Architektura, funkcja i przeobrażenia wnętrz przyziemia pałacu w Kielcach

Janusz Kuczyński

Architektura, funkcja i

przeobrażenia wnętrz przyziemia

pałacu w Kielcach

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 16, 75-114

1988

R o czn ik M uzeum Narodowego w Kielcach Tom X V I , K raków 1992

JA N U S Z K U C Z Y Ń S K I

A R C H IT E K T U R A , F U N K C JA I PRZEOBRAŻENIA

W N Ę T R Z PRZYZIEMIA P A ŁA C U W KIELC ACH *

I

N ie tru d n o zauw ażyć, że w o p isa ch i o p rac o w a n iac h kieleckiego pałacu p rzy ziem ie tra k to w a n e byw a m arg in eso w o . Je st to z pew n o ścią sk u tek d y sp ro p o rc ji m iędzy p ro s to tą jego w n ę trz a w zb u d z ają cy m w iększe z a in te re so w an ie b o g aty m w y stro jem sal re p re z e n ta c y jn e g o p ię tra . Z n ac zn e te ró żn ic e, k tó re p o d k reśla ją o d m ie n n e p rz e z n a ­ czenie o b u k o n d y g n ac ji, n ie p o w in n y p rze słan iać fak tu , iż zarów no stro jn e p ian o n o b ile , jak i p o ło ż o n e p o d n im p rzy z iem ie były sk ład n ik am i tego sam ego o rg a n iz m u — jednej z e lita rn y c h sied zib b isk u p ó w k rakow skich. P o w ierzc h o w n e sp o jrze n ie na rolę p rzy z iem ia zn iek sz tałca zatem k u ltu ro w y o b raz rezy d en cji.

W życiu jej p rz y z ie m ie służyło działaln o ści usługow ej p o d p o rzą d k o w a n ej u ż y t­ kow n ik o m p ię tra. S tąd zarząd z an o p ałacem , tu rów n ież przez około p ie rw sz y ch sto lat istn ien ia rez y d en cji m ieścił się o śro d ek d y sp o zy cy jn y za rząd u kieleckiego klucza d ó b r b isk u p ic h . W o b rę b ie p rzy z iem ia p o m ieszkiw ali też w yżsi oficjaliści b isk u p ieg o d w o ru .

G d y w 1971 r. pałac p rzejęło m u z e u m , p o sta ra n o się, by przez o d p o w ie d n ie w yposażenie n a d a ć salom p ię tra c h a ra k te r m ożnow ładczej sied zib y z X V II i X V I I I w. P o p ra w n ą realizację am b itn e g o za m ia ru u tru d n ia ł jed n ak b rak analogii w postaci zach o w an y ch w k ra ju p rzy k ła d ó w . T e bo w iem nie istn ieją, a u trw a lo n e w św ia d o ­ m ości — głó w n ie dzięki lite ra tu rz e — w y o b ra że n ia o ów czesn y ch w n ętrz ach p ałacow ych są d o ść o dległe o d rzeczyw istości. W re z u ltac ie po w stała ekspozycja, k tórej ocenę za w iera a rty k u ł zam ieszczony w je d n y m z p o p rz e d n ic h to m ó w „ R o c z n i­ k a ” 1. P o ru sz o n ą ta m p ro b le m a ty k ę , lecz w o d n ie sie n iu do p rzy z iem ia pałacu , k o n ty n u u je w p e w n y m sensie nin iejszy a rty k u ł. U k az an o w nim h isto rię w n ętrz k o n d y g n ac ji, k tó ra za ró w n o w czasie istn ien ia rez y d en cji, jak i w p ó źn iejszy ch czasach ulegała częstszy m i zn aczn iejszy m niż re p re z e n ta c y jn e p ię tro p rze tw o rz e n io m . W końcow ej części p o ru sz o n o za g ad n ien ia k o n se rw ato rsk ie oraz p rzy to c z o n o p ro p o ­ zycje o sta te czn e g o m u z ea ln eg o zag o sp o d a ro w an ia przy ziem ia.

* Skróconą wersję tej pracy przedstaw iono na p osiedzeniu Rady M uzealnej M uzeu m N arodow ego w K ielcach 25 maja 1987 r.

1 J. K uczyń ski M u zeu m zab ytk o w ych w n ętrz z X V I I i X V I I I w. w kieleckim pałacu. „R ocznik M uzeum N arod ow ego w K ielcach ” (R M N K i) 1984 t. 13, s. 11-58

76 J a n u sz K u c zy ń sk i

II

O so b n e m iejsce należy się o m ów ieniu w y korzystanych w p racy źró d eł rę k o p iśm ie n ­ n y c h , p o m ia ró w a rc h ite k to n ic z n y c h , w yników b ad a ń oraz o p rac o w a ń .

P o d sta w o w e in fo rm ac je za c z e rp n ię to z sześciu in w e n ta rz y sp o rz ą d z o n y c h w latach 1645, 1668, 1746, 1788, 1789 i 1 8 4 5 2. P ierw sze cztery d o ty c zą p ała c u jako rez y d en cji b isk u p ó w k rak o w sk ic h , p rz y czym o sta tn i — to znaczy z 1788 r. — ro zp o c zęto spisyw ać w d w a d n i p o śm ierci b p a K a je ta n a S o łty k a 3. N ie o d b ie g a on zb y t od n ie co ty lk o szczegółow szego, sp o rzą d zo n e g o w n a s tę p n y m ro k u w zw iązk u z p rz e ję c ie m d ó b r b isk u p ic h n a rzecz sk a rb u p ań stw a. O sta tn i in w e n ta rz p o w sta ł w 1845 r. p o d cz as p rzek azy w an ia p ałac u n a sied zib ę T ry b u n a łu C yw ilnego. K o le jn e in w e n ta rz e są coraz to o b sz ern iejsze , w k aż d y m też zd a rzały się lu stra to ro m p o m y łk i i p rze o c z e n ia , k tó re ujaw niają się p rz y k o n fro n ta c ji treśc i opisów .

N ajw c ze śn iejszy zn a n y p la n p rzy z iem ia p o c h o d z i z 1818 r . 4 (ryc. 1), kied y to p ałac służył celom m ie sz k aln y m , b iu ro w y m i m agazynow ym . P lan ów w ra z z n a s tę p n y m z 1847 r . 5 (ryc. 2), m im o p ew n y c h nieścisło ści, p o ró w n a n y z o p ise m z 1845 r. u k az u je p rz e tw o rz e n ia d o k o n a n e po 1789 r. N ieco m n iej p rz y d a tn e są k o le jn e p la n y w y k o n an e około 1860 r . 6 i z ro k u 1 8 6 6 7, oraz z 1918 r . 8, p o n iew aż są p ro je k ta m i za m ie rz o n y c h , a n ie zaw sze z g o d n ie z n im i zre aliz o w an y c h p rz e tw o rz e ń w n ę trz . S tan o b ec n y k o n d y g n ac ji p rz e d sta w ia p la n w yko n an y w 1975 r . 9 oraz u p ro sz c z o n y jego o d ry s zam ieszczo n y jako ry cin a 9.

Z aró w n o a rty k u ły o k ieleckim p ałac u , jak i w zm ianki w sy n te ty c z n y c h o p ra c o w a ­ n ia ch poza o gólnej n a tu ry in fo rm ac jam i n ie w noszą z b y t w iele do p o ru sz a n e j tu p ro b le m a ty k i. N a jb a rd z ie j in te re su ją c e (choć zn aczn ie o d b ie g ają od rze czy w isteg o sta n u ) są za m ieszczan e w n ic h re k o n stru k c je p ie rw o tn e g o p la n u p rzy z iem ia.

N in a M ik s , a u to rk a pierw szej w iększej p ra c y o p ałac u k ie le c k im 10, re k o n s tru u ją c p la n p rz y z ie m ia (ryc. 3) p o p e łn iła sp o ro zasa d n icz y ch b łę d ó w . P o m in ę ła ciąg k o m u n ik a c y jn y p rze cin a jąc y p rzy z iem ie w zd łu ż osi p ó łn o c -p o łu d n ie . G o sp o d a rc z ą k latk ę sch o d o w ą , k tó ra znajdow ała się w p rz y b u d ó w c e (o czym w sp o m in a in w e n ta rz z 1645 r ), w p ro w a d z iła w o b rę b p ó łn o c n ej części p ałac u , n ad a ją c jej p o sta ć ciasn eg o szy b u z k rę ty m i sc h o d am i. N ieściśle też u m iejsco w iła szereg o k ien i d rz w i, zejście do p iw n icy u sy tu o w a ła w p o m ie sz cze n iu ob o k sien i, m im o iż ro zw ią zan ie to p o w sta ło

2 In w entarze z lat 1645, 1668 i 1746 są przechow yw ane w A rch iw u m K urii M etr o p o ­ litalnej w K rakow ie, a z 1788 r. w A rchiw um G łów n ym Akt D aw n ych w W arszaw ie (A G A D ) A rch iw um Skarbu K oron nego D z. 56 z. 3; inw entarz z 1789 r. w A G A D D z . 46 nr 55a; inw entarz z 1845 r. przechow yw any jest w A rch iw u m P ań stw ow ym w K ielcach (A P K ielce) A k t p o d a w czy K orpusu Zam ku po Biskupiego w K ielcach w r a z ze

składam i do niego należącym i.

3 Zmarł w kieleckim pałacu dnia 31 V II 1788 r., lustratorzy przystąpili do prac w d n iu . 2 V I I I tegoż sam ego roku.

4 A G A D , sygn . L S P R 5 5 6 -3

s A P K ielce, D yrekcja U b ezp ieczeń , vol. 145, s. 319 6 A G A D , sygn . L S P R 556-1

7 In stytu t Sztuki P A N , sygn. 532 8 Ib id em , sygn . 524

9 M u zeu m N arod ow e w K ielca ch ., D ział R em on tow o-K on serw atorsk i, plan w ykonany przez P K Z w skali 1:100

10 N . M ik s A rch itek tu ra pałacu biskupiego w K ielcach . „B iu lety n H istorii S ztu k i” R. 14. 1952 nr 4 , s. 1 5 2 -1 7 4 , rekonstrukcja planu przyziem ia na s. 156, ryc. 6

A rch itektura, funkcja i p rzeobrażen ia w n ętrz p r z y z ie m ia pałacu 77

Ryc. 1. Plan przyziem ia pałacu sporządzony w 1818 r.

d o p ie ro w X IX w. W re szc ie n a p la n ie ty m sch o d y do o g ro d u p o siad ają r z u t n a d a n y im d o p ie ro w latach 20. bieżącego stu lecia.

P o p ra w n iej u k az u je p ie rw o tn e ro zp la n o w an ie p rzy z iem ia re k o n stru k c ja o p ra c o w a ­ n a p rze z A d am a M ilo b ę d z k ie g o 11 (ryc. 4), w k tó rej po raz p ie rw sz y został u w z g lę ­ d n io n y ciąg k o m u n ik a c y jn y p rze cin a jąc y p ałac z p o łu d n ia ku p ó łn o c y . Is to tn y m b ra k ie m jest pom in ięcie pionow ego ciągu kom u n ik acy jn eg o w postaci klatki schodow ej w p rz y b u d ó w c e p rzy p ó łn o c n ej fasadzie p ałac u , czego k o n sek w en cją stało się u m ie sz ­ czenie okna w m ie jsc u p ro w a d zą cy c h na sch o d y d rz w i, k tó re zachow ały się (m im o ro z e b ra n ia klatki sch o d o w ej około 1820 r.) do d ru g iej połow y X IX w. P ew n e n ie zg o d n o śc i z p ie rw o tn y m sta n e m w ykazuje p o zio m y u k ład k o m u n ik a c y jn y oraz u m ie jsc o w ien ie k ilku okien i d rzw i. S zkoda te ż, że w p ro w a d z e n ie w rz u t p rzy z iem ia rep rezen tacy jn ej klatki schodow ej u n iem ożliw iło naniesien ie pom ieszczeń w p o łu d n io ­ w o -w sc h o d n im n a ro ż u pałacu . P o m in ię te także zostały p o ło ż o n e poza o b rę b e m b u d y n k u m u rk i sp in ające n aro ż n ik i o b u aneksów z fro n to w y m i w ieżam i. W y d z ie lo n e n im i dziedziriczyki n ie były — jak się w yd aje — o b o ję tn e dla p ie rw o tn e j k o n cep cji p rz e strz e n n e j p ałacow ego założenia.

O so b n ą g ru p ę m a te ria łó w tw o rzą o p ra c o w a n ia h isto ry c z n o -k o n se rw a to rsk ie oraz w yniki b ad a ń a rc h ite k to n ic z n y c h p rz e p ro w a d z o n y c h p rze z P ra c o w n ie K o n serw ac ji Z a b y tk ó w — O d d z ia ł w K ra k o w ie. O tw ie ra ją o p ra c o w a n ie z 1970 r. T e re s y

78

J a n u sz K u czyń sk i

Ryc. 2. Plan przyziem ia pałacu sporządzony w

1847 r.

H o lcero w ej i B a rb a ry K le s z c z y risk ie j12. N ie s te ty , n ie z ro z u m ie n ie n ie k tó ry c h opisów w in w e n ta rz a c h d o p ro w a d z iło a u to rk i do p o p e łn ie n ia w ielu isto tn y c h nieścisło ści, k tó re — p rz y n a jm n ie j w o d n ie sie n iu do p rzy z iem ia — z n a cz n ie o b n iż a ją w arto ść p rac y . I tak p rze o cze n ie ciąg u k o m u n ik a cy jn eg o w zd łu ż osi p ó łn o c -p o łu d n ie d o p r o ­ w adziło do sp ię trze n ia pom yłek, zw łaszcza niew łaściw ego o kreślenia funkcji n iek tó ry ch p o m ie sz cze ń . W sionce, p rz e jśc iu z sieni ku p o łu d n io w e m u dziedziriczykow i (ryc. 6, n r 9), zw anej w in w e n ta rz a c h „ m ię d z y m u rz e m ” a u to rk i d o p a trz y ły się k re d e n su , a n a s tę p n ie sk a rb c a, k tó re to p o m ie sz cze n ia zn ajd o w ały się w in n y m m ie jsc u . D ziw ią się p rz y ty m , że in w e n ta rz e w y m ien iają w sk a rb c u dw a o k n a, k tó ry c h w sionce- -m ię d z y m u rz u n ig d y n ie b yło i być nie m o g ło ze w zg lęd u n a w ąskość p o m ieszczen ia. W y m ien iają c isto tn ie jsze p o tk n ię c ia , nie m o ż n a p o m in ą ć b łę d n e g o u z n a n ia sionki (ryc. 6 -8 , n r 17) w ypro w ad zającej n a g o sp o d a rc z ą k latkę sc h o d o w ą o raz p rzy le g łeg o d o niej od w sc h o d u p o k o ik u (n r 19 — n u m e ra c ja d o ty c zy o zn a cz eń u m ie sz c z o n y c h na ry c in a c h -p la n a c h n r 6 -9 ) jako je d n eg o , sp o reg o p o m ie sz cze n ia , jakoby p o d zielo n e g o ścianką d ziałow ą d o p ie ro w d ru g iej poło w ie X V I I I w ., p o d cz as gd y b yły to dw a

12 T . H olcerow a, B. K leszczyriska H istoria i p rzem ia n y stylow e w n ę trz b. pałacu biskupiego

w K ielcach. Cz. 2 — pom ieszczen ia parteru. Kraków 1970 (m pis pracy M N K i D z.

R em on tow o-K on serw atorsk i); zła jakość odbitki załączon ego do pracy planu przy­ ziem ia un iem ożliw ia w ykonanie reprodukcji.

A rch itektu ra, fun kcja i p rzeobrażen ia w n ę trz p r z y z ie m ia pałacu 79

Ryc. 3. Rekonstrukcja pierw otnego planu przyziem ia sporządzona przez N in ę M iks

o d rę b n e w n ę trz a , z k tó ry c h o zn a cz o n e n u m e re m 19 p o sia d ało sklepienie. N iez ależ n ie o d fałszyw ej in te rp re ta c ji o p isó w w in w e n ta rz a c h p o w sta n ie tego b łę d u nie b y ło b y m ożliw e p rzy znajom ości e lem e n ta rn y c h zasad k o n stru k cy jn y ch . G d y b y w przy ziem iu n ie istn iała ściana d zieląca o b a p o m ie sz cze n ia (czyli 17 od 19), w ów czas m u r na p ię trz e g ru b o śc i 77 c m 13, d łu g o śc i 8,2 m i w ysokości n a 5,1 m , w ydzielający a n ty k a m e rę na p ię trz e , czyli an alo g iczn y do p o ło ż o n eg o p o d n im p rze jścia m ięd zy go sp o d a rc zą k latką sc h o d o w ą a jad aln ią (ryc. 5) — o w adze około 7 0 -8 0 to n — w sp ie ra łb y się w yłącznie na b elk o w a n y m stro p ie . N ie trz e b a u za sa d n iać , że tego ro d z a ju osobliw e ro zw iązan ie sp o w o d o w ało b y k a ta stro fę już w trak c ie w zn o szen ia pałacu .

P rz e p ro w a d z o n e w la tac h 1 971-1972 p rz e z A n d rz e ja K ru p iń sk ie g o b ad a n ia a r c h ite k to n ic z n e 14 ro zsz erzy ły w iedzę o h is to rii b u d o w la n e j p ałac u . N ie s te ty , p o ­ znaw czą w arto ść p ra c zaw ęziło d o sto so w a n ie p ro g ra m u badaw czeg o d o u sta le ń za w arty ch w o p ra c o w a n iu T . H o lcero w ej i B. K leszczy ń sk iej. K ie ro w n ik b a d a ń

13 W ym iar ustalony pod czas badań architektoniczn ych .

14 A. B. K ru piński P ałac biskupów krakotuskich w K ielcach. B adania architektoniczne. T . l . — tekst -l- fotografia, T .2 — fotografie, plan y, rysunki. K ielce-K rak ów 1972 (m pis pracy oraz ilustracje przechow yw ane w Biurze D ok um entacji Zabytków w K ielcach)

80 J a n u sz K u czyń sk i

R yc. 4. R ekonstrukcja p ierw otn ego planu przyziem ia sporządzona przez Adam a M iłob ęd zk iego

zdaw ał so b ie je d n ak sp raw ę z ich n ie d o sta tk ó w , g d y ż w o p ra c o w a n iu w yników n ap isał, że „ n a le ż y p rz e p ro w a d z o n e b a d a n ia p o tra k to w a ć jako fazę w stę p n ą , w y ty c z a ­ jącą k ie ru n e k d alszy c h b a d a ń ” .

W 1979 i n a s tę p n y m o d b y ły się b a d a n ia a rc h ite k to n ic z n o -a rc h e o lo g ic z n e w rejo n ie ro ze b ra n ej w X I X w. g o sp o d a rc ze j klatki sch o d o w ej (ryc. 6, n r 18), k tó ry m i p o p rz e d z o n o b u d o w ę n o w ej, z e w n ętrzn e j klatk i s c h o d o w e j15. D o d a ć tu trz e b a , że o p ra c o w a n ie a rc h ite k to n ic z n e g o o d cin k a b a d a ń m oże zw ieść w y ró ż n ia jąc ą się szatą g raficzn ą, w rzeczy w isto ści zaś za w iera b a rd z o isto tn e b łę d y p o m ia ro w e .

U z y sk a n e z w y m ie n io n y c h źró d e ł in fo rm ac je zostały d o p e łn io n e w y n ik am i o b s e r­ w acji o g o ło c o n y ch w 1986 r. z ty n k u m u ró w p o łu d n io w e j i p ó łn o c n ej elew acji pałacu .

I I I

R z u t w zn ie sio n e g o w la tac h 1 6 3 7 -1642 p ałac u sk ła d a się ze z b liżo n e g o do k w a d ra tu k o rp u s u o trz y p a sm o w y m p o d ziale w n ę trz a , u z u p e łn io n e g o d w o m a ró w n ież n ie m al k w a d ra to w y m i an ek sam i (p ó łn o c n y m i p o łu d n io w y m ), k tó re p o sz erza ją

15 I. N ied uziak B adan ia architektoniczne w r a z z in w en ta ryza cją konserwatorską reliktów

murów k la tk i schodowej p r z y pałacu biskupim w K ielcach . K ielce 1979; M . G ucw a S p ra w o zd a n ie z nadzoru archeologicznego w ykopu p o d kla tk ę schodową 197911980.

A rch itek tu ra , fu n kcja i przeobrażen ia w n ętrz p r z y z ie m ia pałacu 81

Ryc. 5. P ierw otny układ wnętrz przyziem ia i pię­

tra pałacu

przeciw leg łą fro n to w i fasadę za ch o d n ią. C ałości d o p ełn iają cz te ry sześcioboczne w ieże. D w ie fro n to w e o d s u n ię te od k o rp u s u łączą się z n im i ścianam i p ara w a n o w y m i. W ieże przeciw ległej fasady p rzylegają do p o łożonych od stro n y zachodniej n arożników aneksów .

P o d zia ł w n ę trz p rz y z ie m ia p rz e d sta w ia się n a stę p u ją c o . W sz erszy m o d b o cz­ n y ch 16, śro d k o w y m p aśm ie k o rp u s u u m ie sz czo n o o d fro n tu trz y a rk a d o w ą loggię, p o w tó rz o n ą w p rze ciw le g łej p a rtii p rzy o g ro d o w e j. P rz e s trz e ń m ięd zy loggiam i zajm u ją dw ie d u ż e sale, z k tó ry c h w sc h o d n ia słu ży ła jako sień. U k ła d w n ę trz b ocznych pasm nie jest sym etry czn y . P o w ierzch n ię użytkow ą p o łu d n io w o -w sch o d n ie g o n aro ż a u sz c z u p la część d o ln e g o b ieg u sch o d ó w re p re z e n ta c y jn e j klatki sch o d o w ej. P o zo sta łe , p o ło ż o n e p o d sc h o d a m i m iejsce ro zc zło n k o w u ją m u ry k o n stru k c y jn e , na k tó ry c h w sp ie ra się p o d e s t sc h o d ó w oraz m u r o d d ziela ją cy o b a biegi. N ie o g ran ic zo n e tego ro d z a ju w zg lę d am i k o n stru k c y jn y m i n aro ż e p ó łn o c n o -w sc h o d n ie w y p ełn ia je d n a

16 Szerokość środkowej osi w yn osi 13 m , b ocznych około 8 m.

82 Ja n u sz K u czyń sk i

R yc. 6. Rekonstrukcja planu p rzyziem ia — stan w 1645 r. W prow ad zon e uproszczenia polegają na p om in ięciu rozglifieri otw orów drzw iow ych , nie u w zględ n ion o też w nęk znajdujących się w ścianach kilku p om ieszczeń , pon iew aż ich lokalizacja i w ym iary znane będą po przep row ad zeniu badań architektonicznych. Badania wyjaśnią rów nież układ w ęzła, w którego skład w chod zą p om ieszczen ia 10, 10A i 11 A , a który w uw id ocznion ej na planie wersji uznać należy za

h ip otetyczn y (legenda d otyczy także następ nych planów ).

d u ż a sala. K o le jn a ró żnica: u sy tu o w a n e j od p o łu d n ia dużej sali ( n r 8) o d p o w ia d a ją p o stro n ie p ó łn o c n ej dw a w ąskie p o m ie sz cze n ia (n r 17 i 19). R ó w n ież i ta o d m ie n n o ść w iąże się z k latką sch o d o w ą (n r 18), ty m raz em g o sp o d a rc zą , k tó rą p o d o b n ie jak na p ię trz e (ryc. 5) p o łączo n o ze śro d k o w ą salą sp ecjaln ie w y d zielo n ą sionką (n r 17).

C h o ć p r z e d m io te m o p ra c o w a n ia jest p rz y z ie m ie , w a rto p o ró w n a ć p la n y o b u k o n d y g n ac ji. O czyw iście p o d ział ich w n ę trz m u siał b y ć dość zb liżo n y ze w zg lęd ó w k o n stru k c y jn y c h . Is to tn a ró żn ic a w ynika z u m ie sz cze n ia loggii w y łącznie w o b rę b ie p rz y z ie m ia , d zięki cz em u sale śro d k o w eg o p asm a p ię tra stały się z n a cz n ie w iększe od p o ło ż o n y c h niżej p o m ie sz cze ń . P o n a d to w p ó łn o c n y m ciągu pokoi n ie p rz e c ią g n ię to ku gó rze m u r u m a g istra ln e g o , sk u tk ie m czego d w u m ały m p o m ie sz c z e n io m p rz y z ie ­ m ia (n r 19 i 20) o d p o w iad a ła n a p ię trz e je d n a sp o ra sala. W y m ie n io n e o raz in n e

m u ry z o k re s u b u d o w y p a ła c u m u ry z lat 1 6 4 5 -1 6 6 8 m u ry z lat 1 6 6 8 -1 7 4 6 m u ry X IX -w ie c z n e m u ry po 1971 w e w n ę trz n e p rz e p ie rz e n ia d re w n ia n e p o m ie s z c z e n ia sk le p io n e piec k o m in e k k u c h n ia

A rch itektu ra, fu n kcja i przeobrażen ia w n ętrz p rz y z ie m ia pałacu 83

o d m ie n n o śc i m iędzy p rzy z ie m ie m a p ię tre m m o ż n a p rze śle d z ić p o ró w n u ją c załączone sc h em a ty cz n e plany.

Ł ą c z n a p o w ierz ch n ia 21 w n ę trz p rzy z iem ia w ynosiła p ie rw o tn ie 761 m 2, zaś m ieszczące się w o b rę b ie g m a ch u o b y d w ie loggie zajm ow ały dalsze 117 m 2. R zeczyw ista u ży tk o w a p o w ie rz c h n ia w n ę trz p rzy z iem ia była nieco m n ie jsz a od p o d a n y c h 761 m 2. O d jąć b o w iem o d n ic h trz e b a m e tra ż n ie zw iązanych k o m u n ik a c y j­ n ie z resztą p rzy z iem ia o b u izb w w ieżach fro n to w y c h oraz o d izolow anego o d niego d o ln e g o b ieg u re p re z e n ta c y jn e j klatki sch o d o w ej. U w zg lę d n iając p rzy to c zo n ą p o ­ p raw k ę, p o zo staje 18 p o m ie sz cze ń o p o w ie rz c h n i 729 m 2. P om ijając b o cz n ą klatkę sc h o d o w ą o zaledw ie 7 m 2 o raz izby w w ieżach za c h o d n ic h (po 15 m 2), n ajw iększe p o m ie sz cze n ia to: stołow a izba d o ln a (n r 3) o 120,6 m 2 i nieco tylko o d niej m n iejsza sień (n r 2). P o w ierzc h n ie w ięk szy ch sal (n r 6, 7, 8, 15, 16 i 21) w ahały się m ię d zy 45 a 68 m 2.

W celach p o ró w n a w cz y ch w a rto w sp o m n ie ć, że w n ę trz a p ię tra m ają 977 m 2, czyli o 216 m 2 więcej niż p rzy z iem ie. R ó żn ica w ynika z w łączenia w o b rę b p ię tra m e tra ż u zajm o w an eg o n a po zio m ie p rzy z iem ia p rz e z obie loggie (razem 117 m 2). M n ie j jest też n a p ię trz e m u ró w , n a p rz y k ła d w ydzielających w p rz y z ie m iu loggie oraz tw o rzą cy ch p o d ziały p o łu d n io w o -w sc h o d n ie g o n aro ż a (łącznie 44 m 2). P ię tro w reszcie dzięki n ieco cień szy m m u ro m ta k m a g istra ln y m , jak i tw o rzą cy m w e w n ętrz n e p o d ziały , zyskiw ało d o d atk o w o około 55 m 2.

W p rz y z ie m iu w y stę p u ją dw a ro d zaje p rzy k ry ć: sk le p ie n ia (w ty m cztery zd o b io n e stiu k am i) i nie m a lo w an e s tro p y belkow ane. P rz esk le p io n o w n ę trz a w ież, o b ie loggie, re p re z e n ta c y jn ą k latkę sc h o d o w ą , w szystkie p o m ie sz cze n ia p o łu d n io w e j s tro n y oraz k o ry ta rz y k (n r 20) i m ały pokój (n r 19) w części p ó łn o c n e j. Z ogólnej liczby po m ie sz cze ń (w łączając o b ie loggie i re p re z e n ta c y jn ą k latkę schodow ą) p rze sk le p io n o

17 (czyli 71 ° 0), za jm u jąc y ch 5 2 ° 0 ogólnej p o w ie rz c h n i p rzy ziem ia.

T rz y p rz ę s ło w e sk le p ie n ia o b u loggii k ry je ż e b ro w o -ra m o w a d ek o racja stiu k o w a. P o m ieszczen ia p o łu d n io w e j s tro n y m ają sk le p ie n ia k olebkow e z lu n e ta m i i koleb k o - w o-krzyżow e. S k lep ie n ie sio n k i (n r 9) ro zc zło n k o w u je g u r t u sy tu o w a n y w p ó łn o c n ej jej części, k tó ry jest k o n stru k c y jn ą p o d sta w ą m u r u w ydzielającego n a p ię trz e m aleń k ie p o m ie sz cze n ie (ryc. 5). P rz ejśc io w ą sio n k ę (n r 20) w części p ó łn o cn ej p rzy z iem ia nakryw a kolebka z lu n e tam i. T a k ie też było p ra w d o p o d o b n ie nie zachow ane sklepienie poło żo n eg o ob o k p o k o ik u n r 19. S ześcio b o czn e w n ę trz a w ież m ają sk le p ie n ia p ro m ie n iste , p o k ry te w w ieży p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j (część m ieszk aln a p rzy z iem ia) m a n ie ry sty c z n y m i, p o lic h ro m o w a n y m i stiu k am i. O b a b iegi re p re z e n ta c y jn e j klatki schodow ej n ak ry w a sk le p ie n ie k o le b k o w o -k rzy ż o w e z p ro stą d ekoracją stiu k o w o - -żeb ro w ą.

P ó źn o b aro k o w e z m ian y p rz e p ro w a d z o n e za czasów b isk u p a S o łtyka, ch o ć d o ty ­ czyły g łów nie p i ę t r a 17, n ie o m in ęły ró w n ież p rzy z iem ia. W sali n r 21 p o d zielo n ej w cześniej p rz e p ie rz e n ia m i p o d b ito b elk o w an e stro p y d esk am i, k tó re n a s tę p n ie p o m alo w an o . N a to m ia s t w p o k o ju m ie sz k aln y m n r 15 b elk o w a n y stro p p rz e sło n ię to g ip so w y m su fitem .

W ysokość p o m ie sz cze ń , zaró w n o n a k ry ty c h b elk o w a n y m i stro p a m i, jak i sk le p io ­ n y ch (licząc w strza łc e sk le p ie n ia) w ynosi około 5,5 m . N iż s z e , m ające b o w iem tylko 2,2 m , jest sk lep io n e p o m ie sz cze n ie n r 10 A , a to ze w zg lę d u na u sy tu o w a n ie p o d p o d e s te m rep re z e n ta c y jn e j klatki sch o d o w ej. P o d sc h o d o w e iz d eb k i, o zn aczo n e w sp ó l­ n y m n u m e re m 11, m ają sk le p ie n ia p rze b ieg a jąc e zg o d n ie ze skosem p o ło ż o n y ch n ad n im i schodów . In te re s u ją c a i n ie z b y t z ro z u m ia ła jest n iskość (3,35 m ) k o ry ta rz a n r 10

84 J a n u sz K u c zyń sk i

p rze k ry te g o w części p ó łn o c n ej p ła sk im su fite m , w p o łu d n io w e j sk lep io n eg o . W r e ­ zu ltacie m ię d zy su fite m i stro p e m a p o d ło g ą położonej n a p ię trz e salki z n a jd u je się zn ik ąd n ie d o stę p n e , d łu g ie , w ąskie po m ie sz cze n ie , k tó reg o w ysokość p o o d lic ze n iu g ru b o ści su fitu , s tro p u i p o d ło g i w ynosi około 1,9 m 18. C zy o p isa n a sy tu a cja jest p ie rw o tn a , czy p o w sta ła w w y n ik u o b n iż e n ia sklepienia w X IX w . — o d p o w ied z ie ć m ogą p rzy sz łe b ad a n ia a rc h ite k to n ic z n e , p o d czas bo w iem p ra c p rz e p ro w a d z o n y c h w latach 1971 — 1972 n ie p o d ję to p ró b w yjaśniających.

O d rz w ia o raz o b ra m ie n ia okien w y k o n an o z kam ienia: o d rz w ia loggii w p ro ­ w adzające d o sieni oraz n a re p re z e n ta c y jn ą k latk ę schodow ą są m a rm u ro w e , p o d o b n ie jak filary , sp in ające je a rk a d y i o p raw a loggii w raz ze w sp a rtą n a b alasa ch b a lu stra d ą ; p o zo stałe o tw o ry o b ra m io n o piaskow cem . D rz w i w y p ro w a d za jąc e n a o b ie loggie oraz z b o cz n y ch k o ry tarzy k ó w ( n r 9 i 20) n a d zied ziń czy k i w y p o sażo n o w n a d św ie tla , k tó re zw łaszcza w k o ry ta rz y k a c h b yły n ie z b ę d n e d la ro z p ro sz e n ia m ro k u .

O k n a za b ez p ie czo n o k ra ta m i. D o ść zdaw kow e in fo rm ac je p o zw a lają d o m y ślać się, że co n ajm n ie j o d 1668 r. o k n a o d f ro n tu i o g ro d u p o siad ały k ra ty k oszow e, o k reśla n e w in w e n ta rz a c h n a jp ie rw jako „ p u k la s te ” , później „ w y d ę te ” .

W o b rę b ie p rzy z iem ia p rze w a ża ły d re w n ia n e , je d n o sk rz y d ło w e d rz w i, p rz y czym w w iększości po m ie sz cze ń p o łu d n io w e j s tro n y u z u p e łn io n o je że la zn y m i, w śró d n ic h także w yjście do o g ro d u z izby w p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j w ieży ( n r 5).

R od zaje p o d łó g i p o sa d ze k o raz d o k o n y w an e w tej m ie rz e zm ian y p rz e d sta w ia tab ela 1.

K o le jn a ta b e la p rz e d sta w ia u rz ą d z e n ia o grzew cze oraz k u c h n ie w sta w ian e do n ie k tó ry c h p o m ie sz cze ń począw szy o d sc h y łk u pierw szej poło w y X V I I I w.

In w e n ta rz e — p ró c z pie rw sz eg o z 1645 r ., k tó ry o g ran ic za się do w y m ie n ien ia liczby p ieców — zaw ierają n ie co szczegółów o w yglądzie u rz ą d z e ń o g rze w c zy c h oraz k o n stru k c ji k u ch e n ek .

W 1668 r. z sie d m iu p ieców dw a stały n a k am ien n e j, je d e n n a ceglanej p o d sta w ie , a jeszcze je d en u sta w io n o n a blasze. T rz y w y k o n an o z zielo n y c h kafli, je d en z b ia ły ch „m a lo w a n y c h ” oraz je d en z „ m a lo w a n y c h ” , p o d k tó ry m to te rm in e m należy się do m y ślać ró ż n o b a rw n y c h polew . P iece b yły ch y b a p ro s to p a d ło ś c ie n n e , g dyż tylko o je d n y m , u sta w io n y m w p o k o ju n r 16, w sp o m n ia n o , iż byl o k rąg ły . W 1746 r. stało ró w n ież sie d em p ieców . Z trz e c h z b u d o w a n y c h z zielonych kafli d w a o k re ślo n o jako now e. J e d e n p ie c był biały , in n y „ b ia ły , n a k ra p ia n y ” . In w e n ta rz z 1788 r. w y m ie n ia osiem pieców . C z te ry b yły zielo n e, p rz y czym je d en z n ic h — „ fa rf u ro w y ” sta n o w ił k o m b in a cję kafli b ia ły ch i zielo n y c h , zaś in n y , d o łe m ceg lan y , m ia ł g órę w y k o n an ą z zielo n y ch kafli. O d w ó ch n a s tę p n y c h w sp o m n ia n o ty lk o , iż sk u tk iem zużycia w ym agają p rze staw ie n ia .

W 1668 r. sp o śró d c z te re c h istn iejący c h k o m in k ó w dw a w y m ie n io n o jako k am ien n e , trz y były w y p o sażo n e w „ ż e la z n ą b la c h ę ” . W ś ró d p ię ciu k o m in k ó w stojących w 1746 r. w y ró ż n ia ł się „ s z tu k a to rs k ą ro b o tą w y sta w io n y ” w sali n r 8, zaś zn a jd u ją cy się w sąsiedniej sali n r 7 w y p o saż o n o w ro że n . W 1788 r. z sześciu k o m in k ó w n ie k tó re stały w in n y c h n iż p o p rz e d n io p o m ie sz cze n ia ch (tab e la 2). W sali n r 8 b y ł k o m in e k „ g z e m so w y ” , w sali n r 15 „ k a p ia s ty ” , a „ m a r m u r e m o b k ła d a n y ” w izbie n r 14.

C z te ry d o o śm iu p ie có w , sto jący ch (zależnie o d o k resu ) w salach p rz y z ie m ia , n ie m ogło z a p ew n ić d o sta te czn e j ilości ciep ła, ty m b ard z iej iż k o m in k i b ard z iej służyły o św ie tla n iu n iż o g rz e w a n iu p o m ie sz cze ń . T o te ż w p rz y z ie m iu p a ła c u n a w e t n ie n a

j-18 D o op isyw an ego p om ieszczen ia dotarto w 1971 r. przez otw ór w p od łod ze położonej nad nim gałki.

A rch itek tu ra , fun kcja i przeobrażen ia w n ę trz p rz y z ie m ia pałacu 85

sroższej zim y p an o w a ć m u sia ł d o tk liw y ch łó d . N ie oznaczało to d y sk ry m in a cji p rz e b y w a ją c y c h tam d w o rz a n , w szak og rzew an ie re p re z e n ta c y jn e g o p ię tra p rz e d s ta ­ w iało się nieco ty lk o le p ie j19.

Ó w cze sn e p iece nie p o sia d ały o tw o ró w d o p alen isk od stro n y o g rze w a n y ch p o k o jó w , lecz były o p a la n e z in n y c h , z reg u ły d ru g o rz ę d n y c h p o m ie sz cze ń , a n a w e t od z e w n ą trz b u d y n k u . P o zo sta ło za te m ukazać, jak p ro b le m ów rozw iązano w o b rę b ie p rz y z ie m ia .

C h o ć p ie rw sz a w zm ian k a o u sy tu o w a n iu d o stę p ó w d o p alen isk , czyli tzw . czeluści, p o ja w ia się d o p ie ro w in w e n ta rz u z 1788 r., a nieco szerzej — lecz z p o m in ięc iam i — w y m ie n io n o je w in w e n ta rz u w n a s tę p n y m ro k u , m o ż n a bez obaw y p o p e łn ie n ia p o w ażn iejszeg o b łę d u p rz y ją ć , że w iększość czeluści w y k o n an o po d czas w zn o szen ia p ałacu .

W sk az an ie m iejsc czelu ści p o p rz e d z i op is ich k o n stru k c ji o p a rty n a in w e n ta rz u z 1788 r. O tw ó r z e w n ę trz n y , u ję ty zw ykle k a m ie n n y m o b ra m ie n ie m , o słaniały d re w n ia n e d rzw iczk i za m y k a n e n a skobel i haczyk lu b klam kę. Z a drzw ic zk am i biegł tu n e l za k o ń cz o n y że la zn y m i drzw ic zk am i p alen isk a. Jeśli żelazne drzw iczk i u legły p rz e p a le n iu lu b zniszczały z innej p rzy c z y n y , zazw yczaj n ie w staw ian o n o w y ch , p o p rz e sta ją c na z e w n ę trz n y m , d re w n ia n y m zam k n ięciu . P o n iew aż m u ry b yły g ru b e , p rz e to tu n e le m iew ały często p o n a d m e tr dłu g o ści. M u sia ły być w ięc na ty le o b sz e rn e , by u m o ż liw ić słu d z e d o s tę p do p alen isk a dla u su n ię c ia p o p io łó w , ro zp a le n ia , a n a s tę p n ie p o d trz y m y w a n ia ognia.

T r z y takie czelu ście u sy tu o w a n e w sieni (n r 2) służyły o p a la n iu pieców w p o m ie sz cze n ia ch 3, 19 i 21. N ie sp o só b o k reślić, czy w szystkie trz y istn iały od p o c z ą tk u , gdyż in w e n ta rz z 1645 r. n ie w y m ien ia pieca w p o k o ik u n r 19, a p ie c w p o ­ m ie sz c z e n iu n r 20 w y sta w io n o d o p ie ro p o d o k o n a n y m około 1745 r. p rz e o b ra ż e n iu sio n k i-m ię d z y m u rz a n a „ iz d e b k ę ” . N ie m o ż n a w ięc w ykluczyć, iż w sieni znajd o w ały się p o cz ątk o w o d w ie czelu ście. J e d n a w n a ro ż u p o łu d n io w o -z a c h o d n im o b słu g iw a ła p iec w „ iz b ie d w o rn e j” (n r 3), d ru g a p rze z n a c z o n a do p alen ia w p ie cu sto jący m w „ iz b ie e k o n o m sk ie j” (n r 21) zn ajd o w ała się w p o b liż u śro d k a p ó łn o c n ej ściany sieni. Je śli tak b y ło , a c h y b a b y ło , trze cią czeluść w y k o n an o tu ż ob o k n ie j, p o p o sta w ie n iu około po ło w y X V I I I w. p ieca w p o m ie sz cze n iu n r 20, czyli w d a w n y m m ię d z y m u rz u .

P rz y okazji n ie sp o só b n ie zauw ażyć, iż u sy tu o w a n ie czeluści p ieco w y ch w e fro n to w e j sieni (n r 2) je d n o z n a c z n ie św iadczy o tra k to w a n iu jej jako p o m ie sz cze n ia jeśli n ie całkiem p o d rz ę d n e g o , to p rz y n a jm n ie j o d ru g o rz ę d n y m zn aczen iu .

P iec w „ iz b ie p o d s k a rb ie g o ” (n r 8) o b słu g iw a n o z czeluści u m ie sz czo n y c h w są siad u jąc y m p o łu d n io w y m m ię d z y m u rz u (n r 9). P rz ez analogię m o ż n a d o m n ie m y ­ w ać (ch o ć in w e n ta rz e n ic o ty m nie w sp o m in a ją ), że piec w p o k o ik u n r 19 — o d n o to w a n y w in w e n ta rz u z 1668 r. — o p alan o z p rze ciw le g łeg o , czyli p ó łn o c n eg o m ię d z y m u rz a (n r 20).

P o p rz e p ro w a d z e n iu p rz e d 1746 r. p o d z ia łu sali n r 21 i u rz ą d z e n iu w e w sch o d n iej jej części d w u p o k o jo w eg o m ieszk an ia w y sta w io n o p ie c w p o łu d n io w o -z a c h o d n im n a ro ż u p ie rw sz eg o p o k o ju (ry c. 8, n r 21 B). O p a la n o go z w ykonanej w ów czas osobnej czelu ści, k tó rą u sy tu o w a n o w p ó łn o c n o -z a c h o d n im n a ro ż u fro n to w ej loggii.

C h o ć in w e n ta rz e n ie in fo rm u ją , gd zie zn ajd o w ały się czeluście d o p ieców w pok o jach a p a r ta m e n tu n r 15 i 16, m o ż n a z d u ż ą d o zą p ra w d o p o d o b ie ń stw a p rzy ją ć, że m ieściły się w sio n c e n r 17, czyli tak , jak u rz ą d z o n o to w analogicznej sy tu a cji n a p ię trz e . Je d n o c z e śn ie n ie m o ż n a w y kluczyć m o żliw o ści, że czeluść do p ieca w p o k o ju

T A B E L A 1. P O S A D Z K I I P O D Ł O G I 86 J a n u sz K u czyń sk i 2 2 X i . 1 ! X ! c s 1 * i X B X A X C 2 0 X

CT

! 1 ' _X 00 _{X X i} t'- _X X ) _{X X} in _{X i X} 1 1 co I ! c s _X t _{i X} 1 i 1 - CS| i ¥ 0 1 X i i o 1 i 1 1

CT

X 00 X X 1 X x X ! 1 ! ! X X> t X X X in x ! X X Ti­ X X r o i x X X c s 1 1 i i

x

i - X X i x N u m e r p o m ie sz c z e n ia R o d z a j posad zki, p o d ło g i ceg ła k wa dra tow e p ły ty k a m ie n n e ce gła kw ad ra tow e p ły ty k a m ie n n e b o k i z ce g ły , śr o d e k z p ły t k a m ie n n y c h p o d ło g a z d e se k śr od ki em pł yt y k a m ie n n e , po bo ka ch b ru k 1 ce gł a 1 kwa dra tow e p ły ty k a m ie n n e b o k i z ce g ły , śr o d e k z pł yt k a m ie n n y c h p o d ło g a z d e se k p o d ło g a d re w n ia n a u k ła d an a w „ ta fl e ” R o k 1 6 4 5 1 6 6 8 1 7 4 6

A rch itektu ra, fu n kcja i p rzeobrażen ia w n ętrz p r z y z ie m ia pałacu 87 : i \

ii

x : x

< ; 0Q O

i

x

1 i 1 * i X I i ,

x i

i

i

i

!

!

X ! | i i x ! X I i i I 1 ! i X X X X

x !i

_i X ! 1 X 1 X ! X i | X 1 ! x śr o d k ie m pł yt y k a m ie n n e , po b o k ac h b ru k c e g ła kw a d ra to w e p ły ty k a m ie n n e bo k i z cegły, śr o d e k z p ły t k a m ie n n y c h podło ga z d e se k podło ga d re w n ia n a układana w „ ta fl e ” śr od ki em pł yt y k a m ie n n e , po b o k ac h b ru k 1 7 8 8 ćs bl C 15 </> o C o e 3

a l

_{“ 2}

« a

a a -s C 4> Ć3 N a u “ ea

i

g

« 8 5 2 ^ u

g oo

N S L> O i_ N C ifi .

1 ' J

_{0 U a}

a N 1 « ts I cô M < 1 - 5

T A B E L A 2. P IE C E , K O M IN K I I K U C H N I E 88 Ja n u sz K u czyń sk i 2 2 U <N CQ X X X X X < X X X X 2 0 _{X X} o _{X X} X X X X 00 t'-vO _{X X X} in _{X X X X} X CS V 0 I X X X X 10 o 00 X X X X X X X X X X o in PO X X X X X X CS -N u m e r p o m ie sz c z e n ia R o k 1 6 4 5 89 9 1 1 7 4 6 00 00 r-~ 1 6 4 5 89 9 1 1 7 4 6 1 7 8 8 1 6 4 5 89 9 1 1 7 4 6 1 7 8 8 T y p 3 3 3 l d I^ U I U I O ^ I aiuipn^

A rch itektu ra, fun kcja i przeobrażen ia w n ę trz p rz y z ie m ia pałacu 89

n r 15 zn ajdow ała się w gosp o d arczej klatce schodow ej n r 18. Z u p e łn ie zaś nie w iad o m o , gdzie m ieściły się czeluście do p ieca w iz d eb c e n r 10 A. N a ry c in a c h n r 6 i 7 (p iec istn iał także w 1788 r.) u m ie jsc o w io n o go h ip o te ty c z n ie p rzy p ó łn o c n ej ścianie, ch o ć n ie m o żn a w yklu czy ć, iż stał p rzy p rzeciw ległej. Jeśli w ersja p o d a n a n a ry cin a ch je st p raw d ziw a , w ów czas czeluść m u siała znajd o w ać się w p o d sc h o d o w y m p o m ie sz ­ cz e n iu n r 11 A. Jeśli je d n ak piec stał p rzy p rzeciw ległej ścianie, w ów czas o p alan y być m ó g ł tylko o d z e w n ątrz pałacu .

T e i in n e p rz y to c z o n e n ie w iad o m e oraz w ątp liw o ści b ęd ą z p ew nością w yjaśnione p o d cz as p rzy sz ły ch b a d a ń a rc h ite k to n ic z n y c h .

U k ład k o m u n ik a cy jn y p rzy z iem ia tw o rzą dw a system y: p oziom y i pio n o w y . K o m u n ik a c ja p o zio m a służyła łączności ze św iatem z e w n ę trz n y m , a w o b rę b ie k o n d y g n ac ji um ożliw iała d o stę p do p o szczeg ó ln y ch w n ę trz w zg lęd n ie ich zespołów o id e n ty c z n y m lu b z b liżo n y m p rze zn ac ze n iu . S tą d też zm ian y fun k cji po m ie sz cze ń p ociągały za sobą p rz e o b ra ż e n ia w system ie p o łą cz eń p o p rze z zam u ro w y w a n ie istn iejący c h lub p rz e b ija n ie n o w y ch p rzejść. Z d a rz a ło się też, że d u że sale d zielo n o na m n ie jsz e pokoje.

P o d staw ę k o m u n ik acji poziom ej tw o rzy ły p ie rw o tn ie dw ie krzy żu jące się w sieni ( n r 2) osie. Z n ich p rz e trw a ł ciąg łączący loggie (ryc. 6 i 9), n a to m ia st oś p rze cin a jąc a p rzy z iem ie z p o łu d n ia ku p ó łn o c y u legła częściow ej likw idacji ju ż p o d koniec p ierw szej połow y X V I I I w ., k iedy to p rzejścio w y d o ty c h cz as k o ry ta rz y k n r 20 za m ie n io n o na „ iz d e b k ę ” (ryc. 8), a p ro w a d zą ce na z e w n ątrz d rzw i z n ad św ietlem p rz e tw o rz o n o na w ąskie i w ysokie okno. L ik w id a cja w yjścia sp ow odow ała k o n ie cz­ n o ść w ybicia in n eg o w yjścia n a p ó łn o c n y d zied z iń cz y k , k tó re w y k o n an o w g o sp o d a r­ czej klatce schodow ej (n r 18). D ru g ie ram ię p rze jścia w iodące n a p o łu d n io w y d zied z iń cz y k zlik w id o w an o m ię d zy 1818 a 1847 r ., ró w n ież p rze tw arzając w yjściow e d rz w i n a okno. P o czą tk o w o istn iało jeszcze je d n o k ró tk o uży w an e w yjście z w ieży p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j (n r 5) do o g ro d u .

P rz y zie m ie z p ię tre m łączyły trz y p io n y k o m u n ik a c y jn e , a ich k o n stru k c ja , u sy tu o w a n ie i p rze z n a c z e n ie p o d k reśla ły ró żn ic e w h ie ra rc h ii o b u k o n d y g n acji. R e zy d u jący n a p ię trz e b isk u p i oraz ich goście k o rzy sta li z o b sz e rn e j, o d izolow anej o d w n ę trz p rzy z iem ia, re p re z e n ta c y jn e j klatki sch o d o w ej, w ejście do której zn ajdow ało się w p o łu d n io w ej ścianie fro n to w e j loggii (n r 12). D ru g ą , rów n ież p o n ie k ąd elita rn ą k latk ę schodow ą u m ie sz czo n o w w ieży p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j (n r 5). Był to w g łęb io n y częściow o w m u r w ieży w ąski szyb o śred n ic y 1,6 m z k ręty m i sch o d am i o k a m ien n y c h sto p n ia c h , k tó ry począw szy od p rzy z iem ia łączył dw ie p o ło ż o n e wyżej k o n d y g n ac je w ieży. S ch o d y te , k o m u n ik u jąc e się n a p ię trz e z a p a rta m e n te m b isk u p ó w , m iały c h a ra k te r b ard z iej in ty m n y o d re p re z e n ta c y jn e j klatki schodow ej i w życiu p ałacu nie o d g ry w a ły w iększej roli. P o czątk o w o m ogły służyć b isk u p o m jako zejście do o g ro d u , w k ró tc e je d n ak (jeszcze p rz e d 1668 r.) d rzw i p ro w a d zą ce z w ieży n a ze w n ątrz „ z a m u ro w a n o dla b e z p ie c z e ń stw a ” .

S ch o d y g o sp o d a rc z e u m ie sz czo n o w w ym ien io n ej ju ż w p ie rw sz y m in w e n ta rz u z 1645 r. p rz y b u d ó w c e w staw ionej w n aro ż e m ięd zy p ó łn o c n ą ścianą a an e k se m p ałacu (ryc. 6). C z te ro b ie g o w a k latka sch o d o w a o k a m ie n n y c h sto p n ia c h zw ana „w sc h o d y fra n c u sk ie ” łączyła p rzy z iem ie z p ię tre m , z p iw n ic am i ciągnącym i się p o d za ch o d n ią częścią pałacu oraz z p o d d a sz e m . P o czątk o w o n ie b yło z niej w yjścia n a p ó łn o c n y d zied z iń cz y k , p rz e b ito je p o zlik w id o w an iu w yjścia z k o ry ta rz y k a n r 20 (ryc. 6 i 8). M o ż n a p rz y p u sz c z a ć , że ru c h n a n ie z b y t p rz e s tro n n y c h ty c h sch o d ach był n a jb ard zie j o żyw iony. D w o ra cy i słu ż b a p o d ążali n im i n a pok o je p ań sk ieg o p ię tra . T ę d y w n o szo ­ n o d rw a do o p alan ia p iecó w i k o m in k ó w , w y n o szo n o p o p ió ł, d o sta rc za n o z piw nicy tru n k i.

90 Ja n u sz K u c zyń sk i

D o b u d ó w k a z z e w n ę trz n ą k latką sch o d o w ą n a ru sz a sy m e trię b u d y n k u . T e g o ro d z a ju d efo rm ac ji a rc h ite k tu ry n ie sp o ty k a się w p ałacach w zn o sz o n y ch w okresie zb liżo n y m do b u d o w y kieleckiego (1 6 3 7 -1 6 4 2 ), w k tó ry c h p io n o w e ciągi k o m u n ik a ­ cyjne w p ro w a d za n o w o b rę b re g u la rn y c h rz u tó w b u d y n k ó w . S p o strz e ż e n ie to o p a rte n a analizie o p u b lik o w a n y c h p la n ó w p ałaców p o sia d a je d n ak d o ść k ru c h e p o d sta w y ze w zg lęd u n a n ie z n a n y sto p ie ń ich w iary g o d n o śc i. N iep o k o jąc y m p rz y k ła d e m są choćby o m ó w io n e w cześniej p la n y re k o n stru u ją c e p ie rw o tn y rz u t p a ła c u w K ielca ch , na k tó ry c h boczn a k latk a sch o d o w a nie została u w zg lę d n io n a . N ie m o ż n a w ięc w y k lu ­ czyć, że analo g iczn e n ieścisłości w y stę p u ją n a zam ieszczan y ch w ró ż n y c h o p ra c o w a ­ n ia ch rz u ta c h in n y c h pałaców .

B yć m oże i w K ie lc a c h z a m ie rz an o g o sp o d a rc zą k latkę sc h o d o w ą w p ro w a d zić do w n ętrz a b u d y n k u , lecz z z a m ia ru tego zrezy g n o w an o . W ia d o m o ty lk o , że fu n d a m e n t k latki schodow ej n ie jest p rze w iąza n y z fu n d a m e n te m p a ła c u 20. N a jakim je d n ak e tap ie p ra c b u d o w la n y c h ro zp o c zęto jej w znoszenie? C zy stało się to p rz e d w y sta w ie­ nie m m u ró w p ię tra ? O d p o w ie d ź — p rzy n a jm n ie j n a d ru g ie p y ta n ie — w ym aga w yko n an ia o d k ry w e k dla w y jaśn ien ia, czy okno w e w sch o d n iej ścianie aneksu u m ieszczo n o od ra z u n ie n a jej osi, czy też, by n ie zostało z a sło n ięte d o sta w ian ą k latk ą, p rz e su n ię to k u p ó łn o c n e m u n aro ż n ik o w i p o d czas p ra c w y k o ń cz en io w y c h .

IV

O d tw o rz e n iu p ie rw o tn e g o p ro g ra m u użytk o w eg o p rz y z ie m ia , o k reślo n e g o n ie w ą t­ p liw ie p o d czas p ro je k to w a n ia p ałac u , służą nazw y p o m ie sz cze ń p rz y to c z o n e w n a jsta rsz y m in w e n ta rz u z 1645 r. B ogatsze w szczegóły k o le jn e in w e n ta rz e p o tw ie r­ dzają k o n ty n u o w a n ie — p rz y n a jm n ie j p o d sta w o w y c h — zasad k o rz y sta n ia z p rz y z ie ­ m ia aż po rok 1789, w k tó ry m kieleckie d o b ra b isk u p ó w k rak o w sk ic h zostały p rze ję te n a rzecz sk a rb u p a ń s tw a . P o n iew aż o zm ian a ch z a ch o d z ąc y ch w p rze zn a c z e n iu p o szczeg ó ln y ch p o m ie sz cze ń in fo rm u ją ich nazw y , zestaw io n o je n a ta b eli 3.

D o p e łn ia ją w ykaz b a rd z o zre sztą u b o g ie g o w y p o sażen ia p o sz cz eg ó ln y c h sal, pokoi i in n y c h p o m ie sz cze ń .

Jak w idać n a ta b eli 4, w 1668 r. w o b rę b ie p rzy z iem ia zn a jd o w ało się zaledw ie pięć n ie w y szu k a n y ch m e b li, z k tó ry c h szafa w „ iz b ie sk a rb o w e j” (n r 8) była trw ale w m o n to w an a w śc ien n ą n isz ę, p o d o b n ie jak trzy w śró d o s ie m n a stu sp rz ę tó w w y m ie­ n io n y c h w 1746 r. o raz pięć sp o śró d sie d m iu m e b li w 1788 r. W y p o saż en ie w n ę trz było zatem b ard z iej n iż sk ro m n e. T a k i sta n w ynika n ie w ą tp liw ie z fak tu sp o rzą d za n ia in w en tarzy p o d n ie o b e c n o ść b isk u p ó w . N a czas ich p o b y tó w zw o żo n o zg o d n ie z ów czesnym zw yczajem w y p o sażen ie służące d o co d z ie n n e g o życia, a także do d ekoracji w n ętrz . Ja k się w y d aje, zasada ta doty czy ła z a ró w n o re p re z e n ta c y jn e g o p ię tra , jak i p r z y z ie m ia 21.

N ieco n a m a rg in e sie p o ru sz a n y c h tu za g ad n ień m o g ą je d n a k zain te re so w ać u w id o cz n io n e p o ś re d n io w n az w ac h p o m ie sz cze ń ty tu ły w ażn iejszy c h o ficjalistów b isk u p ieg o d w o ru . N a ta b eli 3. w id zim y , że w 1645 r. w y stę p u je p o d sk a rb i, ek o n o m w 1668 r, m a rsz ałek w 1746 i 1788 r ., k o m isarz w 1788 r. T e g o ro d z a ju ty tu ły , czy też fu n k cje w ynikają z ro zp o w sz e c h n io n e g o ó w cześnie n a śla d o w a n ia p rze z m a g n ató w organ izacji d w o ru k ró le w sk ie g o 22. O p ie ra ją c się w ięc na an a lo g ia c h , m o ż n a p rz y p u sz

-20 I. N ieduziak B adania architektoniczne...

21 J. K uczyń ski M u zeu m za b ytk o w ych w n ę trz..., tab. I na s. 17 oraz s. 16-18 22 Z. G óralski U r zę d y i godności w dawnej Polsce. W arszawa 1983, s. 9 -1 9

T A B E L A 3. N A ZW Y P O M IE S Z C Z E Ń

A rch itektu ra, fun kcja i przeobrażen ia w n ętrz p rz y z ie m ia pałacu

91

L a ta 1 7 8 8 -1 7 8 9 Cd N C/i l sie ń p ie r w s z a 1 iz b a k re d e n s o w a cd bfi 2 T3 s io n k a s k a rb ie c s k le p io n y ‘ a cd ' C .Ü C/5 R o k 1 7 4 6 JU *ćd bfi iz b a p ie rw s z a k re d e n s o w a g a le ri a d ru g a od o g ro d u s k le p ik tr z e c i w b a s z c ie sk le p d r u g i sk le p p ie r w s z y izb a s k a rb o w a sie ń ku b a s z c ie si e ń ku s k a r b c o w i s k a r b ie c R o k 1 6 6 8 g a le ri a s ie ń iz b a s łu ż n a s to ło w a iz d e b k a iz b a s łu ż n a s to ło w a s ie ń g a le ri a t y ln a m ię d z y m u r z e sk le p d o ln y k re d e n s R o k 1 6 4 5 o ło w a iz b a d o ln a cd

E

o * T3 C/i cd _ileria ze w s c h o d a m i na o g ró d :l e p ik p o d w ie ż ą ;le p s k a rb o w y d r u g i :le p s k a rb o w y p ie r w s z y ba p o d s k a r b ie g o s ie n i m ię d z y m u r y le p d o ln y z a m c z y s ty a li a s cd u a o C/l cd SC (/) JmC/l C/l N ¿4(/)

a

Ö ie s z -la n a x ¡ 3 < PQ O <

Z

£o

c

u

8 . £3 c9

a

c n

o

92 J a n u sz K u czyń sk i L at a 1 7 8 8 -1 7 8 9 CO o

5

ií CO u " c * _:hod y k a m ie n n e CA V irderob a w b a sz c ie ru ga st a n cj a k o m is a r sk a :a n cj a k o m is a r sk a CO

■a

o sch od y ka m ie nn e id ąc e p o d J3 O

a

o co

E

V 12 O .

a

CA 00 T J CA CA U> CA U R ok 1 7 4 6 k o m ó r k a piwn ica d r u g a w s c h o d y u CO pokój w b a sz c ie iz b a tr ze cia m a r sz a łk o w sk a n ie g d y ś iz b a d ru g a sł u ż n a , g d z ie d w o rz a n ie ja d a li si o n k a tr z e c ia sch od y ka m ie nn e po d d a c h kuchenka m ał a n o w o e r y g o w a n a or az kuchen ka m a r sz a łk o w sk a iz de bk a d r u g a CO o R ok 1 6 6 8 k om ór k a p r z e g r o d z o n a k om órk a p r z e g r o d z o n a w sc hó d kamie nny z g a le r ii w ie ża d o ln a al b o ra cze j p iw i g d zi e w ię źn ió w sa d z a ją iz b a tr ze cia w b a sz c ie iz b a d r u g a iz b a p ie r w sz a a n ty k a m e r a w sc hó d fr a n c u sk i k r ę c o n y iz d e b k a m ię d z y m u r z e R ok 1 6 4 5 w sc h ó d do p o k o jó w g ó r n y c h sk le p ik d o ln y z a m c z y st y po d w ie ż ą sk le p ik w b a sz c ie pokó j d o ln y d r u g i pokój d o ln y p ie r w sz y sio n k a p rz ed k r e d e n se m fr a n c u sk i w s c h ó d k r e d e n c e r sk i sk le p z d o ln ej sieni w p ra w ą m ię d z y m u r y N u m e r p o m ie s z ­ cz en ia na p la n a c h -11 A CS m Tj* in vO r '- 0 0 o 2 0

A rch itektu ra, funkcja i przeobrażen ia w n ę trz p r z y z ie m ia pałacu 93 k a w ia r n ia gab inecik p ie r w sz y gabinecik d r u g i w ię z ie n ie dl a k si ę ż y iz de bk a p ie r w sz a m ie sz k a n ie d o ln e p an a m a r sz a łk a — st a n c ja k o w n a ta b a sz ta po d S z w e d a m i ca CA E o c o M V ca X) N ca

e

ca •N a CA CA cO la a JU 3_CA ca CA >> N U N ca X) N u

'i

* o o CA >> •N * < QQ U CS CS

T A B E L A 4 . W Y P O S A Ż E N IE P O M IE S Z C Z E Ń 94 Ja n u sz K u c zy ń sk i L at a 1 7 8 8 -1 7 8 9 2 sz af y w e w n ęk a ch śc ia n , d rz w i p o d w ó jn e z kr a tk a m i, je d n a z w ie ń c z o n a h e r b e m bp a Z a łu sk ie g o 2 drąg i „d o p r z e su sz a n ia r z e c z y ” u m o c o w a n e na p rę ta ch o sa d z o n y c h w sk le p ie n iu p rę ty ja k w p o m ie sz c z e n iu nr 6 1 sz a fk a w e w nę ce m u ru (p rz y k o m in k u ) o d w ó ch p ó łk a ch i z z a m k ie m R ok 1 7 4 6 2 a rm a ty że laz ne ró żne j w ie lk o śc i n a la w et a ch z k o ła m i 3 m o ź d z ie r z e w ie lk ie 4 m o ź d z ie r z e m ał e, z n ic h je d en „ r o z ­ w a lo n y p rz y d a w a n iu o g n ia ” 1 6 os ęk ó w wisz ąc ych do gaszenia o g n ia w ie lk a sz af a k r e d e n so w a 2 sz af y st o la r sk ie j ro b o ty w e w n ę k a c h śc ia n po ob u st ro n a ch d r z w i do p o ­ m ie sz c z e n ia nr 7 1 sz af a st o ją ca p rz y o k n ie 1 stó ł p r o st y , d łu g i 2 p rę ty „z o kam i dl a d rą gó w na r z e ­ c z y ” u m o c o w a n e do sk le p ie n ia 1 stó ł na k r z y żo w y c h n o g a c h p rę ty i dr ągi ja k w p o m ie sz c z e n iu nr 6 1 sz a fk a w e w nę ce m u ru z a m y k a n a R ok 1 6 6 8 2 d zia łk a sp iż ow e na k o ła c h 2 d zia łk a in n e 1 m o ź d z ie r z ż e la z n y 4 h a k o w n ic e k u le a r m a tn ie S tó ł p ro st y na n o g a ch „d o k ła d z ie n ia r z e c z y ” 1 sz af a w e w nę ce m u r u 1 „sł uż ba do kła d zi en ia st r z e lb y z k o łk a m i” 1 0 N -u « £ n

y

c/3 e 9 . ü § 1 1 £ . W u ® c .2 3 ^ Z - <

_ro

in

■

o

00

A rc h itek tu ra , fun kcja i przeobrażen ia w n ętrz p rz y z ie m ia pałacu 95 le g a ry po d b e c z k i 2 szafki p o d o k ie n n e z p o d w ó jn y m i d r z w ic z k a m i, z a m y k a n e „d on ica kam ie nna m u r o w a n a , w k tó r e j lo d y tł u k ą ” 2 szafki z d r z w ic z k a m i w k r a tk ę , w k a żd ej cz te ry p ó łk i; sz af k i u m ie sz c z o n e po ob u st ro n a ch d r z w i 1 st ol ik po d ok ne m z „ k ra tk a m i ż e la z n e m i” 1 st ol ik po d ok ne m „z k ra tk a m i ż e la z n e m i” „ le g a ry w k o ło ” 1 sz af a „ z aw ie r a n a z p ó łk a m i :z ko łow rot kiem d r e w n ia n y m ” 3 sz af y z p ó łk a m i 1 st ó ł d u ż y 3 sz af y po tr zy p ó łk i 1 sz af a o p ię ci u p ó łk a ch z a m y k a n a 1 st ó ł p ro st y na k o b y li c a c h 1 st ó ł be z n ó g ła w a w ie lk a „kę tn ary na w in o w k o ło ” < < CQ U < - _{in O} n o o 1 CS CS