawie właściwe ich proporcje, przydatne do plano wania i projektow ania konkretnych układów produkcyjnych.

7. Zaprezentowana system atyka rachunku zdolności produkcyjnej może być użyta równolegle do badania wykonania produkcji i w tedy bę dzie stanowiła narzędzie określania i w ykryw ania rezerw tkwiących w trzech podstawowych czynnikach produkcji oraz w czwartym, jakim jest czas pracy aparatu produkcyjnego.

8. Przyjęcie do system atyki badania zdolności produkcyjnej współ czynników w ykorzystania czasu pracy daje możliwość oceny w ykorzy stania czasu kalendarzowego i wskazuje na skutki działalności zakładów w zakresie łagodzenia lub likwidacji sezonowości i poprawy w ykorzysta nia aparatu produkcyjnego.

9. Stopniowe wprowadzanie do p raktyki gospodarczej proponowanej metodologii, po uprzednim zbadaniu warunków produkcji, mogłoby przy nieść znaczne korzyści związane z bardziej racjonalnym gospodarowa niem czynnikami wytwórczymi.

Р Е З Ю М Е П р о и з в о д с т в е н н а я м о щ н о сть, к а к в о з м о ж н о с т ь в ы р а б о т к и о п р ед ел ен н о го к о л и ч е с т в а и зд е л и й в е д и н и ц у в р ем ен и , з а в и с и т от ф а к т о р о в , о б у с л о в л и в а ю щ и х т е ч е н и е п р о и зв о д ств ен н о го п р о ц есса. Т а к и м о б р азо м , у р о в е н ь п р о и зв о д с т в е н н ы х в о зм о ж н о с т е й о п р е д е л я ю т с р е д с т в а т р у д а , п р е д м е т ы т р у д а и р а б о ч а я си ла, п р и м е н е н н ы е в с о о т в е тс т в у ю щ и х п р о п о р ц и я х и в з а и м о с в я з а н н ы е ф а к т о р о м в р е мени. В се эти ф а к т о р ы н а х о д я т с я в тесн о й в з а и м о с в я з и и н о с я т д и н а м и ч е с к и й х а р а к т е р . О д н ако н е с м о т р я н а эту о р г а н и ч е с к у ю с в я з ь , о п и р а я с ь н а п а р а м е т р ы п р о ц есса тр у д а , п р о и зв о д с т в е н н ы й п о т е н ц и а л м о ж н о о п р е д е л и т ь т а к ж е н а о сн о ве и с п о л ь з о в а н и я с р е д с т в т р у д а (м аш и н , о б о р у д о в а н и я , п л о щ а д и , строен и й ), с а м ого т р у д а (з а н я т ы х и и х п р о и зв о д и т е л ь н о с т и ) и п р е д м ето в т р у д а (сы р ь е и м а т е р и а л ы ). О д н ак о в с в я з и с н е в о зм о ж н о с т ь ю а г р е г а ц и и э т и х т р е х ф а к т о р о в , р а зн о го з н а ч е н и я к а ж д о г о и з н и х в к о н к р е т н о м п р о ц ессе п р о и зв о д с т в а , а т а к ж е в с в я з и с н е к о т о р ы м с и с т е м а т и ч е с к и м п о р я д к о м р а с с м а т р и в а е м ы х в оп росов, способ у ч е т а э т и х ф а к т о р о в м о ж е т б ы т ь р а зн ы й . П р и н и м а я во в н и м а н и е р о л ь и с с л е д у е мого н а м и ф а к т о р а в п р о и зв о д с т в е н н о м п р о ц ессе и м е т о д и ч е с к и е п р е д п о с ы л к и , м о ж н о в к а ж д о м п р о ц ессе в ы д е л и т ь в е д у щ и й ф а к т о р и у с т а н о в и т ь р е л я ц и и м е ж д у ним и способом п р о и зв о д с т в а , его х а р а к т е р о м и р а зм е р а м и . Э то, ко н еч н о , не и с к л ю ч а е т в о зм о ж н о с т и в л и я н и я о с т а л ь н ы х ф а к т о р о в н а п р о и зв о д с т в е н н у ю

(16)

П р о и зв о д с т в е н н а я мощ ность... 147 м о щ н о сть, к о т о р ы е в х о д я в со о тв е тств у ю щ и е п а р а м е т р ы норм т р у д а , н о р м а ти в ы и зн о са и др., п о ср ед ств ен н о в л и я ю т н а у р о в е н ь п р о и зв о д с т в е н н ы х в о з м о ж н о стей . О п р е д е л е н и е эт и х зав и си м о стей тр еб у ет в н и м ател ь н о го а н а л и з а п р о в е д е н и я о т д е л ь н ы х ф а к т о р о в в п р о ц ессе п р о и зв о д с тв а и у с т а н о в л е н и я о с н о в н ы х м а т е м а т и ч е с к и х зав и с и м о с те й и ф о р м у л с п р и м ен ен и ем о б я за т е л ь н о го м о д ел ьн о го п о стр о ен и я. Т а к о й п о д х о д к п р о и зв о д ств ен н о й м ощ н о сти д а е т в о зм о ж н о с т ь не т о л ь к о и с с л е д о в а т ь ее у р о в е н ь и и сп о л ь зо в а н и е , но и п о зв о л я е т за п р о е к т и р о в а т ь н овую п р о и зв о д ств ен н у ю систем у, д ает о сн о вы д л я и с с л е д о в а н и я р е л я ц и и м е ж д у н о р м ам и т р у д а м аш и н и ч е л о в е к а и н о р м а т и в а м и р а с х о д а с ы р ь я и о п р е д е л е н и я п р а в и л ь н ы х п р о п о р ц и й и с п о л ь зо в а н и я п р о и зв о д с т в е н н ы х ф а к т о р о в . Э ти в о п р о с ы я в л я ю т с я су щ е с т в е н н ы м и о р га н и за ц и о н н о -э к о н о м и ч е с к и м и в о п р о сам и о п т и м а л и - з а ц и и п р о и зв о д ств ен н о го процесса. S U M M A R Y

P ro d u c tio n c a p a c ity , u n d e rs to o d as a p o s s ib ility of p ro d u c in g a d e te r m in e d n u m b e r of p ro d u c ts w ith in a n e x a m in e d u n it of tim e , d e p e n d s o n so m e fa c to rs w h ic h c o n d itio n th e c o u rs e of p ro d u c tio n p ro cesses. T h u s, th e m e a n s of la b o u r , o b je c ts of la b o u r, a n d m a n p o w e r, w h e n u s e d in a p p r o p r ia te p ro p o rtio n s a n d i n t e r r e la te d b y th e tim e fa c to r, d e te r m in e th e le v e l of p ro d u c tio n c a p a c itie s . A ll th e s e fa c to rs a r e clo se ly in te r d e p e n d e n t a n d a ll h a v e a d y n a m ic c h a r a c te r . H o w e v e r, r e g a r d le s s of t h e i r o rg a n ic in te r r e la tio n s , on th e b asis o f p ro d u c tio n p ro g re s s p a r a m e te rs o n e m a y d e te r m in e th e p ro d u c tio n p o te n tia l in re s p e c ts to th e u tiliz a tio n of th e m e a n s of p ro d u c tio n (m ach in es, fa c ilitie s, a re a , b u ild in g s), th e w o rk its e lf (e m p lo y e d s ta f f a n d th e i r efficien cy ), a n d o b je c ts of p ro d u c tio n (ra w s tu f f s a n d m a te ria ls ) .

T h e m a n n e r of ta k in g in to c o n s id e ra tio n th e a b o v e th r e e fa c to rs m a y d if fe r in v ie w of th e im p o s s ib ility of a g g re g a tin g th e m , th e v a ry in g im p o rta n c e of e a c h of th e m in a c o n c re te p ro d u c tio n p ro cess, a n d a c e r ta in s y s te m a tic o rd e r of th e p ro b le m s in q u e stio n . T a k in g in to a c c o u n t th e ro le of a n e x a m in e d f a c to r in th e p ro d u c tio n p ro c e s s as w e ll as so m e m e th o d o lo g ic a l re a s o n s, in e a c h p ro c e s s one m a y d is tin g u is h a le a d in g fa c to r a n d t h e n d e te r m in e th e r e la tio n b e tw e e n th is f a c to r a n d th e m e th o d of p ro d u c tio n , its c h a r a c te r a n d q u a n tity . N a tu r a lly , a s f a r as p ro d u c tio n c a p a c ity is c o n c e rn e d , it d oes n o t e x c lu d e som e p o ss ib le in flu e n c e of o th e r fa c to rs w h ic h , in c lu d e d in th e a p p r o p r ia te p a r a m e te r s o f th e p ro d u c tio n q u o ta , m a te r ia l c o n s u m p tio n s ta n d a r d , a n d o th e rs, w ill in d ire c tly d e c id e a b o u t th e le v e l o f p ro d u c tio n c a p a c ity .

T h e d e te r m in a tio n of th e a b o v e d e p e n d e n c ie s r e q u ir e s a d e ta ile d e x a m in a tio n of th e b e h a v io u r of in d iv id u a l fa c to rs in th e p ro d u c tio n p ro cess a n d a n a s c e r ta i n m e n t o f th e b asic r e la tio n s a n d m a th e m a tic a l fo r m u la s w ith th e a p p lic a tio n o f th e n e c e s s a ry m o d el c o n s tru c tio n s .

S u c h a n a p p ro a c h to p ro d u c tio n c a p a c ity e n a b le s o n e n o t o n ly to e x a m in e its le v e l a n d u tiliz a tio n b u t a lso to d e sig n a n e w p ro d u c tio n sy s te m : it a lso g iv es b asis fo r a s tu d y of th e re la tio n s a m o n g th e p ro d u c tio n q u o ta of m a c h in e s a n d m e n as w e ll as th e s ta n d a r d s of r a w - m a te r i a l c o n su m p tio n a n d a d e te r m in a tio n o f th e r ig h t p ro p o r tio n of p ro d u c tio n m e a n s u tiliz a tio n . A ll th e s e a r e v e ry im p o r ta n t p ro b le m s fro m th e p o in t of v ie w of th e e c o n o m ic -o rg a n iz a tio n a l p re m is e s fo r th e p r o d u c tio n p ro c e s s o p tim a liz a tio n .