Krzysztof Urbański
Ordery, medale, odznaki
pamiątkowe, oznaki rozpoznawcze w
zbiorach muzeów państwowych
województwa kieleckiego
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 14, 151-192
Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach Tom X IV , Kraków 198S
KRZYSZTOF URBAŃSKI
ORDERY, MEDALE, ODZNAKI PAMIĄTKOWE,
OZNAKI ROZPOZNAWCZE
W ZBIORACH MUZEÓW PAŃSTWOWYCH
WOJEWÓDZTWA KIELECKIEGO
D zieje odznaczeń sięgają starożytności (Grecja, Rzym), gdzie istniała in stytu cja w yróżniania osób za w yb itn e zasługi w ojskow e, społeczne i sportowe: diadem am i, w ieńcam i, ozdobną bronią. W spółczesne tradycje nadaw ania or derów sięgają średniow iecza i pow iązane są z dziejam i zakonów rycerskich zaw iązyw an ych dla realizacji określonych zadań w ojskow ych lub państw o w ych. C złonkow ie danego zakonu legitym ow ali się charakterystycznym em b le m atem !.
Do najstarszych orderów 2 epoki feudalnej należy zaliczyć na kontynencie europejskim angielski Order Podw iązki (do ch w ili obecnej najw yższe odzna czenie W ielkiej Brytanii), k tóry ustanow iony został w 1348 roku, burgundzki Order Złotego Runa (ustanow iony, dalej: ust. 1429), ordery francuskie: G w ia zdy (ust. 1351), Św iętego M ichała (ust. 1469), Ś w iętego Ducha (ust. 1578), w łosk i A nnunziaty (ust. 1434).
Przełom X V II i XVIII w iek u przyniósł w Europie rozwój m onarchii abso- lutystycznych, w których zarząd państw em zaczął się opierać na centralizm ie i biurokratyzm ie. Tak rządzone państw a potrzebow ały w szelkiego rodzaju w y różnień i nagród za w ierną służbę królow i i dynastii. Wśród w yróżnień po czesne m iejsce zaczęły zdobyw ać ordery. Do najstarszych odznaczeń, które poczęto nadaw ać za zasługi na polu w a lk i m ożem y zaliczyć: francuski Order Św iętego Ludw ika (ust. 1693), pruski Order Zasłudze (ust. 1740), austriacki Order Marii T eresy (ust. 1757), szw edzki Order M iecza (ust. 1748), rosyjski Order Ś w iętego Jerzego (ust. 1769), polski Order V irtuti M ilitari (ust. 1792) oraz turecki Order Czerwonego Półksiężyca (ust. 1799).
Do najstarszych orderów nadaw anych g łó w n ie za zasługi w służbie cy
1 Zakon po łacinie „ordo”, stąd bractwa zwano orderami. Z czasem nazwa przeszła na charakterystyczną odznakę zakonu.
* Orderami nazyw am y wyróżnienia nadaw ane przez najwyższe organy w ła dzy państw ow ej celem podkreślenia zasług w służbie państw owej, cyw il nej, wojskow ej, czynów męstwa, jak rów nież podkreślenia zaangażowania na rzecz rozwoju różnych dziedzin życia społecznego. Nadanie orderu w iąże się z otrzym aniem odznaki (klejnotu) charakterystycznej dla danego wyróżnienia.
152
w iln ej należy zaliczyć: rosyjski Order Ś w iętego A ndrzeja Pierw szego P o w ołania (ust. 1698), szw edzki Order G w iazdy Polarnej (ust. 1748), polskie Order Orła B iałego (ust. 1705) i Order Ś w iętego S tan isław a (ust. 1765) 3, w ro ku 1711 ustanow iony został w Rosji Order Ś w iętej K atarzyny nadaw any w yłącznie damom dworu.
B u rzliw y początek X IX w iek u przynosi sław ę kolejn ym orderom — N a poleon I ustanaw ia Order L egii Honorowej — nad aw an y zarówno za zasługi w ojskow e, jak i cyw ilne. W roku 1813 w Prusach F ryderyk W ilhelm III usta naw ia Żelazny K rzyż nadaw any w yłączn ie za zasługi w ojenne i to tylko w czasie trw ania działań bojow ych.
W iększość orderów posiada tzw . d ew izy to jest hasła, które pow inny być w ytyczn ym i w działaniu dla odznaczanych. I tak, na pierw szych Orderach Orła B iałego dewiza brzm iała „Pro fid e , rege e t le g e ” (Za wiarę, króla i pra wo), austriacki Order Złotego Runa nosił d ew izę „ P retiu m laborum non v ile ” (Niem ała zasługa trudów), francuski Order L egii Honorowej „H onneur et
P a tria ” (Honor i Ojczyzna).
Coraz częstsze w yróżnianie orderam i spraw iło, że zaczęto dzielić je na k lasy — od dw óch do dziesięciu, przeważa jednak, na w zór francuskiej Legii Honorowej, podział na pięć klas: 1) krzyż w ielk i lub w stęga w ielka, 2) oficer w ielk i, kom andor w ielk i lub kom andor z gw iazdą, 3) komandor, 4) oficer, 5) kawaler. N iektóre ordery dzielą się na stopnie, z tym że w iele najw ażniej szych orderów posiada nadal tylko jedną klasę lub stopień.
Oprócz orderów nadaw anych przez organa w ła d zy państw ow ej istniały ordery nadaw ane przez kapituły niezależne od państw a. Można tu w ym ienić w łosk i Order Jana Jerozolim skiego, austriacki Order Teutoński, hiszpańskie ordery A lkantary i C alatraw y 4.
P ow stały po drugiej w ojnie św iatow ej system państw socjalistycznych utrzym ał tradycyjne nadaw anie orderów. Część z nich naw iązyw ała do istn ie jącego już w danym państw ie system u odznaczeń, część ma w yłączn ie w sp ó ł czesny rodowód. Do najw ażniejszych orderów w państw ach socjalistycznych zaliczyć można: radzieckie — Order C zerwonego Sztandaru (ust. 1918), Order Lenina (ust. 1930), Order Czerwonej G w iazdy (ust. 1930), Order Suw orow a (ust. 1942), Order K utuzowa (ust. 1942), bułgarskie — Order Ludow ej R e publiki B ułgarii (ust. 1947), Order Georgi D ym itrow a (ust. 1950), czechosło w acki Order B iałego Lwa (ust. 1945), jugosłow iańskie — Order W olności (ust. 1945), Order A rm ii Ludow ej (ust. 1945), N R D -ow skie — Order Karola Marksa (ust. 1953), Order Sztandaru Pracy (ust. 1954), rum uńskie — Order Obrony Ojczyzny (ust. 1945), Order R um uńskiej R epubliki Socjalistycznej (ust. 1950), w ęgiersk ie — Order Czerwonej G w iazdy (ust. 1953), Order Czer w onego Sztandaru (ust. 1953) 5.
3 V. Měřička Orden und Auszeichnungen, Praha 1966, s. 9—124; V. Měřička,
Orden und Ehrenzeichen der Österreichisch—Ungarischen Monarchie,
Wien und München 1974, s. 7—11; I. G. Spaskij, Inostrannyje i russkije
ordena do 1917 goda, Leningrad 1963, s. 6—24; E. Potko wski, Rycerze w ha bitach, W arszawa 1978, s. 3116—367.
4 S. Łoza, St. Bieńkowski, Ordery i odznaczenia krajo w e i zagraniczne, W arszawa 1928, s. 9.
5 G. Broda, Cz. Proszek, Ordery i odznaczenia (katalog w y s t a w y zorganizo
wan ej p rze z Muzeum S ztuki Medalierskiej), W rocław 1978, k. 7—31; V. Mě
-O r d e r y , m e d a l e , o d z n a k i p a m i ą t k o w e , o z n a k i r oz pozn aw cze... 153
Rosnące w ciąż potrzeby nagradzania doprow adziły do pow stania m edali. Różnią się one tym od orderów, że nie posiadają kapituł i na ogół nie dzie lą się na k lasy czy stopnie. Określa się też je bardziej precyzyjnie, za co zostają nadane, dla przykładu: „Za ofiarność i odw agę”, „Za udział w w a l k ach o B erlin ”. Istnieje także różnica w w ykonaniu, m edale cechuje pośled niejsza form a plastyczna i gorszy rodzaj m etalu, z jakiego są bite. N iektóre m edale, zw łaszcza te cenniejsze, noszą kolejne num ery nadania.
O lbrzym ia ilość nadaw anych odznaczeń sprawia, że mają one bardzo różną formę: krzyży, gw iazd, w ień ców , ow ali lub nieregularną. Ze w zględów historyczno-kulturalnych zdecydow anie przeważa form a krzyża. V. Měřička w sw ojej pracy F a le ry sty k a 6 w yodrębnia 35 form krzyży różniących się n ie w ielk im i, ale istotn ym i detalam i.
P ierw sze ordery nadaw ane przez m onarchów zaw ieszane b y ły na ozdob nych łańcuchach, w yk on yw an ych w złocie, srebrze, o w ym yśln ych formach plastycznych. Z biegiem lat upow szechniło się zaw ieszanie orderów i m edali na w stęgach. K ształt i w ielkość w stęg i dostosow yw ane b y ły do k lasy odzna czenia. K olory w stęg zaw ierały na ogół określoną sym bolikę specyficzną dla danego m edalu.
Idea bezw zględnej rów ności szlacheckiej w P olsce spraw iła, że indyw idualne w yróżnienia orderam i napotkały w naszym kraju na zdecydow any opór, co doprowadziło do upadku projektu króla «Władysława IV stw orzenia p ol skiego orderu. Tak w ięc dopiero na początku XVIII w iek u udało się zreali zować zam ierzenia królew skie. P ierw sze egzem plarze Orderu Orła B iałego ustanow ionego w 1705 roku rozdano w T ykocinie podczas spotkania króla polskiego A ugusta z carem Piotrem I. W krótce po w stąpieniu na tron króla S tan isław a A ugusta ustanow iony został k olejn y order polski — Order Ś w iętego Stanisław a. O bowiązkiem kaw alera orderu było zachować „W ier ność i życzliw ość R zeczypospolitej do śm ierci nienaruszoną”. K olejnym or derem, który pow stał w ostatnich latach I Rzeczypospolitej b ył order zasługi w ojskow ej V irtuti M ilitari ustanow iony w czerw cu 1792 roku, po zw ycięstw ie naszego w ojska nad armią carską w b itw ie pod Z ieleńcam i 7.
Wraz z upadkiem państw a polskiego w szystk ie ordery przestały istnieć. Przywrócono je zgodnie z 85 artykułem K onstytucji K sięstw a W arszawskiego, dokonując jednak pew nych zmian. Dla przykładu Order Św iętego Stanisław a otrzym ał nową w stęgę, która zam iast jednego paska po brzegach m iała dwa; przyw rócony Order V irtuti M ilitari otrzym ał nazw ę Order W ojskow y K się stwa W arszaw skiego. Na osobistą interw encję cara Aleksandra I z rewersu tarczy usunięto Pogoń um ieszczając dew izę ,,R ex e t P a tria ”.
Po utw orzeniu K rólestw a Polskiego, w m yśl artykułu 106 U staw y K on stytucyjnej ordery utrzym ano dokonując kolejnych zmian, Order V irtuti M i litari otrzym ał teraz oficjalną nazw ę Order W ojskow y P o ls k i8, przy Orde
ski, O rd ery i odznaczenia wczoraj i dziś „W rocławski Tygodnik K atolicki” (dalej WTK) 1980, nr 31.
6 V. Měřička, Faleristik... s. 216—217.
7 S. Łoza, O rdery i odznaczenia R zeczypospolitej Polski, Warszawa 1925, s. 2—16; Pr. zb. Historia Polski, W arszawa 1958, t. II, cz. 1, s. 305; M. Bu- dziarek, D aw n e ordery polskie „Mówią W ieki” 1978, nr 2, s. 6.
154 K r z y s z t o f U r b a ń s k i
rze Orła B iałego zam iast gw iazd y haftow anej w prowadzono jednolitą g w iazd ę m etalow ą. P ow stanie listopadow e przyniosło kolejne zm iany. Cesarz M iko łaj I ukazem z 29 listopada 1831 roku Ordery Orła B iałego i Ś w iętego S ta nisław a, w zm ienionej form ie, w cielił do orderów cesarsko-królew skich. W te dy też w stęgę błękitną Orderu Orła B iałego zastąpiono ciem noszafirow ą. W zw iązku z rozw iązaniem polskiej arm ii rozkazem z 31 grudnia 1831 roku skasow ano Order W ojskow y Polski, nakazując jednak w im ieniu cara nadać go tym w ojskow ym , którzy brali udział w tłum ieniu pow stania listopadow ego. Na podstaw ie tego ukazu, w im ieniu cara Rosji nadano go za okres 4 la t (do 20 V 1835) 106.526 osobom. Zam iast daty 1792, order nosił datę 1 8 3 1 9.
Odrodzone w 1918 roku państw o polskie, pragnąc podkreślić sw ą ciągłość historyczną przyw róciło niektóre ordery. D nia 1 sierpnia 1919 roku przyw ró cono Order V irtuti M ilitari, 4 lutego 1921 roku odnow iony został, jako n ajw yż sze odznaczenie polskie, Order Orła B iałego. Jednocześnie z odzyskaniem n ie podległości przystąpiono do tw orzenia now ych orderów, m edali, odznak. D nia 11 sierpnia 1920 roku, w zorując się na francuskim K rzyżu W ojennym i rosyj skim Krzyżu Ś w iętego Jerzego, utw orzono Krzyż W alecznych. N ieca ły rok później — 4 lutego 1921 roku utw orzono Order Odrodzenia P olski nad aw an y za zasługi na polu adm inistracji, nauki, sztuki, za czyny m ęstw a i odw agi. Order podzielono na klasy. W celu nagradzania zasług na rzecz rozw oju pań stw a 23 czerwca 1923 roku ustanow iono K rzyż Zasługi dzieląc go na trzy stopnie — złoty, srebrny, brązowy.
Pew ną odm ianę Krzyża Zasługi stanow i K rzyż Zasługi za D zielność u sta now iony 7 marca 1928 roku celem w yróżniania zasług policji, d efen syw y, celników. Jednorazowo, w dniu 3 m aja 1925 roku, rozdano M edal „3 Maja”, za w yb itn e osiągnięcia w życiu społecznym i politycznym . Rozporządzeniem Rady M inistrów z 21 w rześnia 1928 roku ustan ow ion y został M edal pam iątko w y „Za w ojnę 1918— 1921”. Dnia 13 października 1928 roku ustanow iono „Me dal D ziesięciolecia”.
Pragnąc podkreślić zasługi osób na polu w alk i o odzyskanie niepodległości 29 października 1930 roku ustanow iono K rzyż N iepodległości oraz M edal N ie podległości. Tym którzy w a lczy li z bronią w ręku, bądź kierow ali bezpośrednio walką, przysługiw ał Krzyż N iepodległości z M ieczami. W styczniu 1939 roku ustanow iono dwa m edale — srebrny i brązow y „Za długoletnią służbę”. W y różniano m. in. osoby za nienaganną pracę na rzecz państwa.
Za udział w w alkach o polski Śląsk nadaw ano kilka w yróżnień, ustano w ionych przez Górnośląską K om isję Odznaczeń w K atowicach. Z okresu w alk o Śląsk pochodzą: K rzyż na Śląskiej W stędze W aleczności i Zasługi, Honoro w y Krzyż P lebiscytow y, Gwiazda G órnośląska Duża, Gwiazda Górnośląska Mała. U chw ałą sejm u w ileń sk iego z 25 lutego 1922 roku ustanow iono Krzyż Zasługi W ojsk L itw y Środkowej.
W ydarzenia lat 1939— 1945 przyniosły now e odznaczenia, w p ły n ęły na zm ianę już istniejących. D nia 19 października 1942 roku po zm ianie ustaw y z czerwca 1923 roku, polski rząd w L ondynie u stan ow ił Krzyż Z asługi z
Mie-• F. Bentkowski, O nagrodach, znakach honorowych w Polsce od n ajd a w n iej
szych czasów do 1835 roku, rękopis w M uzeum Narodowym w Krakowie —
Biblioteka Hutten-Czapskiego, sygn. 88; Z. Strześniewski, Ordery i odzna
O rdery, m edale, odzn aki pam iątkow e, ozn aki rozpoznawcze.., 155
czarni. D la u św ietn ien ia polskiego w kładu w w alk ach o klasztor M onte Cassino ustanow iono w 1944 roku K rzyż P am iątkow y M onte Cassino. Za udział w w a l kach na zachodnich frontach przyznaw ano ustan ow ion y 3 lipca 1945 roku M e dal W ojska. M ógł on być nadaw any czterokrotnie. R ów nocześnie ustanowiono: M edal Lotniczy, M edal Morski Polskiej M arynarki W ojennej, M edal Morski* P olskiej M arynarki H andlow ej. W szystkie bito w białym m etalu o średnicy 37 mm. W stążka szerokości 37 m m 10.
Po b itw ie pod Lenino rozkazem dow ództw a 1 Korpusu Polskich S ił Zbroj nych w ZSRR ustanow iony został za odwagę, m ęstw o i bohaterstw o na fron cie M edal „Zasłużonym na P olu C h w ały”. Rozkaz przew idyw ał trzy stopnie. W kraju rozkazem dow ództw a G wardii L udow ej z 1 stycznia 1944 roku u sta now iono, przew idziany już regulam inem GL z listopada 1943 roku, Order Krzyża Grunwaldu.
O becny system orderów i odznaczeń w Polsce Ludow ej składa się z orde rów i odznaczeń: Order B udow niczych P olsk i Ludow ej (ust. 1949), Order Odrodzenia P olsk i (ust. 1921), Order V irtuti M ilitari (ust. 1792), Order K rzy ża G runwaldu (ust. 1944), Order Sztandaru Pracy (ust. 1949), Order Zasługi PRL (ust. 1947), Krzyż Zasługi (ust. 1923), K rzyż W alecznych (ust. 1920), Krzyż Partyzancki (ust. 1945), Śląski Krzyż P ow stańczy (ust. 1946), W ielko polski K rzyż P ow stańczy (ust. 1957), M edal „Zasłużonym na Polu C hw ały” (ust. 1943), M edal „Za waszą w olność i naszą” (ust. 1945), „Medal 30-lecia Polski L udow ej” (ust. 1974), „Medal za W arszawę 1939— 1945” (ust. 1945), „M edal za Odrę, N y sę i B ałtyk ” (ust. 1945), „M edal Z w ycięstw a i W olności 1945 (ust. 1945), M edal „Za ofiarność i odw agę” (ust. 1960), „Medal 10-lecia P olski L udow ej” (ust. 1954), Medal „Za długoletnie pożycie m ałżeńskie” (ust. 1960), M edal „Siły Zbrojne w Służbie O jczyzny” (ust. 1951), M edal „Za zasługi dla obronności kraju” (ust. 1966), M edal „Za udział w w alkach o B erlin” (ust. 1966), „M edal K om isji Edukacji N arodow ej” (ust. 1966), Odznaka „Za zasługi w obronie porządku publicznego” (ust. 1971), M edal „Za udział w w ojnie obron nej 1939” (ust. 1981), W arszawski K rzyż P ow stańczy (ust. 1981), M edal 40-lecia P olski L udow ej (ust. 1984). U chw ałą R ady Państw a z 29 lutego 1960 roku ustalono dokładny w ygląd, w ym iary i system nadaw ania odznaczeń w Polsce L udow ej n .
N ależy dodać, że niektóre odznaczenia, zanim przybrały postać dobrze nam znaną, przechodziły określone przem iany. W orderach ustanow ionych przed pow staniem P olski Ludowej, a przez nią przyjętych, dokonano zm ian w yn ik ających z istoty państwa, w prow adzając obecne godło, zm ieniając także m onogram z „RP” na „PRL”.
W pierw szej i drugiej klasie Orderu V irtuti M ilitari zniesiono koronę nad górnym ram ieniem krzyża wprow adzając w ien iec z monogram em. U legały rów nież zm ianom odznaczenia ustanaw iane już po w ojnie. Znany „Medal za W arszaw ę” m iał projektow aną w ersję ażurową, b ity b ył rów nież z gładkim rew ersem , w „M edalu Z w ycięstw a i W olności”, gdzie w id n ieje napis „Krajowa Rada N arodow a”, inna w ersja nosiła tylko litery „KRN”. B y ły też różne w
er-W. Biegański, Regularne jednostki Wojs ka Polskiego na Zachodzie, War szaw a 1967, s. 71, 75—76.
11 H. Holder, O rd er y i odznaczenia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, War szaw a 1963, s. 5—23, 27—45.
156 K r z y s z t o f U r b a ń s k i
R yc. 1. P ie rw s z e o d zn ac ze n ia P R L („ Ż o łn ie rz P o ls k i” 1945, n r 12)
sje W ielkopolskiego K rzyża Powstańczego oraz „M edalu za Odrę, Nysę i B ał ty k ” 12.
W latach 1914— 1918 pojaw iła się jako trw a ły elem ent ubio ru w ojskowa odznaka pam iątkow a. Z b raku odznaczeń pełniła ona często fu nk cje honoro w e lub w yróżniające. Do roku 1930 praw ie w szystkie większe jednostki W oj ska Polskiego posiadały swoje odznaki. N ajpopularniejsze stały się ta k zw ane odznaki pam iątkow e p u łk o w e 13. Do najczęściej spotykanych kształtów odznak pułkow ych należą stylizow ane krzyże, orły, tarcze heraldyczne. Elem entam i dekoracyjnym i w pływ ającym i na zasadniczy kształt odznaki b yły zm in iatu ryzowane, charakterystyczne dla danej broni, akcesoria wojskowe.
Dla przykładu w jednostkach arty le rii były to pojedyncze lub skrzyżow a ne lufy arm atnie, w oddziałach kaw alerii — proporczyki, lance, podkowy. Część odznak poddaw ano puklow aniu i em aliow aniu. Często w kom pozycji od
12 R . K a m iń s k i, P rojektow an e ordery i odznaczenia polskie, „ K o le k c jo n e r P o ls k i” 1976, n r 12.
18 T . G ra b o w s k i, M e tryki p u łk ó w kawalerii, [w ] Księga ja z d y polskiej, W a r szaw a 1938, s. 218— 238; K . M a d e j, op. c it., s. 108— 110.
O rdery, m edale, odzn aki pam iątkow e, ozn aki rozpoznawcze.. 157
zn ak i w id n ieje elem ent zaczerpnięty z herbu m iast lub ziem, na których pułki b y ły tw orzone lub stale stacjonow ały. W iele pułków eksponow ało w łasn y num er jako elem ent zasadniczy um ieszczając go w środku odznaki, np. 9, 16, 20 P ułk U łanów , 5 Pułk Strzelców P ieszych, 10, 15, 28, 50, 72, 78, 79 Pułk P iech oty. N a w ielu odznakach m am y n aw et po kilka dat, są one na ogół zw iązane z dziejam i jednostki. I tak na odznace 3 P ułku U łanów Śląskich i 72 P ułku P iech oty w idnieją aż po cztery daty.
Sw oje odznaki posiadało rów nież szkolnictw o w ojsk ow e 14. W związku z czę sty m i reorganizacjam i zdarzało się, że niektóre szkoły posiadały po kilka odznak. I tak Centrum W yszkolenia K aw alerii w Grudziądzu posiadało co najm niej pięć odznak, przy czym jedna przeznaczona była dla rezerw istów . M imo to dziś odznaki te są dużą rzadkością, głów n ie ze w zględu na ograni czoną ilość nadań. Np. odznaka Centrum W yższych Studiów W ojskow ych w W arszaw ie została w yb ita zaledw ie w ilości 80 sztuk, odznaka W yższej S zk oły W ojennej — 1200, Szkoły Gazowej w W arszaw ie — 200, odznaka Obozu Szkolnego A rtylerii w Toruniu — 100 15.
Odznaki pułkow e dla oficerów b yły często bite w srebrze, złocone, em a liow ane, co podnosiło ich w artość estetyczną. Dla szeregow ych bito w białym m etalu, srebrzono lub oksydow ano. Na nakrętkach graw erzy um ieszczali sw oje nazw iska, często też adresy. Odznaki pułkow e najczęściej w yk on yw ały firm y graw erskie: W ładysław a Gontarczyka, Stanisław a R eisingera, A ndrze ja N ogalskiego, W. W yszom irskiego, J. M ichrow skiego, E. Usnera, W ładysław a Buszka, B. G rabow skiego, Franciszka M aliny, A ntoniego Peszcza.
P olskie S iły Zbrojne na Zachodzie w latach 1939— 1945 k ontynuow ały tra dycje odznak pułkow ych i dyw izyjnych. O dtwarzane form acje kaw alerii w ra cały do odznak sprzed w rześnia 1939 r., inne oddziały tw orzyły w łasne na w iązujące do istniejącej s y tu a c ji16. B ite b y ły w pryw atnych zakładach gra w erskich Szw ajcarii, W łoch, Francji, W ielkiej Brytanii. W iele z nich posiada szereg specyficznych cech um ożliw iających potw ierdzenie ich autentyczności. I tak, bite w Szw ajcarii posiadają na rew ersie charakterystyczną „groszko w ą” fakturę m etalu oraz nazw ę firm y, odznaki spadochronow e (znak spado chronow y i b ojow y znak spadochronowy) tłoczony na w ew nętrznej stronie napis „Tobie Ojczyzno”, num er ew id en cyjn y znaku, przy odznace bojow ej num er znaku i w ieńca. Do firm, które najczęściej w y k o n y w a ły polskie odzna ki należy zaliczyć: F. M. Lorioli (M ediolan, Rzym), S. A. Pischiani & Bar- lacchi (Florencja), H uguenin Frères (Le Locie), A. Bertrand (Paryż), Kirkwood & Son (Edynburg), G aunt & Son (Londyn), Spink & Son (Londyn), Pagani S.A. (M ediolan).
Odznaką upam iętniającą w kład L udow ego W ojska P olskiego w w alkach z h itlerow sk im najeźdźcą jest Odznaka G runwaldzka, która w sw ej sym bolice naw iązuje do w ik torii grunw aldzkiej. U stanow iona rozkazem N aczelnego D o w ódcy W ojska P olskiego z 22 lipca 1945 roku jest nadaw ana do dzisiejszego
dnia w szystk im żołnierzom , którzy w alczyli w latach 1939— 1945.
14 W. K ozłow ski, O dznaki polskich szkól w o jsk o w y ch , „Kolekcjoner Polski” 1978, nr 1.
15 S. Rosignole, A r m y Badges and Insygn ia of Word War 2, Londyn 1974. le W. Biegański, op. cit., s. 64, 211, 214, 220, 227, 231, 239, 249, 260; I. Ko liński, Regularne jednostki W ojs ka Polskiego — Lotnictwo, Warszawa 1978, tabele s. 48—49.
K r z y s z t o f U r b a ń s k i
W trakcie w ojny w y tw o rzy ły się rów nież tzw. oznaki rozpoznawcze h afto w ane na tkaninie. Istniały one zarówno w oddziałach partyzanckich w kraju* jak i w w ojskach na froncie za c h o d n im 17. W kraju oznaki rozpoznaw cze m iały oddziały GL, AL, AK, BCh, OB PPS, poza jednak pow staniem w arszaw skim i okresem istnienia tzw . R epubliki P ińczow skiej stosow anie ich było mocno ograniczone. Na zachodzie istn ien ie tych form podyktow ane było u ży w aniem w ielonarodow ościow ych form acji. Najbardziej znaną oznaką rozpo znawczą jest n iew ątp liw ie oznaka „Poland” noszona na obu rękaw ach m un durów przez w szystk ie rodzaje w ojsk poza m arynarką w o je n n ą 18. Po ro ku 1941 pojaw iają się oznaki dla określonej formacji. W czerw cu 1941 oznakę rozpoznawczą (haftow any stalow ą nicią na podkładce koloru khaki — sm ok) otrzym uje 1 Pułk Czołgów, w 1942 roku otrzym ują podobne oznaki (rozpo znaw cze) Pierw sza Sam odzielna K om pania K om andosów w Cupar oraz 1 D y w izja Pancerna.
Innym rodzajem odznak b y ły tzw . odznaki honorowe. P ierw szą jednostką pol ską, która otrzym ała taką odznakę była Sam odzielna B rygada S trzelców Pod halańskich. Po w alkach pod N arvikiem otrzym ała od króla Haakona V I nor w esk i sznur naram ienny. W listopadzie 2 B atalion Strzelców za służbę na od cinku Loch Lomond otrzym ał odznakę w postaci szkockiego lw a w p lecion ego w cyfrę „2”. D ziesiąty P ułk D ragonów otrzym ał odznakę w postaci herbu hrabstw a Lanark, zaś po w alkach w e W łoszech 2 Korpus P olski — honorową odznakę 8 A rm ii B rytyjskiej — tarczę krzyżow ców „Crusader”; odznaki hono row e otrzym ały rów nież oddziały polskie w alczące na przełom ie lat 1944/1945 0 w y zw o len ie B elgii i H o la n d ii19.
B urzliw e dzieje narodu polskiego po roku 1795 spraw iły, że nie było za kątka k uli ziem skiej, gdzie nie prow adzilibyśm y w a lk i o „w olność naszą 1 w aszą”. W ielu znanych Polaków oddało sw e um iejętności i talen t dla roz w oju innych krajów. Gdy po 120 latach n iew o li listopad 1918 roku przyniósł nam w olność, już po 20 latach trzeba było stanąć w jej obronie na w ielu frontach św iata. W szystko to spraw iło, że oprócz odznaczeń polskich w ielu naszych rodaków otrzym ało różne, często w ysokie, odznaczenia innych krajów. Spotykam y w ięc w m uzeach odznaczenia radzieckie nadaw ane za udział w R e w olu cji Październikow ej, utrw alanie w ład zy radzieckiej i w alk i lat 1941—•
1945. Sam i lotnicy polscy w alczący na Zachodzie otrzym ali około 30 różnych odznaczeń brytyjskich i 10 różnych odznaczeń Stanów Z jed n oczon ych 20.
W ielu obyw ateli w alczących w ruchu oporu otrzym ało najw yższe odzna czenia: czechosłow ackie, jugosłow iańskie, francuskie, w łoskie.
W trakcie w yzw alania zachodniej Europy żołnierze polscy otrzym yw ali odznaczenia holenderskie, belgijskie, w łosk ie a n aw et w atykańskie.
C zynne zaangażow anie się P olski Ludow ej na forum m iędzynarodow ym
17 K. Madej, op. cit., s. 110; Almanach Polonii 1979, Warszawa 1979, s. 52—53. 18 U stalenie wzoru nastąpiło w rozkazie N aczelnego Wodza z dnia 10 IX 1940
roku. Dla wojsk lądow ych na podkładce czerwonej napis haftow any bia łym i literam i, na podkładce stalow o-niebieskiej — haft, litery haftowane nicią błękitną dla sił powietrznych.
19 A. K. Urbańscy, Odznaki wdzięczności, Magazyn „Słowa Ludu” 1978, nr 1001.
80 W. Król, Polskie d y w iz jo n y lotnicze w W ielkiej Brytanii 1940—1945, War szawa 1976, s. 389.
O r d e r y , m e d a le , o d z n a k i p a m i ą t k o w e , o z n a k i ro z p o z n a w c z e . 159
Ryc. 2. Tadeusz Szymon Włoszek, organizator i pierwszy kustosz Mu zeum Polskiego Towarzystwa Krajo znawczego w Kielcach, odznaczony
Krzyżem Siedem dziesięciolecia
Ryc. 3. Ludwik Domoń, pułkow nik Polskich Sił Zbrojnych na Zacho dzie, ofiarodawca zbiorów historycz nych (przekazał je m uzeum w
1977 r.)
na rzecz zbliżenia narodów i pokoju zaow ocow ało n ow ym i odznaczeniam i n a daw anym i bądź przez rządy innych państw , bądź organizacje m iędzynarodo we, jak choćby ONZ.
Jak na tym tle w yglądają zbiory falerystyczne w m uzeach pań stw ow ych K ielecczyzny, regionu, który ma bardzo pow ażne zasługi w w alce o w y zw o lenie narodow e i społeczne, regionu bogatego w w ydarzenia historyczne i w ie l kich ludzi.
Pośród m uzeów państw ow ych na K ielecczyźnie odznaczenia zbierają za sadniczo trzy muzea: M uzeum N arodowe w K ielcach, Muzeum Ruchu R o botniczego w Ostrowcu Św iętokrzyskim , M uzeum W alk Partyzanckich na K ielecczyźnie z siedzibą w Jóźw ikow ie, gm ina Radoszyce. K ilka egzem plarzy posiada rów nież M uzeum R egionalne w Szydłow ie. N ie jest to zbieranie m ające na celu skom pletow anie całości odznaczeń w ytw orzonych przez okre ślone państw o, lecz grom adzenie ich pod kątem zw iązku z K ielecczyzną i jej ludźmi. Z tych w zględ ów żadne z m uzeów nie posiada naw et pełnego kom pletu odznaczeń polskich.
Zgrom adzone odznaczenia i odznaki pam iątkow e tra fiły do m uzeów K ie lecczyzny z różnych źródeł. Część pochodzi jeszcze ze zbiorów T ow arzystw a Krajoznawczego, część została przekazana przez ludzi, którzy brali a k ty w n y udział w w ypadkach historycznych i uw ażają, że najodpow iedniejsze m iejsce dla dokum entów i pam iątek to muzea, niektóre po prostu zakupiono. W roku 1977 pułkow nik Polskich S ił Zbrojnych na Zachodzie Ludw ik Dom oń prze kazał całe sw oje dom ow e archiwum , w tym kilkadziesiąt odznaczeń i odznak. W trakcie tw orzenia M uzeum W alk P artyzanckich na K ielecczyźnie
ofiaro-w ano do zbioróofiaro-w 2 K rzyże Grunofiaro-waldu. W tym jeden nadany tofiaro-w órcy GL w p ow iecie m iechow skim Janow i S zw ai (order przekazał syn). Radziecki Order Czerwonej G wiazdy został ofiarow any m uzeum w Ostrowcu przez działacza ruchu robotniczego W ładysław a K icińskiego, który go otrzym ał za udział w R ew olucji P aździernikow ej. C enne odznaczenia nabyto od rodzin kieleckich Janczarskich, Bandałów , P lenkiew iczów , Słotów .
M uzeum N arodow e w K ielcach zgrom adziło 77 odznaczeń polskich oraz 35 innych państw . Spośród odznaczeń polskich 1 pochodzi z okresu K sięstw a W arszaw skiego, 23 z okresu lat 1918— 39, 10 zostało nadane Polakom w a l czącym na froncie zachodnim, 33 pochodzi z okresu Polski Ludowej. Pośród 35 odznaczeń obcych 7 to odznaczenia austro-w ęgierskie, 15 Rosji carskiej, 5 W ielkiej B rytanii, 5 pruskie, po jednym: francuskim , radzieckim , w łoskim , niem ieckim . W m uzeum ostrow ieckim z 21 zgrom adzonych odznaczeń, 16 to odznaczenia polskie, 5 państw obcych. Z ty ch ostatnich — 1 austro-w ęgier skie, 1 niem ieckie, 3 radzieckie. Muzea w Szyd łow ie i Jóźw ik ow ie posiadają w yłączn ie odznaczenia polskie.
W iele orderów, m edali, odznak pam iątkow ych zgrom adzonych w m uzeach w ojew ództw a kieleckiego posiada sporą w artość historyczną i ekspozycyjną. Poniżej om ówiono najciekaw sze z posiadanych, na końcu artykułu zam iesz czono p ełn y w yk az z określeniem m uzeów i sygnatur, pod jakim i zostały zinw entaryzow ane.
Ryc. 4. Jan Szwaja, twórca GL w po w iecie m iechowskim , odznaczony
Krzyżem Grunwaldu 160 K r z y s z t o f U r b a ń s k i
O r d e r y , m e d a l e , o d z n a k i p a m i ą t k o w e , o z n a k i ro zpoznawcze.., 161
P O L S K A
OKRES KSIĘSTW A WARSZAWSKIEGO
— Order W ojskow y K sięstw a W arszaw skiego (V irtuti M ilitari), klasa V.
Krzyż o w ym iarach 3 7 X 4 3 mm. Ram iona krzyża na stronie licow ej srebrne z czarno em aliow anym napisem „Virtuti M ilitari”. Ram iona krzyża zakończone kulkam i. Nad ram ieniem górnym dwa skrzyżow ane liście dębu. W środku krzyża na złotej tarczy b ia ło em aliow an y orzeł w koronie. Tarcza oto czona w ieńcem em aliow anym w kolorze zie leni.
Na rew ersie tarczy napis „R ex et P atria” oraz data „1792”, na ram ionach krzyża m o nogram „SARP”. Srebro. Krzyż w yk on an y z k ilku części: trzon stanow ią ram iona p o łączone w środku pierścieniem , na pierścień nałożone są złote tarcze, na które z k olei założono w ieńce. Całość została spięta n ie w idocznym bolcem srebrnym .
W stążka koloru ciem noniebieskiego z czar n ym i paskam i po bokach szerokości 37 mm. W stążka zakończona oryginalną klam rą pro stokątną w środku zaokrągloną — w ym iary klam ry 4 3 X 2 2 mm.
Order ust. 22 VI 1792, odnow iony 1808, M NKi/H/45
162
OKRES DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO 1918—1939 21 — K rzyż Oficerski O rderu O drodzenia Polski
K rzyż rów noram ienny o w ym iarach 50X 50 m m ty p u „m altańskiego”, po k ry ty na aw ersie białą em alią ze złotym i obrzeżeniam i ram ion, w środku krzyza na czerwono em aliow anej tarczy orzeł w koronie. W otoku em aliow a nym na błękitno napis złotym i lite ram i „Polonia R estitu ta”, rew ers krzyża gładki, złocony, w środku krzyża n a tarczy czerwono em aliow anej d ata „1918”. Tom bak złocony. W stęga z pąsow ej m ory jedw abnej o szerokości 36 mm, z białym i prążkam i wzdłuż brzegów, rozeta.
O rder ust. 4 II 1921, MNKi/H/118. W yżej om ówiony order otrzym ał Tadeusz Włoszek założyciel m uzeum w Kielcach.
21 Ordery okresu m iędzyw ojennego om awia najpełniej praca W. Bończy- -Tom aszewskiego, Kodeks Orderowy. Przepisy obowiązujące posiadaczy orderów, odznaczeń, medali i odznak, Warszawa 1939.
O r d e r y , m e d a l e , o d z n a k i p a m i ą t k o w e , o z n a k i r oz pozn aw cze... 163 — K rzyż Niepodległości
Krzyż rów noram ienny typu „greckiego” o w ym iarach 42X42 mm, o przekroju spłasz czonego ośmioboku rozszerzonego na końcu. Czołowa strona krzyża po kryta czarną em a lią, przedzielona paskiem m etalicznym , na którym w yryto napis „Bojownikom N iepod ległości”. Ram iona pośrodku krzyża zw iązane tarczą (sześcian) z w yrytym w izerunkiem orła. Rew ers krzyża złoty. B rąz złocony. Wstążka czarna szerokości 37 mm, po bokach czerwone paski.
Krzyż ust. 29 X 1930 r., MNKi/H/219. Od znaczenie nabyto od Z. Janczarow ej.
— K rzyż Zasługi za Dzielność
P osiada form ę zasadniczą S rebrnego K rzyża Zasługi (w ym iary 40X 40 mm), przy czym na górnym i bocznych ram ionach umieszczony jest sre b rn y napis „Za Dzielność”. Na re w ersie krzyża n um er nadania „40”. B rąz srebrzony. W stążka jak w S rebrnym K rz y żu Zasługi, z tym że dodano pasek szerokości 10 mm, w kolorze niebieskim i zielonym, biegnący ukośnie od praw ego górnego rogu do lewego dolnego.
K rzyż ust. 7 III 1928 r. z przeznaczeniem dla policji i celników — jednostopniowy. MNKi/ /Н/3591, Zakup od S. Giersz.
164 K r z y s z t o f U r b a ń s k i
— K rzyż pam iątkow y Siedem dziesięciolecia pow stania styczniow ego K rzyż typu „grec k iego” o w ym iarach 4 3 X 4 3 mm, ram iona pokryte na aw ersie czarną em alią. Na gór nym pionow ym ram ieniu data „1863”, na dolnym „22 — I.”; na ram ionach poziom ych data „1933”. Na krzyż nałożono m edalion o średnicy 22,3 mm , em aliow an y na czarno, ze srebrnym w izerunkiem Orła, Pogoni, A r chanioła. Tombak srebrzony, b ia ły m etal. Na aw ersie m edalionu num er „124”. W stążka am arantow a szerokości 36 m m (krzyż u stan o w iony w 1932 roku przez K om itet O byw a telski Obchodów 70-lecia pow stania styczn io w ego, nadaw any od 1933 roku. M ógł być no szony za odznaczeniam i p aństw ow ym i) M NK i/ /Н/124. K rzyż otrzym ał T. W łoszek.
O rdery, m edale, odzn aki p am iątkow e, ozn aki rozpoznaw cze... 165 l a t a i i w o j n y Ś w i a t o w e j 1 9 3 9 — 1 9 4 5
— Z łoty K rzyż Zasługi z M ieczami PSZ/Z K rzyż rów noram ienny o w ym iarach 41X 4 1 mm, ramiona krzyża em aliow ane na czerw o no, obram owane, zakończone złotym i k u lk a mi. M iędzy ram ionam i złote pęki prom ieni. W środku krzyża biało em aliow ana tarcza z m onogram em „RP”. Otok tarczy złoty, em a liow an y na czerwono. N ad górnym ram ie niem krzyża trapezow ate uszko, do którego przym ocow ano 2 obosieczne skrzyżow ane miecze; długość m ieczy 42 mm. Nad m iecza m i uszko w postaci w ieńca. R ew ers krzyża złoty, gładki. Brąz złocony.
W stążka am arantowa z niebieskim i paskam i po bokach o szerokości 40 mm.
K rzyż ust. 19 X 1942. M NKi/H/2797/1. Od znaczenie L udw ika Dom onia. (Krzyż nada w ano za działalność na rzecz Polskich S ił Zbrojnych na Zachodzie, jednak n ie w bez pośredniej w alce z nieprzyjacielem ), w kra ju p rzysługiw ał żołnierzom AK 22.
82 Pr. zb. Broń i Barwa Niepodległej Polski 1918—1978 (katalog) Elbląg 1978, s. 192; Almanach... s. 62.
166 K r z y s z t o f U r b a ń s k i
— M edal W ojska 1939—1945 PSZ/Z
O dznaką M edalu W ojska jest m edal okrągły o średnicy 35 mm. Na aw ersie m ed alu orzeł w koronie trzym ający w szponach miecz. Na rew ersie m ed a lu — m iędzy dwom a liśćmi dębu napis w trzech lin ijk ach „Polska Sw em u O brońcy”. Brąz. W stążka ciem noczerw ona szerokości 37 m m z białym i p ask a m i po bokach. Na w stążce trz y listew ki (38X6 mm), w tym dw ie ozdobne, jed na gładka.
M edal ust. 3 VII 1945. MNKi/H/2797. Odznaczenie L. Domonia. Do odznacze nia dołączona legitym acja n r 81/III/1947.
O rdery, m edale, odzn aki pam iątkow e, ozn aki rozpoznaw cze... 167
— Krzyż pam iątkow y M onte Cassino PSZ/Z
K rzyż typu „liliow ego” (zwany rów nież „benedyktyńskim ” o w ym iarach 41X X41 mm, w środku ram ion krzyża prostokątna tarcza, na aw ersie k tó rej w idnieje napis „M onte Cassino m aj 1944”, na rew ersie tarczy n um er „11683”, Brąz.
W stążka w pionowe paski niebiesko-czerwone, szerokość 32 mm, krzyż u s ta nowiony 20 XI 1944, MNKi/H/3100. Odznaczenie otrzym ał Z. Słota.
W spom inając o odznaczeniach czasu II w ojny św iatow ej w arto wspomnieć, że sporym zm ianom ulegał również, zarówno na Zachodzie jak i na froncie wschodnim , K rzyż W alecznych. Na Zachodzie n ajb ardziej charakterystyczne było „odw rócenie” barw w stążki, inne bicie lite ry „A” w słowie „W ALECZ NYM”. Na froncie w schodnim pierw sze nadane egzem plarze posiadały w zór podobny do okresu m iędzyw ojennego, lecz z datą „1943” ; kolejne nadanie nosiło datę „1944” oraz orła bez k o ro n y 23.
23 T . D o rlin g , R ib b o n s a n d M e d a le , L o n d y n 1970, s. 246; G . K ro g u le c , K r z y ż
W a le c z n y c h w L u d o w y m W o js k u P o ls k im 1943— 1980, M e d a lie rs tw o i F a le -
168 K r z y s z t o f U r b a ń s k i
OKRES POLSKI LUDOWEJ
— K rzyż K om andorski Orderu Odrodzenia Polski
K rzyż rów noram ienny o w ym iarach 60 X 60 mm, ram iona krzyża na aw ersie em aliow a ne na biało ze złoconym i obram ow aniam i. Na rogach ram ion złote kulki. W środku krzyża okrągła em aliow ana na czerw ono tarcza, z błękitnym otokiem . N a stronie licow ej tarczy biało em aliow an y orzeł; w otoku napis zło tym i literam i „Polonia R estitu ta”. Na tarczy rew ersu krzyża złotym i cyfram i data „1944”. Brąz złocony.
W stęga koloru czerw onego z białym i paska m i po bokach, szerokość w stęg i 45 mm. Order ust. 1921, zatw ierdzony dekretem PKW N w 1944 r. MNKi/H/2792. O dznaczenie L. Domonia.
O rdery, m edale, odzn aki pam iątkow e, oznaki rozpoznaw cze... 169
— Order K rzyża Grunwaldu, klasa III Krzyż rów noram ienny o w ym iarach 45 X X 4 5 mm, ram iona krzyża okolone gładko w ytłoczonym obram owaniem . Ramiona krzy ża spina rycerska tarcza, na aw ersie której um ieszczono dw a pionow o i rów nolegle u sta w ione m iecze; na rew ersie tarczy data „1 10 — 1944” oraz in icjały „KG”. B iały m etal. W stążka szerokości 35 mm, koloru czer wonego z zielonym i paskam i szerokości 2 mm po bokach i białym paskiem szerokości 7 m m w środku.
Order u stanow iony rozkazem Dow. G łów ne go GL z 1943 roku, zatwierdz. uchw ałą KRN z 20 II 1944 r.24 MWPK 4. Order nadany pośm iertnie Jan ow i Szw ai.
li H. Holder, Ordery..., s. 13; Geneza Krzyża Grunwaldu, „Głos Szczeciński” 1971, nr 288.
170 K r zy szto f U rbański
— O rder S ztandaru Pracy, klasa I
Odznakę orderu stanow i pięcioram ienna gw iazda o średnicy 43 mm, ram iona gw iazdy na aw ersie em aliow ane n a biało, obram ow ane. Między ram ionam i znajduje się pięć złotych prom ieni. W środku gw iazdy tarcza szafirowa. Na licowej stronie okrągłej tarczy postać robotnik a trzym ającego w praw ej ręce sztandar, a w lew ej m łot. Na rew ersie gw iazdy, w środkow ej tarczy m ono gram „PR L”. O bram ow ania ram ion, pęki prom ieni, postać robotnika, cała strona rew ersu w kolorze złotym. B rąz złocony.
W stążka szerokości 36 mm, czerw ona z niebieskim i paskam i po bokach. O rder ust. 1949 r. MNKi/H/1362.
Z akup od M. Kowalskiego.
W śród odznaczeń państw obcych, zarów no w m uzeum kieleckim jak i ostro w ieckim , można znaleźć kilka ciekaw ych i cennych egzem plarzy, oto niektóre z nich:
O rdery, m edale, odzn aki p am iątkow e, oznaki rozpoznawcze.., 171
FRA N C JA
— Medal Św iętej Heleny
M edal ow alny o w ym iarach 31X52 mm, na aw ersie m edalu, w centralnym punkcie p o r tre t Napoleona I. Po bokach napis: „Napo léon I E m p ereu r”. Głowa cesarza otoczona w ieńcem laurow ym . M edal zwieńczony ce sarską koroną. Na rew ersie napis w otoku: „Cam pagnes de 1792 à 1815”, na cen tralnej płaszczyźnie w dziesięciowierszu: „A ses com pagnons de glorie sa d ern ière pensée Sainte-H élène 5 m ai 1821” . Brąz. W stążka ciem nozielona z pięciom a pionowym i p ask a mi koloru czerwonego 25. U stanow iony przez Napoleona III w 1856 r. N adany A. P len- kiewiczowi, dowód nad ania 21131.MNKi/H/ /326.
25 V . M ě ř ič k a , F a l e r i s t i k . . . s. 88.
ROSJA
— K rzyż Świętego Jerzego (K rest Św. G eor gija), III stopień
Krzyż rów noram ienny, ram iona obram ow ane tłoczoną linią, w środkow ej tarczy na aw e r sie postać św. Jerzego na koniu. R ew ers krzyża — na ram ionach poziomych num er „120212”, na ram ieniu pionowym dolnym „3 step ” (3 stopień). Na tarczy m onogram „SG”. Srebro. U stanow iony 1769, wzór po 1916 r. W stążka czerw ona 38 mm. M NKi/H/ /83. Z akup od M. Dobiszek.
— O rder W ojskowy Polski (V irtuti M ilitari), III klasa
K rzyż o w ym iarach 38X45 mm. Ram iona krzyża na licowej stronie em alio w ane na czarno, ze złotym i obrzeżeniam i i k ulkam i na końcach. Na ra m io nach napis złoty „V irtuti M ilitari”. Ram iona krzyża łączy złota tarcza z n a łożonym srebrnym orłem. Tarcza okolona złotym w ieńcem em aliow anym na zielono. Nad górnym ram ieniem krzyża stylizow ane liście. Na rew ersie ram ion krzyża em aliow ane czarno lite ry „SA R P”. W środku tarczy napis „R ex et P a tria ” oraz data „1831”. Złoto.
K rzyż w ykonany z kilku części: trzon stanow ią ram iona połączone pierście niem , 2 złote tarcze, 2 wieńce, wszystko połączone bolcem. MNKi/H/44. K rzyż nadaw any oficerom carskim za tłum ienie pow stania listopadowego, ust. 1831 rok 26.
*® I. G. Spaskij, op. cit., tabela 37.
O rdery, m edale, odzn aki p am iątkow e, oznaki rozpoznaw cze... 173 — O rder W ojskowy Polski (V irtuti M ilitari),
V k lasa
K rzyż o w ym iarach 30X35 m m, b ity z b la chy srebrnej. Ram iona krzyża okolone w klę słym row kiem , na ram ionach w ypukłe tło czony napis „V irtuti M ilitari”, zaś w środ kow ej tarczy w izerunek orła w koronie oto czony wieńcem . Na rew ersie ram ion krzyża m onogram „SA R P”, w środkow ej tarczy „Rex et P a tria ” oraz data „1831”. Srebro. W ykonanie bardzo niestaranne, w idać dużą m asowość produkcji. MNKi/H/218. K rzyż n a d aw any żołnierzom carskim za tłum ienie po w stania listopadowego.
Na uw agę zasługuje także seria m edali carskich zw iązanych tem atycznie z w ypadkam i politycznym i X IX i początku X X w ieku. Są to m edale n ad a w an e głów nie w ojskow ym , w tym za: in terw encję na W ęgrzech w 1849 roku, udział w w ojnie krym skiej, udział w w alce z T urcją, tłum ienie pow stania styczniowego na ziem iach polskich, tłum ienia „bokserów ” w Chinach. Są to m edale dość proste plastycznie, o średnicy od 25 do 30 m ilim etrów , bite w brązie, m osiądzu, rzadziej srebrze. Część z nich posiada dew izy u jaw n ia jące, za co zostały nadane, dla przyk ład u „Za uśm ierzenie W engri i T ransil- w anii 1849”, „Za pachod w K itaj 1900— 1901”, część nosi sam e daty określo nych w ydarzeń „1877—1878”, „1904— 1905” 27.
27 Medal „1877—1878” — nadaw any b ył za w ojnę z Turcją, medal „1904—
O rdery, m edale, odzn aki pam iątkow e, oznaki rozpoznawcze.., 175 W IE L K A B R Y T A N IA
— Gwiazda 1939— 1945 (The 1939—1945 S tar) Gwiazda sześcioram ienna o w ym iarach 1 i 3/4 cala (43 mm) pom iędzy przeciw ległym i ram ionam i. W środku gw iazdy na okrągłej tarczy m onogram królew ski „G.R.I. — V I” nad m onogram em królew ska korona. Mo nogram otoczony kulistą obwódką, na k tó re j wytłoczono napis „The 1939—1945 S ta r”. Rew ers gw iazdy gładki. Stop miedzi i cynku. W stążka szerokości 32 mm, w kolorach ciem noniebieskim , czerwonym , jasnoniebieskim . Ustanow iona 1945. MNKi/H/2815. Odznacze nie otrzym ał L. Domoń (Legitym acja 77 z 21.03.1946) (The 1939— 1945 S tar przyznaw a na była za służbę operacyjną od 3.09.1939 do 15.08.1945 r.; w arun kiem otrzym ania była co najm niej 6-m iesięczna służba w w ojskach lądow ych lub m ary n arce w ojennej w stre fie aktyw nych działań bojowych).
— Gwiazda za Italię (The Italy Star)
Gwiazda o identycznym kształcie i w ym ia ra ch jak The 1939— 1945 S tar, z tym że w obwódce otaczającej m onogram królew ski umieszczono napis „The Italy S ta r”. Rewers gw iazdy gładki. Stop m iedzi i cynku. W stążka szerokości 32 mm, składająca się z pięciu pionowych pasów w kolorach: czer wonym, białym , zielonym, białym , czerwo nym. U stanow iona 1945. MNKi/H/2816. Gwiazdę otrzym ał L. Domoń (Legitym acja 77 z 21.03.1946). (The Italy S ta r przyznaw ana była za służbę operacyjną na lądzie na te renie Włoch, Sycylii, Grecji, Jugosław ii, Korsyce, S ardynii oraz na m orzach Ś ród ziem nym i Egejskim od 11.06.1943 do 8.05.1945).
176
O gółem rząd W ielkiej B rytanii ustanow ił osiem tzw . „gw iazd im perium ” z przeznaczeniem w yróżniania żołnierzy w łasn ych i alianckich w alczących n a różnych frontach św iata. B y ły to: The 1939— 1945 Star, The A frica Star, The A tlantic Star, The A ir C rew Europa Star, The France G erm any Star, The Burma Star, The P acific Star 28.
W ielu żołnierzy polskich w alczących na frontach zachodniej Europy w y różnionych zostało M edalem Obrony (D efence Medal). Do otrzym ania tegoż odznaczenia k w alifik ow ała służba w ojenna od 3.09.1939 roku do 9.05.1945 ro ku na teren ie W ielkiej B rytanii, a w służbie m orskiej do zakończenia działań bojow ych na Pacyfiku, to jest do 15.08.1945 roku. D efence M edal przyznaw a no za co najm niej 3-letnią służbę w w ojskach lądow ych lub 6-m iesięczną służbę na morzu w rejonie in ten syw n ych walk.
— M edal Obrony (The D efence Medal)
M edal o średnicy 36 mm, na aw ersie m edalu popiersie króla Jerzego VI. W okół g ło w y napis „Georgius VI:D:G:BR OMN: REX:F:D:IND:IM P.”, na re w ersie m edalu dwa lw y trzym ające drzew ko dębu zw ieńczone koroną Im pe rium B rytyjskiego. Po bokach daty „1939— 1945”, u dołu w y p u k ły napis „The D efence M edal”. Stop m iedzi i niklu.
28 T. Dorling, op. cit., s. 94—98; A. Urbański, G w ia z d y Im perium, „WTK” 1981, nr 2.
Ordery, medale, odzn aki pam ią tkowe, oznaki rozpoznawcze.., 177
W stążka szerokości 32 m m , koloru zielonego, pośrodku szeroki pas koloru pom arańczowego, z lew ej i praw ej strony na zielonym tle paski koloru czarnego.
Ust. 1945. MNKi/H/2814. O dznaczenie otrzym ał L. Domoń.
WŁOCHY
— Order Rycerski K orony W łoch (Ordine egu estre délia Corone d’I ta lia )29
Odznakę orderu stanow i krzyż rów nora m ien n y o w ym iarach 3 8 X 3 8 mm; ramiona krzyża zakończone półokrągło, em aliow ane na biało, obram owane. Na aw ersie okrągłej tarczy em aliow anej w kolorze błękitu, łą czącej ramiona, „żelazna” korona lombardz- ka. Na rew ersie tarczy, na tle złotym orzeł w koronie m ający na piersiach czerwoną tarczę z białym krzyżem (herb Sabaudii). Ram iona krzyża nad tarczą łączą tzw . „sar- dyńskie w ięzy m iłości”. R ew ers odznaczenia w kolorze złotym . Brąz złocony.
W stążka koloru czerw onego szerokości 38 mm, pośrodku biały pasek. Na w stążce ro zeta średnicy 2,4 mm.
Order ust. 20 I 1868 r. przez króla Em anu ela II. MNKi/H/2813. O dznaczenie otrzym ał L. Domoń, zaśw iadczenie nr 1848.
ZSRR
N ajw yższym odznaczeniem radzieckim w m uzeach K ielecczyzny jest znaj dujący się w O strowcu Św . Order Czerwonej G w iazdy ustanow iony w 1930 roku za zasługi na polu um acniania obronności Z S R R 30.
*• S. Łoza, St. Bieńkowski, Ordery... s. 77—78. 30 T. Dorling... op. cit., s. 270.
178
— Order Czerwonej G w iazdy (Order K ras- noj Zwiezdy)
Odznaką orderu jest pięcioram ienna gw iazda 0 średnicy 48 mm. Ram iona gw iazd y em a lio w a n e w kolorze czerw onym i obram ow ane w kolorze srebrnym. W dolnym rozw idleniu ram ion obram owanie stylizow an e w sierp 1 m łot. W środkow ym polu gw iazd y nałożo na sylw etk a żołnierza z karabinem , zaś w otoku napis „Proletarii w siech stran soje- d in iaities”. U stóp żołnierza litery „C.C.C.P.”. R ew ers gw iazdy gładki m etal z w ytłoczonym num erem „3693558” oraz napisem „M onetnyj D w or”. U st. 6 IV 1930 r.
MRRO 109/IV. Order otrzym ał W ładysław K iciński, działacz ruchu robotniczego z O strowca Św.
— M edal „Za bojow e zasłu gi” (Za b ojew yje zasługi)
M edal o średnicy 32 mm, na aw ersie m edalu w górnej części w k lęsłe litery „C.C.C.P.” em a liow an e w kolorze czerw onym . Poniżej skrzy żow any karabin z szablą (tłoczone w ypukłe) oraz napis „Za b ojew yje zasługi”. Rewers m edalu gładki. B iały m etal.
W stążka koloru stalow ego z żółtym i paskam i po bokach o szerokości 24 mm, naciągnięta na blaszkę w kształcie rombu (48 X 4 6 mm). M edal przypinany um ieszczoną na stałe w blaszce agrafką. Ust. 17 X 1938 r.
MRRO 408/IV. M edal otrzym ał B olesław R ostkow ski z Ostrowca Św.
W zbiorach Działu Historii M uzeum Narodow ego w K ielcach oraz M uzeum w O strowcu znajduje się ponadto ogółem 13 odznaczeń austro-w ęgierskich, pruskich i niem ieckich. Są to odznaczenia dość popularne, jak: A ustriacki K rzyż Zasługi, K rzyż Ju b ileu szow y 1848— 1908, pruski Ż elazny K rzyż z okre su I w ojn y św iatow ej, Medal „W iernym w w ojn ie św iatow ej 1914— 1918”.
O m awiając zbiory falerystyczne w arto zwrócić uw agę na niektóre odznaki pam iątkow e z okresu m iędzyw ojennego i II w o jn y św iatow ej, odznaki hono row e oraz tzw. oznaki rozpoznawcze szeroko stosow ane na frontach Zachodu.
Z okresu m iędzyw ojennego w arto om ów ić Odznakę pam iątkow ą K om endy L egionów Polskich, Znaczek pam iątkow y D yw izji L itew sko-B iałoruskiej n a d aw an y na pam iątkę ochotniczego zaciągania się do tej form acji, Odznakę pam iątkow ą 50 Pułku Strzelców K resow ych — naw iązującą w sym bolach do przyjaźni polsko-w łoskiej, czy w yb itą zaled w ie w 1228 egzem plarzach O dzna
kę pam iątkow ą W yższej S zkoły W ojennej w W arszawie. Część polskich for m acji w ojsk ow ych okresu m iędzyw ojennego została odtworzona w ram ach P olskich S ił Zbrojnych na Zachodzie. Odtworzono także i odznaki. Z tego okresu M uzeum N arodowe w K ielcach posiada Odznakę pam iątkow ą 1 P ułku U łanów K rechow ieckich i Odznakę pam iątkow ą 12 Pułku U łanów P od ol skich. C iekaw ym nabytkiem jest Odznaka honorow a 2 B atalionu Strzelców , zw łaszcza iż posiada oryginalną w stążkę „Royal Stuart”.
W zw iązku z koniecznością m asow ej produkcji w yk on yw an e b y ły na ogół haftem m aszynow ym na suknie i naszyw ane na ręk aw y m undurów.
O r d e r y , m e d a l e , o d z n a k i p a m i ą t k o w e , o z n a k i r oz pozn aw cze... 179
— Odznaka pam iątkow a K om endy L egionów P olskich
W ykonana w m osiądzu srebrzonym w k ształ cie rów noram iennego krzyża o ram ionach połączonych stylizow anym i orłami, jednoczę ściowa. W środku odznaki m onogram „K LP” okolony napisem ,,Za ojczyznę i w o ln o ść”. W ym iary 3 4 X 3 4 mm. Na nakrętce firm a B. Szulecki W arszawa. MSz. 168.
Odznakę otrzym ał członek kom endy L egio nów L. Pinderski.
180 K r z y s z to f Urbański
— Znaczek pam iątkow y D yw izji „L itew sko- -B iałoruskiej”
W ykonany w m osiądzu srebrzonym, d w u częściow y. Zasadniczy elem ent stanow i k rzyż typu „jerozolim skiego”. Na krzyżu napis „Za Naszą W olność i W aszą”, m onogram „L B ” oraz data 1919. Na krzyż nałożony orzeł J a g ielloń sk i ze znakiem „Pogoni”. W ym iary 4 7 X 4 7 mm. U stanow iona 24 X 1919 r. W y konaw ca B. Paszkow ski.
MNKi/H/1071.
— Odznaka pam iątkow a 50 Pułku Strzelców K resow ych
W ykonana w m osiądzu złoconym w k szta ł cie krzyża rów noram iennego o zaokrąglo nych ramionach, ram iona em aliow ane na biało, obram owane. M iędzy ram ionam i złote prom ienie. W środkow ej tarczy em aliow anej w kolorze czerw onym złota cyfra „50”. Na poziom ych ram ionach krzyża napis „Fran cesco N u llo”, na pionow ym górnym ram ie niu polski orzeł, na dolnym herb Bergam o ai. W ym iary 4 0 X 4 0 mm . W ykonał W. G ontar- czyk. Czas pow stania 1929 rok. M NKi/H/183.
— Odznaka pam iątkow a 60 Pułku P iech oty W ielkopolskiej
Tarcza złota o nacinanych kraw ędziach, na którą nałożono srebrnego orła w koronie. Na bokach skrzydeł orła d w ie tarcze. Na pierw szej herb G ostynia (m iejsce form ow a nia pułku), na drugiej tarczy napis „60 P.P. W LK P”. Tarcza z napisem em aliow ana w kolorze żółtym i niebieskim . Na rew ersie tarczy w ytłoczono n azw y i daty „Gostyń 6 I 19. — K ijów 9 V 20”, ponadto num er od znaki „155”, obok próba srebra. W ym iary 40 X 3 2 mm. U st. w 1930 r. Brak w ykonaw cy. MNKi/H/2825.
O rdery, m edale, odzn aki pam iątkow e, oznaki rozpoznawcze.., 181 — O dznaka pam iątkow a Wyższej Szkoły Wo
jen n ej
O dznaka w ykonana w srebrze przedstaw ia sylw etkę orła, którego skrzydła zostały o p ar te na w ieńcu laurow ym oplecionym wstęgą. Orzeł trzy m a w szponach m onogram „SG” (Sztab G eneralny). L itery złocone. Na re w ersie odznaki w ygraw erow any napis „kpt. L udw ik Domoń” . W ym iary odznaki 46X38 mm. Na n ak rętce „słupka” nazw a firm y g ra w ersk iej — W. Gontarczyk. Odznakę zapro jekto w ał m jr M. Szyszko-Bohusz na przeło m ie la t 1922— 1923. MNKi/H/2824.
— O dznaka pam iątkow a Szkoły Podchorą żych Piechoty
O dznaka przedstaw ia stylizowanego orła w koronie tzw. „zygm untow skiej” trzym ającego w szponach n aram iennik w zoru 1917 r. Na naram ien n ik u m onogram podchorążacki. W y m iary 40X 37 mm. W ykonana w białym m e talu, jednoczęściowa. Z atw ierdzona 23 X II 1918 r. Na n ak rętce słupka „J. M ichrow ski — W arszaw a”, MNKi/H/2821. O dznaka L. Do- monia.
— Odznaka pam iątkow a 1 P u łk u Ułanów K rechow ieckich PSZ/Z 32
W ykonana w m osiądzu srebrzonym , dw uczę ściowa. G łów ny m otyw stanow i orzeł tzw. krechow iecki noszący na piersiach krzyż V ir tu ti M ilitari na wstążce em aliow anej w k o lorze błękitu. Między szponam i łap rok u tw o rzenia „1915”. Całość zam ocowana nitam i do krzyża utw orzonego z proporczyków u ła ń skich em aliow anych w kolorze białym i czer wonym. W ym iary 48X 48 mm. Na n akrętce słupka nazw a zakładu graw erskiego „S.A. P icchiani & B arlacchi, F irenze”.
MNKi/H/2092. O dznaka P. B andały.
82 A . U r b a ń s k i, S y m b o l e P o l s k i c h S i ł Z b r o j n y c h w I I w o j n i e ś w i a t o w e j n a
K r z y s z to f Urbański
— Odznaka pam iątkow a 2 D yw izji S trzel ców P ieszych W P w e Francji 1939— 1940 W ykonana w m osiądzu srebrzonym , jedno częściow a, em aliow ana. K om pozycję odznaki stanow ią trzy b agn ety o jelcach w form ie flag narodow ych Francji, P olsk i i W. B rytanii. Na rękojeść bagnetów nałożona tarcza z lite rami „D SP”. W środku nad inicjałam i d y w i zji sty lizo w a n y orzeł o złoconej koronie i szponach. Na rew ersie nazw a firm y „Hu- guenin L ocie”. Zakrętka m etal srebrzony z napisem „H uguenin Frères M etal”. W ym iary 56X 19 mm. Zatw ierdzona 1 X 1942 r.
M NKi/H/1385. Zakup M. K ow alski.
— Odznaka pam iątkow a 3 D y w izji S trzel ców K arpackich
W ykonana w alpadze, jednoczęściow a. G łów nym m otyw em jest stylizow an y kontur św ierka i m iniatura odznaki Sam odzielnej B rygady Strzelców Karpackich. W górnej części in icjały nazw y jednostki. Całość na łożona na krzyż „benedyktyński” („liliow y”). Na rew ersie napis „Wiara, W ytrw ałość, Z w ycięstw o”. W ykonana w firm ie F. M. Lorio- li, M ilano, Roma. W ym iary 4 3 X 4 3 mm. Za tw ierdzona 6 III 1944 r.
Ordery, medale, odzn aki pam iątkow e, ozn aki rozpoznawcze... 183
— Odznaka pam iątkow a 6 L w ow skiej D y w izji P iech o ty PSZ/Z
Odznakę stan ow i stylizow an y orzeł trzym a jący rycerską tarczę z szyszakiem . Pole tar czy dw udzielne o zaznaczonych graficznie kolorach czerw onym i niebieskim (naw iąza nie do herbu Lwowa). N a tarczy sylw etk a lw a trzym ającego koło zębate ze zbrojnym ram ieniem w środku”. Całość w ykonana w srebrze. W ym iary 5 0 X 3 5 mm.
Zatw ierdzona 6 III 1944 r. MNKi/H/2827
— Odznaka honorow a 2 Batalionu S trzel ców PSZ/Z „K ratkow anych L w iątek ”
Odznaka przedstaw ia szkockiego lw a (lion rampant) splecionego z cyfrą „2”. W ykonana w m etalu oksydow anym o w ym iarach 38
X
X 2 5 mm. Noszona na w stążce tartanu (Royal Stuart) — tło czerw one (cynober), kratka z pasków zielonych, niebieskich, żółtych i bia łych (projekt odz. A. M adejski, S. Osiecki). Odznaka noszona była na lew ej stronie fu rażerki, żołnierze opuszczający jednostkę m ieli praw o nosić odznakę, lecz bez w stążki. Odznaka zatw ierdzona 4 X I 1940 r. M NKi/ /Н/2528. Zakup J. Czyszek.
184 K r zy szto f Urbański
— Odznaka G runwaldzka
Tarcza rycerska w ykonana z brązu, z u m ie szczonym na n iej w ojsk ow ym orłem . N a tar czy daty „1410— 1945” oraz napis „G runw ald, B erlin ”, poniżej dw a m iecze „grunw aldzkie” u staw ione rów nolegle i pionowo. Brąz. W y konaw ca Z. M akow ski W arszawa. U stan o w iona 22 VII 1945 r. rozkazem N aczelnego D ow ódcy W ojska P olskiego. W ym iary 54
X
X 2 8 mm. M NKi/H/2237. Dar F. Obary.
— Oznaka rozpoznawcza „Poland”
Odznaka z czerw onego sukna w k ształcie łuku o w ym iarach 6 3 X 2 0 mm, napis „Po land” h aftow an y białym jedw abiem , w y so kość liter 9 m m . Zatwierdzona 12 X 1940 roku. Noszona przez w ojska ląd ow e na rę kaw ach m undurów 20 m m poniżej górnego w szycia.
O r d e r y , m e d a l e , o d z n a k i p a m i ą t k o w e , o z n a k i rozpoznaw cze.. 185 — O znaka rozpoznawcza II K P PSZ/Z
Tło — czerwone sukno w ykrojone w posta ci tarczy, obram ow ane białą n itk ą. W środku ta rc z y Syrenka. W ym iary 45X 37 mm. Z a tw ierd zo n a 8 III 1944 r.
MNKi/H/2092 d. P rzekazał P. Bandała.
— Oznaka rozpoznawcza 3 D yw izji S trzel ców K arpackich II K P PSZ/Z w e Włoszech W ykonana w jedw abiu, tło białe i czerwone, sylw etka stylizowanego św ierka haftow ana w kolorze ciem nozielonym . W ym iary 52 X
X 47 mm. Z atw ierdzona 6 III 1944 r. MNKi/H/3101. P rzekazał Z. Słota.
— Oznaka rozpoznawcza 5 K resow ej D yw i zji P iechoty II K P PSZ/Z w e Włoszech Tarcza w kolorze żółtopom arańczow ym w y konana z sukna, obram ow anie tarczy i syl w etka żubra haftow ane brązow ą nitką. W y m iary 50X42 mm. Z atw ierdzona 6 III 1944 r. MNKi/H/3103, P rzekazał Z. Słota.
